اونلارین ترسینه، شیخ طوسی‌نین «النهایه» كتابیندان، ابن حمزه‌نین «الوسیله» كتابیندان و الاسكافی و القاضی‌دن نقل اولونانا اساساً، مجهول مبیعی ضمیمه ایله ساتماق صحیحدیر. (بونلار مجهولون بیعینی معلومون ضمیمه‌سینده جایز بیلیرلر.) بلكه حتّا «مفتاح الكرامه» كتابی بئله دئییر: «آراشدیرما نتیجه‌سی گؤستریر كی متقدّم عالملرین ایچینده صحیحلیك مشهوردور». بلكه شیخ طوسی‌نین «الخلاف» كتابیندا و ابی‌المكارمین «الغنیه» كیتابیندا بالیق مسأله‌سینه [معلوما ضمیمه اولدوغو تقدیرده] صحیحلیگی ادّعا ائدیبلر. متأخرلردن: محقق اردبیلی، صاحب الكفایه (محقق سبزواری)، محدث العاملی و محدثّ الكاشانی‌ده بو نظرده‌دیلر. شهید اوّلین «غایةالمراد» كتابی‌نین ظاهریندن [بو نظرله موافق اولدوغو] نقل اولونوب. و شهید اوّلین «القواعد»ه یازدیغی «حواشی»نین صریحی [جایز اولماغا] نقل اولونوب.

بو نئچه نفرین صحیحلیگه دلیلی، ایكی «بالیق و سوت» و باشقا (صوف=یون) مسأله‌لرده وارد اولان مستفیضه[1] خبرلردیر.

بزنطی‌نین مرسله‌سی سهل بن زیاد كیمی شخصین اونون راویلریندن اولدوغونا گؤره قبول ائتمه‌سی راحتدیر. سهل بن زیادین وضعیّتی آیدین اولماییب تضعیف اولسا دا بعضی راویلر اوندان اجازه وئریبلر. نتیجه‌ده مرسله‌لیگینه ده اعتراض ائتمه.

بو روایتده امام صادق (ع) بویورور: « قیمشی اولمایان، قمیشلیكدن [بیر آز] بالیق چیخاردیلیب قمیشلیكده‌كیلرله بیرلیكده ساتیلا».

و بیر ده معاویة بن عمارین امام صادقدن (ع) روایتی: «قمیشلیكده قمیش اولاندا، قمیشلیگی ساتماغین عیبی یوخدور». اوّلكی و سونراكی روایتین قرینه‌سینه گؤره، قمیشلیكدن، اوندان اولان [بالیقلاری] نظرده توتولوب.

و ابی بصیرین امام صادقدن (ع) یالنیز سویو اولوب قمیشی اولمایان قمیشلیگین ساتماسی بارده روایتده بویوروب: «بیر اوووج بالیق توت و دئنه: سندن بو بالیغی و بو قمیشلیكده‌كیلری آلدیم فلان قیمته».

«الفقیه» كتابیندا اولان كیمی سماعه‌نین امام صادقدن (ع) نقل ائتدیگی موثّقه روایت. او حضرتدن [هله ساغیلمامیش و] دؤشده اولان سوتون ساتین آلینماسیندان سوروشدوم. بویوردو: «یوخ [جایز دئییل] یوخسا سنه بیر پیالا ساغا و دییه: «پیالاداكی سوتو و حیوانین دؤشونده‌كی سوتو، بللی قیمته مندن آل» دؤشده بیر سوت اولمازسا اؤده‌نیلن پول پیالاداكی‌نین قارشیلیغیندا اولار».

عیص بن قاسمین امام صادقدن (ع) نقل ائله‌دیگی روایت سماعه‌نین روایتینه حمل اولار. دئییر امام صادقدن (ع) سوتلرینی اؤلچمه‌دن آلدیغیمیز داوارلاری اولان بیر كیشی باره‌ده سوروشدوم. حضرت بویوردو: «بلی [عیبی یوخدور] 1. یا قطع اولانا قدر (مثلاً قویونون دؤشوندن سوت كسیله‌نه قدر اوّلدن آلیر) 2. و یا اوندان بیر شئی ساغا (بیر آزین ساغا و دؤشده‌كینی اونا ضمیمه ائده)

بو اساسدا كی دؤشده‌كی سوتون هامیسینی آلا

ویا اوندان بیر آز ساغا و ساغاندان سونرا دؤشده قالانی اونا ضمیمه ائده و ساتا.

[بیر آیری روایت كی] ابن محبوب جنابلارینا قدر صحیح روایتدیر.[2] بو روایتده ابی ابراهیم الكرخی دئییر امام صادقه (ع) دئدیم: «بیر كیشیدن یوز قویونون یونونو و قارینلارینداكی حمللرینی (دوغاجاق بالالارینی) فلان قیمته آلان كیشی باره‌ده نه بویورورسان؟» امام بویوردو: «عیبی یوخدور. قارینلاریندا حمل اولماسا دا رأس المالی یونده‌دیر». (وئردیگی پول یون قارشیلیغیندا اولار.)

