ثم لما ملّكه الكافر من الارض امّا أن یسلم علیه طوعاً
+0 به یه ن
سونرا كافیر، كؤنلو ایله موسلمان اولورسا مالیك اولدوغو یئر، باشقا ماللاری كیمی مولكیّتینده قالار. آما اؤز كونلو ایله موسلمان اولمازسا:
1. یئر، كافیر اولا-اولا اونون الینده قالیرسا بو یئر ده الینده قالان ساییر ماللاری كیمی مولكیتینده قالار.
2. آما الی بو یئردن اوزولسه یئنه ایكی نوع اولار:
2-1 . مالیك یئری بوشالدیب موسلمانلارا بوراخا و یا یئرین اهلی اؤله و واریثی اولمایا
بئله اولورسا (بوراخا و یا اؤله) بو یئر ایمامین مالی اولار و انفالدان ساییلار كی اونو اله گتیرمگه، اونا غلبه اولونماییب و قوشون چكیلمه‌ییب.
2-2. آما اگر یئر مالیكین الیندن قهراً و زورلا آلینسا، آیری داشینماز ماللار كیمیدیر (خورما آغاجی، آغاجلار و بینالار) یعنی موسلمانلارین هامیسی‌نین‌كی اولار. نئجه كی عالیملرین بیردن آرتیغی بو مسأله‌نی ایجماعلی بیلیبلر. شئیخ طوسی «خیلاف»دا و علامه «تذكره»ده. و بونا دلالت ائدن ریوایتلر كی بو یئرلری موسلمانلارین هامسی‌نین‌كی بیلیر، واحید خبرلردیلر كی موستفیضه حدّینه چاتیبلار.
و ابی برده ریوایتینده كی بو ریوایتده خراج یئری موریدینده سوآل اولونوب. ایمام بویورور: «كیمین حقی وار خراج یئرینی ساتسین؟ او موسلمانلارین یئریدیر.» دئدیم: «ساتان شخص او آدامدیر كی خراج یئری اونون الینده‌دیر.» بویوردو: «موسلمانلارین خراجینی نه ائدیر؟» سونرا بویوردو: «قورخو و مانعی یوخدور كی «حقّ»ینی اوندان آلا (موباییعه‌نین ایكی طرفی «عین» اولمالیدیر و بوردا تساهول ائدیب و منظورو بودور كی اونون، اوندان ال چكمه‌سینه گؤره اونا بیر شئی وئره) بو شراییطده موسلمانلارین حقّی اونون بوینونا گئدیر. و شاید بو موشتری بیرینجیدن داها گوجلو اولا و موسلمانلارین خراجینی وئرمكده داها دولو (وارلی) اولا.»
و «حمّاد»ین اوزون مورسله‌سینده (مورسله=نقل ائدنلرین بیر نئچه‌سی‌نین آدی اولمایان ریوایت) گلیب كی «عسكر طرفیندن حیازت اولونان منقول ماللاردان باشقا، یئردن و ایسلام لشكری اونا غالیب گلندن، موقاتیله (عسكره) بیر شئی یئتیشمز». و سونرا ریوایت دئییر: «خیل و ریكابلا (قوشون چكمكله) اله كئچن یئر، اونو آبادلایان و احیاء ائدنین الینده متروك و موقوفدور. و اونلارا واجیبدیر كی والی اونلارا صلاح بیلدیگی خراجی وئرسینلر: یاریسی، اوچدن بیری، و یا اوچدن ایكیسی، او میقدار كی اونا (والی) مصلحتلی اولا و اونلارا (اكنلره) ضرر دگمه‌یه».
پس یئردن چیخمالی زادلار چیخاندان سونرا (مثلاً بوغدا حاصیل اولاندان سونرا) [والی] باشلار:
سووارمالاری یاغیش و جاری سولارلا اولانلارین اوندان بیرینی آییرار.
سوورامالاری دولچا و یا «نواضح» له (قویودان سو چكمگه زنجیرلنمیش دولچالار) اولورسا اوندان بیری‌نین یاریسی یعنی ایگیرمیدن بیرینی آییرار و بقیه‌سی والی و شریكلر (یئری اكنلر) آراسیندا بؤلونر. شریكلر اونلاردیلار كی یئری اكیبلر و اوندا ایشله‌ییبلر. پس والی اونلارین سهمینی مصلحتلری قدر (دانیشدیقلاری قدر) وئرر و قالانینی گؤتورر. بونو آللاه دینی یولوندا اؤز كؤمكلرینه خرجله‌یر و ایسلامین گوجلندیرمه‌سی اوچون هر نه لازیم اولورسا و یا دینین گوجلندیرمه‌سینه جهاد وجهلرینده. و اوندان باشقا جماعتین منفعتی یولوندا خرجله‌یر، هر نه اولورسا. بوندان والی‌نین اؤزونه هئچ زاد یئتیشمز، نه آز، نه چوخ. خبرین ایدامه‌سی . .»
بؤلوم :
یازار : صمد كامران قراملكي