[بیر ده] اسماعیل بن الفضل الهاشمی‌نین امام صادقدن (ع) نقل ائدن موثّقه روایت. بیر كیشی باره‌ده كی [اسلام حكمداری ایله كافرلرین] جزیه‌سینی آلماغا، خرمالیقلار، آغاجلار، قمیشلیقلار، اوولاقلار، بالیقلار و قوشلارین خراجینی آلماغا مقاوله باغلاییب بوینونا آلیر. آما بیلمیر [اونلاردان بیر شئی آلا بیله‌جك یا یوخ] اولا بیلسین الینه بیر شئی توختاماسین و اولا بیلسین كی هامیسینی آلسین. [سیزجه] بونو آلسین‌می؟ و هاچان اونو آسین و بوینونا گؤتورسون؟» امام بویوردو: «اونلارین بیری‌نین اله گتیره بیله‌جگینه یقینی اولسا، ساتین آلسین و بوینونا گؤتورسون».

خلافا للشیخ فی النهایة وابن حمزة فی الوسیلة .

والمحكی عن الإسكافی والقاضی، بل فی مفتاح الكرامة: أن الحاصل من التتبع أن المشهور بین المتقدمین هو الصحة، بل عن الخلاف  والغنیة: الإجماع فی مسألة السمك.

واختاره من المتأخرین المحقق الأردبیلی  وصاحب الكفایة والمحدث العاملی  والمحدث الكاشانی، وحكی عن ظاهر غایة المراد،

وصریح حواشیه على القواعد.

وحجتهم على ذلك الأخبار المستفیضة الواردة فی مسألتی السمك واللبن وغیرهما.

ففی

مرسلة البزنطی

- التی إرسالها، كوجود سهل فیها، سهل - عن أبی عبد الله علیه السلام، قال: " إذا كانت أجمة لیس فیها قصب، أخرج شیئا من سمك فباعوما فی الأجمة ".

وروایة معاویة بن عمار

عن أبی عبد الله علیه السلام: " لا بأس بأن یشترى الآجام إذا كان فیها قصب ".

والمراد شراء ما فیها بقرینة الروایة السابقة واللاحقة.

وروایة أبی بصیر

عن أبی عبد الله علیه السلام فی شراء الأجمة لیسفیها قصب إنما هی ماء، قال: " تصید كفا من سمك تقول: أشتری منك هذا السمك وما فی هذه الأجمة بكذا وكذا " .

وموثقة سماعة

عن أبی عبد الله علیه السلام - كما فی الفقیه - قال: " سألته عن اللبن یشترى وهو فی الضرع؟ قال: لا، إلا أن یحلب

سكرجة فیقول: اشتر منی  هذا اللبن الذی فی السكرجةوما فی ضروعها بثمن مسمى، فإن لم یكن فی الضرع شئ كان ما فی السكرجة  ".

وعلیها تحمل

صحیحة العیص بن القاسم

قال: " سألت أبا عبد الله علیه السلام عن رجل له نعم یبیع ألبانها بغیر كیل؟ قال: نعم، حتى تنقطع  أو شئ منها " ، بناء على أن المراد: بیع اللبن الذی فی الضرع بتمامه، أو بیع شئ منه محلوب فی الخارج و ما بقی فی الضرع بعد حلب شئ منه.

وفی الصحیح إلى ابن محبوب، عن ابراهیم الكرخی قال: " قلت لأبی عبد الله علیه السلام: ما تقول فی رجل اشترى من رجل أصواف مائة نعجة وما فی بطونها من حمل بكذا وكذا درهما؟ قال: لا بأس، إن لم یكن فی بطونها حمل كان رأس ماله فی الصوف ".

وموثقة إسماعیل بن الفضل

لهاشمی عن أبی عبد الله علیه السلام: " فی الرجل یتقبل بخراج الرجال وجزیة رؤوسهم وخراج النخل والشجر والآجام والمصائد والسمك والطیر، وهو لا یدری لعله لا یكون شئ من هذا أبدا أو یكون، أیشتریه  وفی أی زمان یشتریه ویتقبلبه  قال علیه السلام: إذا علمت من ذلك شیئا واحدا أنه قد أدرك فاشتره وتقبل به ".

هر حالدا

[ظاهرینده‌كی بیر سئری صفتلرله اونون كیفیّتینی بیله بیلسن هئچ-هئچه آما] قیمتینده دخالتلی اولان صفتلری گؤسترمك اوچون، ظاهرینده بیر وصف اولماسا، داها احتیاطلی اونلارین قید ائتدیكلری كیمی ائتمكدیر. اونلار بئله دئییبلر: بیر ساپ ایینه ایله اونون ایچینه سالینسین، سونرا چیخاردیلیب اییلنسین.

آما ساپی سالیب اییله‌یندن سونرا اونون آلماسینا راضی اولماسا، _دلینمگی عیب حسابلاماق فرض اولونان تقدیرده،_ گؤره‌سن مشتری دلمكله اونا وارد اولان نقصین ضامنی اولور یا یوخ؟ هرچند [بوندان اوّل نئچه نفرلر ساپ كئچیردیبلر] و بو، ناقصلیك سببی‌نین سون جزءیدیر. و اوندان اوّل دفعه‌لرله ایینه و ساپلا دئشیلب.

[مشتری‌نین ضامن اولماسیندا] وجه وار: بو، «مقبوض بالسوم»[1]دا ناقص اولان كیمیدیر. اوردا مشترینی ضامن بیلنلر بوردا دا ضامن بیلیرلر. (چونكی یارانان نقص، مشتری‌نین عملی ایله باش وئریب.) یاخشیسی بودور بو ایشی ساتیجی ائتسین و مشتری اونو اییله‌سین.

سونرا، علامه‌نین [سؤزونون] ظاهری بودور كی صدفده‌كی مرواریدین بیعی‌ده جایز دئییل. اونون دئدیگی كیمیدیر جایز دئییل. هابئله علامه تصریح ائدیب كی تویوغون قارنینداكی یومورتانین ساتماسی جهالتین اولدوغونا گؤره، جایز دئییل. علامه‌نین بو سؤزو ده، یومورتلاماسی بالا بؤیوكلوك باخیمیندان بللی اولونمایان تویوقدا  یاخشیدیر.

مسأله: [مجهولون ساتیشی جایز دئییل] فرق ائله‌مز معلوم ضمیمه ایله بیرلیكده ساتیلسین یوخسا تك ساتیلسین. چونكی اونا ضمیمه اولان معلوم اونو جهالتدن چیخارتماز. نتیجه‌ده هامیسی مجهول اولار. چونكی بیز مجهول دییه‌نده بوتون حصّه‌لرین مجهول اولماسینی نظرده توتموروق. [بلكه بیر حصّه‌نین مجهوللوغو بوتونه سرایت ائدر.] قمیشلیكده اولان بالیقلارین ساتماسی‌نین جایز اولماماسی‌دا بیزیم بو فتوایا فرع اولونار. هرچند اوردا كی بالیقلار ملك اولوبلار [و دنیز بالیغی كیمی دئییللر.] قمیشلری و یا آیری بیر شئیی‌ده بالیقلارا ضمیمه ائتسن، یئنه‌ده صحیح اولماز. (حوضداكی بالیقلاری‌دا ساتماق اولماز چونكی بللی دئییل كی نه‌قدردیر.)

هابئله مشهورا اساساً دؤشده‌كی سوتون ساتیلماسی صحیح دئییل. هرچند بیر آز ساغیلمیش سوت و یا باشقا بیر شئی اونا ضمیمه ائدیلسین. شهید ثانی «الروضه» كتابیندا و «الحدائق» كتابی‌نین بونو مشهورا نسبت وئردیكلری كیمی.

آما عالملرین بیر عدّه‌سی، منع اولماغی، یالنیز مجهولون مستقل اولاراق نظرده توتولدوغوندا و یا معلوملا بیرلیكده نظرده توتولدوغونا، مخصوص بیلیبلر. (یالنیز تكلیكده نظرده توتولاندا و یا معلوملا برابر نظرده توتولاندا بیعی صحیح بیلمیرلر.) آما مجهول، معلوما تابع اولاراق ساتیلسا جایزدیر. (نظرده توتولان معلومدور و مجهول اونا تابع اولاراق ساتیلیر.) بو فتوا علامه‌نین «المختلف» كتابیندان، علامه‌نین اوغلو فخرالاسلامین «شرح الارشاد» كتابیندان و «المقتصر» كتابیندان نقل اولوب. محقق ثانی و شهید ثانی‌ده بو فتوانی یاخشی بیلیب تصدیق ائدیبلر. اولا بیلسین جایز بیلمه‌ینلر ده بوندان باشقاسینی نظرده توتمایبلار. (اولا بیلر، ضمیمه ایله‌ده بیعی جایز بیلمه‌ینلرین نظرده توتدوغو بو اولسون كی معلوم ضمیمه اولوب مجهول تابع اولماسا، جایز دئییل یوخسا مجهول تابع اولورسا جایز اولار.) بونا دقّت یئتیرملكه كی تابع شئیین مجهول اولماسی غرر گتیرمز و بئلنچی دورومدا مبیعه عرفاً مجهول دئمك اولماز كی اجماعنین دلالت ائتدیگی «مجهولون بیعی‌نین جایز اولماماسی» اطلاقیندا درج اولونسون. (مجهول اولسایدی بو اطلاقدا درج اولوناردی. اطلاق بودور: مجهول مبیعی ساتماق اولماز. اطلاقین دلیلی: اجماع.) چونكی معلوملارین اكثری‌نین بعضی حصّه‌لری مجهول اولار. (ائو آلاندا بوتون جزئیّاتی كی آراشدیریلماز!)

وكیف كان، فإذا فرض أنه لیس له أوصاف خارجیة یعرف بها الوصف الذی له دخل فی القیمة، فالأحوط ما ذكروه من فتقه بإدخال خیط فیها بإبرة، ثم إخراجه وشمه.

ثم لو شمه ولم یرض به فهل یضمن هذا النقص الداخل علیه من جهة الفتق لو فرض حصوله فیه ولو بكونه جزءا أخیرا لسبب النقص، بأن فتق قبله بإدخال الخیط والإبرة مرارا؟ وجه مبنی على ضمان النقص فی المقبوض بالسوم، فالأولى أن یباشر البائع ذلك فیشم المشتری الخیط.

ثم إن الظاهر من العلامة عدم جواز بیع اللؤلؤ فی الصدف، وهو كذلك.

وصرح بعدم جواز بیع البیض فی بطن الدجاج للجهالة، وهو حسن إذا لم یعرف لذلك الدجاج فرد معتاد من البیض من حیث الكبر والصغر.

مسألة لا فرق فی عدم جواز بیع المجهول بین ضم معلوم إلیه وعدمه، لأن ضم المعلوم إلیه لا یخرجه عن الجهالة فیكون المجموع مجهولا، إذ لا یعنى بالمجهول ما كان كل جزء جزء منه مجهولا.

ویتفرع على ذلك: أنه لا یجوز بیع سمك الآجام ولو كان مملوكا، لجهالته وإن ضم إلیه القصب أو غیره.

ولا اللبن فی الضرع ولو ضم إلیه ما یحلب منه، أو غیره، على المشهور كما فی الروضة وعن الحدائق.

وخص المنع جماعة بما إذا كان المجهول مقصودا بالاستقلال أومنضما إلى المعلوم، وجوزوا بیعه إذا كان تابعا للمعلوم، وهو المحكی عن المختلف وشرح الإرشاد لفخر الإسلام والمقتصر، واستحسنه

المحقق والشهید الثانیان.

ولعل المانعین لا یریدون إلا ذلك، نظرا إلى أن جهالة التابع لا توجب الغرر ولا صدق اسم " المجهول " على المبیع عرفا حتى یندرج فی إطلاق ما دل من الإجماع على عدم جواز بیع المجهول، فإن أكثر المعلومات بعض أجزائها مجهول.

مسأله: موشكون دریسینده (المسك فی الفأر) ساتیلماسی‌نین جایزلیگی، _اختلافسیز اولاراق_ مشهوردور.

«فأر» سؤزو همزه ایله اوخونار و «فأرة» سؤزونون جمعیدیر. «تمر» و «تمرة» كیمی. ابن اثیر «النهایه»سینده اونون همزه‌سیز (فار) اوخونماسینی دئییب.

بو حكمین استنادی، _اونلارا تخصیص وورا بیلن مزاحملرین اولمادیغی_ عموماتادیر. (عمومات بونلاردیر: احل الله بیع، یا أیهاالذی آمنوا اوفوا بالعقود، تجارة عن تراض و س.) ایكی مطلبدن ساوایی: (بو ایكی مطلب ایستیرلر او عموماتا تخصیص وورسونلار.)

1. اونون نجس اولماق توّهمی. (دییه‌لر قاندی و نجس) او توّهم نجاسات بابیندا نصّ و اجماع ایله دفع اولونوب. (اوردا هم اؤزونون و هم دریسی‌نین پاك اولدوغونو دئمیشیك.)

2. موشكون جهالتی‌نین توهّمی، بایاق قید اولانا اساساً كی اولا بیلر ساغلاملیق اصالتی، غرر دفعینده گووَنیلیر اولماسین. بو دا بایاقكی مطلبده قید اولدو كی ، فسادین نفیینده عرفون اساسی ساغلاملیق اصالتی اوزرینده‌دیر. و بیزیم اصحابیمیزین بناسی بونادیر كی ساغلاملیقلا علاقه‌لی اولان صفتلرین امتحانی لازم دئییل. آما سن بیلیرسن كی بو یالنیز عیبلی اولماق احتمالیندان یارانان غررین دفعینه یارار. آما امتحانسیز بیلینمه‌ین ساغلام فردلرین آراسینداكی فرقدن یارانان غرر، ساغلاملیق اصالتی ایله رفع اولونماز. (هر ایكیسی‌ده ساغلامدیر آما بیری‌نین رنگی و قوخوسو داها یاخشیدیر. بو دوروم یالنیز امتحانلا آیدینلاشا بیلر.)

بلی، علامه‌نین «التذكرة» كتابیندا امام صادقدن (ع) مرسله بیر روایتده اونون بیعی‌نین جایزلیگی نقل اولوب. آما بللی دئییل امامین نظرده توتدوغو، دریسینده اولان موشكدور [یوخسا اوندان چیخاریلمیش موشك.]

مسألة المشهور - من غیر خلاف یذكر - جواز بیع المسك فی فأره.

والفأر - بالهمزة - قیل: جمع فأرة، كتمر وتمرة.

وعن النهایة: أنه قد لا یهمز تخفیفا.

ومستند الحكم: العمومات الغیر المزاحمة بما یصلح للتخصیص، عدا توهم النجاسة المندفع - فی باب النجاسات - بالنص والإجماع ، أو توهم جهالته، بناء على ما تقدم من احتمال عدم العبرة بأصالة الصحة فی دفع الغرر.

ویندفع بما تقدم: من بناء العرف على الأصل فی نفی الفساد، وبناء الأصحاب على عدم التزام الاختبار فی الأوصاف التی تدور معها الصحة.

لكنك خبیر بأن هذا كله حسن لدفع الغرر الحاصل من احتمال الفساد.

وأما الغرر من جهة تفاوت أفراد الصحیح الذی لا یعلم إلا بالاختبار، فلا رافع له.

نعم، قد روى فی التذكرة مرسلا عن الصادق علیه السلام جواز بیعه.

لكن لم یعلم إرادة ما فی الفأرة.

هر حالدا، [شیخ طوسی‌نین سؤزونون صحیحلیگینی ثابت ائدن بو شخصین] سؤزونون دوزگون اولماسینا من بیر وجهه تاپانمادیم. (شهید اوّل «الدروس» كتابیندا شیخ طوسیدن بئله نقل ائدیب كی: سینمیشی‌نین قیمتی اولمایان مثمنده، ساتیجی عیبدن برائت ائده و دییه كی عیبین منه ربطی یوخدور، بئلنچی بیع صحیحدیر. شهید اوّل‌ده بونا اعتراض ائتدی كی بئله اولاندا أكل مال بالباطل اولار. شهید ثانی و محقق ثانی‌ده شهید اوّله تابع اولدولار. آما بعضیلری بو صحیح بیلمگی توجیه ائتدیلر. شیخ انصاری دئییر بو توجیه دوزگون دئییل.)

آیریلاری‌نین (سید العاملی «مفتاح الكرامه» كتابیندا) قید ائتدیكلری، اوندان داها ضعیفدیر. اونلا دئییبلر: بئله دئییل كی شیخ طوسی و اونون تابعلری، ساتیجی‌نین عیبلردن برائت ائدن بیعین صحیحلیگینه حكم وئرسینلر». اونلار بئله گمان ائدیبلر كی شیخ طوسی گیلین سؤزونده‌كی «برائتین شرط ائتمه‌سی» مشتری‌نین عیبلردن برائت ائتمه‌ شرطیدیر. نتیجه‌ده مشتری‌نین صحیحلیك شرط ائتمه‌سی معناسیندادیر. (مشتری ساتیجی‌یا شرط ائدیب كی من ساغلامین آلیرام، عیبلی اولورسا منه ربطی یوخدور و سنین اؤز بوینونادیر. بئله اولسایدی سؤزوموز یوخیدی.)

«الدروس» كتابیندا شیخ طوسی‌نین و تابعلری‌نین سؤزونو اوخویاندان سونرا گؤرورسن كی بو سؤز یالاندیر. چونكی اونلارین سؤزونون ظاهری و یا صراحتی، ساتیجی‌نین عیبلردن برائت ائتمه‌سیدیر مشتری‌نین یوخ.

بلی، من ایكی شیخین و اونلاردان باشقالاری‌نین سؤزونده، اؤزل اولاراق سینیغی‌نین قیمتی اولمایاندا بو شرطین قید اولماسینی گؤرمه‌میشم. (اونلار دئییبلر: «قیمتی اولمایان شئیده ساتیجی عیبلردن برائتی شرط ائدیرسه بیع صحیحدیر». آما سینیغی‌نین قیمتی اولمایان شئیده بو شرطین صحیح اولوب اولمادیغی‌نین دئدیكلرینی گؤرمه‌میشم.)

سونرا، اولا بیلر غرره سبب اولدوغو اوچون، مثمنی مالیّتدن خارج ائتمه‌ین عیبلردن‌، برائتین شرط اولماسی‌دا اشكاللی اولسون. چونكی ساغلاملیغی و خرابلیغی بیلنمه‌ین شئیلر، یالنیز ساغلاملیق اصالتی اساسیندا ساتیلا بیلر. عیبلردن برائتی شرط ائتمك، عیبلرین اولوب اولمادیغینا اعتناسیز اولاراق بیع ائتمك آنلامینا گلر. البته، علامه و جماعت غایب مبیعین ساتیشیندا، رؤیت خیاری‌نین ساقطلیگی شرط اولان بیعی، باطل بیلیبلر. اونون ایضاحی خیارات بابیندا گله‌جك انشاءالله. (مبیع، غایب اولاندا ساتیجی مبیعین وصفلرینی دییَر و مشتری او اساسدا آلار. آما ساتیجی شرط ائتسه كی: «سنین رؤیت خیارین اولماسین، یعنی سنه وئره‌جگیم مبیع، صدالادیغیم صفتلرده اولماسا دا سنین فسخ ائتمك حقّین یوخدور». بو شرط بیعین باطل اولماسینا سبب اولار.)

وكیف كان، فلا أجد وجها لما ذكره.

وأضعف من ذلك ما ذكره بعض آخر: من منع حكم الشیخ وأتباعه  بصحة البیع، و  اشتراط البائع على المشتری البراءة من

العیوب ، وزعم: أن معنى اشتراط البراءة فی كلامهم: اشتراط المشتری على البائع البراءة من العیوب، فیكون مرادفا لاشتراط الصحة.

وأنت خبیر بفساد ذلك بعد ملاحظة عبارة الشیخ والأتباع، فإن كلامهم ظاهر أو صریح فی أن المراد براءة البائع من العیوب، لا المشتری.

نعم، لم أجد فی كلام الشیخین والمحكی عن غیرهما تعرض لذكر هذا الشرط فی خصوص ما لا قیمة لمكسوره.

ثم إنه ربما یستشكل فی جواز اشتراط البراءة من العیوب الغیر المخرجة عن المالیة أیضا بلزوم الغرر، فإن بیع ما لا یعلم صحته وفساده لا یجوز إلا بناء على أصالة الصحة، فإذا اشترط  البراءة كان بمنزلة البیع من غیر اعتداد بوجود العیوب وعدمها.

وقد صرح العلامة وجماعة بفساد العقد لو اشترط سقوط خیارالرؤیة فی العین الغائبة .

وسیجئ توضیحه فی باب الخیارات إن شاء الله تعالى.

بونلاردان علاوه، بایاق قید ائتدیگیمزه اساساً باطللیكده تردّده یئر یوخدور. بایاق دئمیشدیك كی بوردا مبیعه مالیّت حكمی وئرمك عرفاً و شرعاً ظاهری بیر حكمدور بیر حالدا كی ایكی عَوَضن مال اولماقلاری واقعی شرطدیر، علمی شرط یوخ. (واقعاً مال اولمالیدیلار اونلاری مال بیلمكله اولماز. فایداسی یوخدور دییه‌سن كی من اونلاری مال بیلیردیم.) بونا گؤره عقل صاحبی، [قول كیمی ساتیلیب سونرا] آزادلیغی بیلیننین بیعی‌نین باطللیگینده تردّد ائتمز و یا [سیركه آدینا ساتیلیب] چاخیرلیغی آشكار اولان شئیین بیعی‌نین باطللیگینده تردّد ائتمز. و ساییر. (قویون آدینا ساتیلیب دونوزلوغو آشكار اولوب.)

چونكی عوضین یوخلوغونون كشف اولماسی، بونلارین هر ایكسینده مشترك عاملدیر. (بیزم مسأله‌ده و او مسأله‌لرده مثمن یوخدور. هئچ بیرینده مثمنین مالیّتی یوخدور.)

سونرا، یوخاریدا مالیّتدن خارج اولماماسی ایله قیمتی‌نین یوخلوغونو بیر یئرده توپلاماق، عاغلاباتمایان بیر شئیدیر. اولا بیلر [بعضیلری‌نین مالیّتدن] نظرده توتدوقلاری، ملكیّت اولسون. اوندان علاوه «بوتون ثمنی احاطه ائدن» ارشین تصوّرو ایراددان بوش دئییل. (ائله بیر شئی تصوّر ائتمك اولماز.) عالملرین تصریح ائتدیگی كیمی: ارش ساغلام و عیبلی‌نین قیمت فرقیدیر. بلی، علامه «التذكرة»، «التحریر» و «القواعد» كتابلاریندا بئله بیر سؤز قید ائدیب: «مشتری، عمداً جنایته مرتكب اولان قولو، [اونون جنایتكار اولدوغوندان خبری اولمادان] آلیرسا، ایكی یول آراسیندا اختیاری وار: 1.بیعی فسخ ائدیب ثمنینی آلسین. 2.ارش طلب ائله‌سین. جنایت دیه‌سی بوتون قیمتی احاطه ائدیرسه، ارش ثمنین هامیسی اولار. فسخده اولدوغو كیمی».

«جامع‌المقاصد» كتابی «القواعد»ین بو مقامداكی عباریتی‌نین توجیهینی بوینونا آلیب. (اوردا دئییب: القواعد، ثمن دییه‌نده قیمتی نظرده توتوب. یعنی ارش قیمتی احاطه ائدرسه قیمتی ساتیجیدان آل.) توجیه ده كنارلیقدان (بعیدلیكدن) بوش دئییل. (ظاهری ثمندیر. ثمنین آلماغینی طلب ائدیر. اولا بیلمز ثمندن نظرده توتدوغو قیمت اولسون.) ایسته‌سن مراجعه ائت.

هذا، مع أنه لا مجال للتأمل فی البطلان، بناء على ما ذكرنا من القطع بأن الحكم بمالیة المبیع هنا شرعا وعرفا حكم ظاهری، وتمول العوضین واقعا شرط واقعی لا علمی، ولذا لم یتأمل ذو مسكة فی بطلان بیع من بان حرا أو ما بان خمرا، وغیر ذلك، إذ انكشاف فقد العوض مشترك بینهما.

ثم إن الجمع بین عدم خروجه عن المالیة، وبین عدم القیمةلمكسوره مما لم یفهم، فلعله أراد الملكیة.

مضافا إلى أن الأرش المستوعب للثمن لا یخلو تصوره عن إشكال، لأن الأرش - كما صرحوا به - تفاوت ما بین قیمتی الصحیح

والمعیب .

نعم، ذكر العلامة فی التذكرة  والتحریر والقواعد: أن المشتری للعبد الجانی عمدا، یتخیر مع الجهل بین الفسخ فیسترد الثمن، أو  طلب الأرش، فإن استوعب الجنایة القیمة كان الأرش جمیع الثمن أیضا .

بلی، ساتیجی، عیبلردن برائتی شرط ائتمه‌سه‌ ایدی، مشتری، بوتون ثمنی احاطه ائدن ارشی اوندان آلا بیلردی. (هر حالدا بیع صحیحدیر، عیبلردن برائت شرط اولورسا، مشتری بیر شئی آلانماز آما شرط اولماسا، بوتون ثمنی احاطه ائدن ارشی آلار.) ائله بونا گؤره (بیعین صحیحلیگینه گؤره) علما باطللیگه تعبیر گتیرمه‌ییبلر. هرچند جناب محقق و باشقالاری ثمنه قاییتماغی قید ائدیبلر. بیر عدّه‌ ده بو سؤزدن باطل اولماغی آنلاییبلار. لاكن بعضاً باطللیك منع اولونور بو دلیله كی مثمن مالیّتدن خارج اولماییب. هرچند قیمتی یوخدور. بو، بیعین باطللیگیندن اعم‌دیر. بیتدی. (بو ایراد وارید اولور كی آخی یعنی نه‌منه مالیّتدن خارج اولماییب آما قیمتی یوخدور؟ دئمه‌بس دییه‌سن ملكیّتدن خارج اولماییب.)

بوردا دقّت اوچون نئچه مقام وار:

مسأله‌یه توخونانلارین بعضیسی آیدینلیقلا باطللیگه تصریح ائدیبلر: شیخ طوسی «المبسوط» كتابیندا، ابن ادریس حلّی «السرائر» كتابیندا و علامه «التذكرة» كتابیندا. اونلار بئله دلیل گتیریبلر: «قیمتی اولمایان شئیین بیعی جایز دئییل». بعضیلری‌ده ثمنین عیناً مشتری‌یه قایتاریلماسینی تصریح ائدیبلر. بونون‌دا ظاهری، باطللیگه حكم ائتمك آنلامیندادیر. ثمنی عیناً قایتارماق، باطل اولمادان عاغلاباتان دئییل. هامی‌نین باطللیگه معتقد اولماقلارینا، بایاق قید اولان شهید اوّلین «الدروس» كتابی‌نین عبارتی، كفایت ائدر: «[منجه، خرابلیق كشف اولان آندان بیع باطلدیر آما] جماعتین سؤزونون ظاهری باشدان باطل اولماسیدیر». آما شهید اوّل اؤزو، خرابلیق كشف اولان آندان، بیعین فسخ اولماسینا اینانیردی.

نتیجه‌ده بیلیندی كی [بئلنچی بیعی] ارشله صحیح بیلن یوخدور. (هئچ كسی صحیح اولماسینا نظر وئرمه‌ییب و دئمه‌ییب كی ارش قایتارمالیدیر.) بلكه علامه‌نین «التذكرة»سینده سؤزونون ظاهری بئله‌دیر كی مسلمانلار (حتّا سنّی‌لر) آراسیندا هئچ كس صحیحلیگه قایل دئییل. چونكی او اؤزو، «قیمتسیز شئی اوزره عقد قورماق اولماز»ا استدلال ائدیب بئلنچی بیعی باطل بیلیب و باطل بیلمگی شافعیّه‌نین بعضیسیندن نقل ائدیب: شافعیه‌لرین بعضیسی دئییر: «بئلنچی بیع باطلدیر نه بو سببه كی مالیّتی اولمایان شئی اوزره عقد قورولماز، بلكه ثمنین قایتاریلماسی بونا خاطردی كی ظلمی اؤزوموزدن رفع ائتمك ایسته‌ییریك. (ساتیجی بیزه ظلم ائدیب و «هئچ نه» قارشیسیندا بیزیم پولوموزو آلیب.) بونا بنزیر كی مبیعین بیر قسمی ناقص اولاندا، ثمنین بیر قسمینه رجوع ائدیلر. (مثلا اون باتمان بوغدا آلیب پولون وئرمیشیك آما ساتیجی سككیز باتمان وئریب. ایندی ایكی باتمانین پولونو قایتارمالیدیر.) بو اختلافین فایداسی گئریده قالان قابیقلارین كیمه عاید اولماسیندا ظاهر اولور. هر كیمه عاید اولورسا مكانی او قابیقلاردا تمیزله‌مك اونا واجیب اولار». بیتدی.

نعم، لو لم یشترط استحق الرجوع بالأرش المستوعب.

ولعله لذا لم یعبروا بالبطلان وإن ذكر المحقق وغیره الرجوع بالثمن وفهم منه جماعة بطلان البیع.

لكنه قد یمنع بعدم خروجه عن المالیة وإن لم یكن له قیمة، وهو أعم من بطلان البیع ، انتهى محصله.

ولا یخفى فیه مواقع النظر، فإن المتعرضین للمسألة بین مصرح ببطلان البیع - كالشیخ فی المبسوط ، والحلی فی السرائر، والعلامة فی التذكرة، معللین ذلك بأنه لا یجوز بیع ما لا قیمة له - وبین من صرح برجوع المشتری بتمام الثمن، الظاهر فی البطلان، فإن الرجوع بعین الثمن لا یعقل من دون البطلان.

ویكفی فی ذلك ما تقدم منالدروس: من أن ظاهر الجماعة البطلان من أول الأمر، واختیاره قدس سره

الانفساخ من حیث تبین الفساد.

فعلم أن لا قول بالصحة مع الأرش، بل ظاهر العلامة رحمه الله فی التذكرة عدم هذا القول بین المسلمین، حیث إنه - بعد حكمه بفساد البیع، معللا بوقوع العقد على ما لا قیمة له، وحكایة ذلك عن بعض الشافعیة - قال: وقال بعضهم بفساد البیع لا لهذه العلة، بل لأن الرد ثبت على سبیل استدراك الظلامة، وكما یرجع بجزء من الثمن عند انتقاص جزء من المبیع، كذلك یرجع بكل الثمن عند فوات كل المبیع.

ویظهر فائدة الخلاف فی أن القشور الباقیة بمن تختص حتى یجب علیه تطهیر الموضع عنها، انتهى.

آما مبیعین سیندیریلان یئردن _آشاغیداكی دلیللره گؤره بوشالتماغی‌نین واجیب اولدوغو تقدیرده_ داشیماسی‌نین هزینه‌سی:

1. مبیعین مالكی اونو ایسته‌سه.

2. مبیعین اولدوغو یئر مسجد اولا و بوشالتماسی واجب اولا.

3. مبیعین ایندی اولدوغو یئر ایماملارین مزاری اولا. (مشاهد)

اگر بوغدا داناسی كیمی، سیندیریلمیشی‌نین مالیّتی اولمادیغینا رغماً، ملك اولورسا: ظاهراً هر ایكی تقدیرده ده (بیع باشدان باطل اولا و یا كشفدن سونرا باطل اولا) ساتیجی‌نین بوینونادیر. چونكی مبیع، فسخدن سونرا ساتیجی‌نین ملكودور. (و داشیماسی‌دا اونون بوینونا اولمالیدیر.)

آما اگر مالیّتی اولمادیغی كیمی ملكیّتی‌ده اولماسا: مشتری‌نین عهده‌سینه اولماسی بعید دئییل. (مشترینی مبیعی داشیماغا مجبور ائده‌لر.)

مشتری‌نین بو هزینه اوچون ساتیجی‌یا مراجعه ائتمه‌سی‌ده، بایاق «ساتیلان یئردن سیندیریلان یئره داشیما»دا قید ائتدیگیمیز نظرلر جاریدیر. (اوردا هر كیم هر نه دئییب بوردا دا ائله دئییر.)

سونرا، شیخ طوسی و اونون تابعلریندن «الدروس» كتابیندا نقل اولونانا اساساً: سینمیشی‌نین قیمتی اولمایان شئیده، ساتیجی عیبدن برائت ائده‌رك ساتیرسا، بو بیع صحیحدیر. (ساتیجی دئییر: عیبلرین منه ربطی یوخدور. من ظاهر-باطن بونو ساتیرام) [شهید اوّل] دئییر: « اونو صحیح بیلمك چتیندیر. چونكی [بو رسماً] مالی، باطللیكله یئمكدیر- أكل مال بالباطل». شهید ثانی و محقق ثانی‌ده اونا تابع اولوبلار.

عالملرین بعضیسی عیبدن برائتین شرط  ائتمگی‌نین صحیحلیگینی توجیه ائتمگی بویونلارینا آلیبلار. (سینمیشی‌نین قیمتی اولمایان شئیی، برائت شرطی ایله ساتماق صحیحدیر. ساتیجی بئله دییه: «ظاهر-باطن بونو ساتیرام غیبی‌ده اولسا منه ربطی یوخدور.)

ائله بیر شئیله توجیه ائدیبلر كی حاصلی: بیعین باطللیگینی منع ائدیر هرچند مشتری ثمنین هامیسینی ارش جهتیندن آلیر. ائله ارش كی بوتون ثمنی احاطه‌ ائدیر.

ارش شارع طرفیندن عیب جهتیندن واجب اولموش غرامتدیر. ارش ثمنین بیر جزءی دئییل كی مشتری، تلف اولان مثمن‌ مقداری قارشیلیغیندا اونا مستحق اولسون. ائله بونا گؤره ارش ساقط اولا بیلر. (ارش، ثمن و یا اونون جزءی اولسایدی ساقط اولامازدی.) و ساتیجی [ارش عنوانیندا] ثمنین اؤزوندن قایتارماسی لازم دئییل كی سیز دئیه‌سیز ایستیریك برائتله ساقط ائدك آما ثمندن اولدوغو اوچون اولمور. (ارش، غرامتدیر و برائتله ساقط اولار.)

بورا، عقدده مبیعین یوخلوغونو شرط ائتمك كیمی دئییل، چونكی مثمن، عقلانین معامله حسابی ایله محقق اولوب. (عاقللر بونا مثمن دئیَرلر) بیر بیعین صحیحلیگینه بوندان آرتیق اعتبار و سند اولا بیلمز. [مشتری‌نین] اؤزونون بونا راضی اولدوغو فرضده، اؤزو بو طرزله اؤز مالینی باغیشلاماغا اقدام ائدیب.

وأما مؤونة نقله من موضع الكسر لو وجب تفریغه منه - لمطالبة مالكه أو لكونه مسجدا أو مشهدا - فإن كان المكسور مع عدم تموله ملكا نظیر حبة الحنطة، فالظاهر أنه على البائع على التقدیرین، لأنه بعد الفسخ ملكه، وأما لو لم یكن قابلا للتملك، فلا یبعد مؤاخذة المشتریبه.

وفی رجوعه على البائع ما تقدم فی مؤونة نقله إلى موضع الكسر.

ثم إن المحكی فی الدروس عن الشیخ وأتباعه: أنه

لو تبرأ البائع من العیب فیما لا قیمة لمكسوره

صح ، قال: ویشكل: أنه أكل مال بالباطل.

وتبعه الشهید والمحقق الثانیان.

وقد تصدى بعض لتوجیه صحة اشتراط البراءة بما حاصله: منع بطلان البیع وإن استحق المشتری مجموع الثمن من باب الأرش المستوعب، فإن الأرش غرامة أوجبها الشارع بسبب العیب، لا أنه جزء من الثمن استحق بسبب فوات ما قابله من المثمن، ولذا یسقط بالإسقاط، ولا یتعین على البائع الإعطاء من نفس الثمن، ویسقط  بالتبری.

ولیس هذا كاشتراط عدم المبیع فی عقد البیع، إذ المثمن متحقق  على حسب معاملة العقلاء، ولم یعلم اعتبار أزید من ذلك فی

صحة البیع، فمع فرض رضاه بذلك یكون قادما على بذل ماله على هذا النحو.

شهید ثانی اوندان تبعیّت ائدیب دئییر: «چونكی مشتری مبیعی ساتیجی‌نین امری اولمادان داشی‌ییب، هزینه اوچون اونا مراجعه ائتمه‌سینه وجهه یوخدور. [ادّعا ائتسن كی بورداكی دوروم اوغرولوق مالین ساتیشینداكی دورومون تاییدیر و] بورداكی مشتری، مبیعین استحقاقینا جاهل كیمیدیر (بیلمیردی مبیع اوغرولوق مالدیر) و نتیجه‌ده توولاندیغی شئی اوچون مراجعه ائدر [و مشتری ساتیجیدان بوتون خسارتلری آلدیغی كیمی بوردا دا او جوردور. شهید ثانی دئییر یوخ بورا اوجور دئییل.] اوردا مشتری توولاندیغینا گؤره [بوتون هزینه‌لری] ساتیجیدان آلیر آما بوردا توولاماق یوخدور چونكی هر ایكیسی‌ده جاهلدیلر». بیتدی.

[السید العاملی «مفتاح الكرامة» كتابیندا] بونا اعتراض ائدیب: «توولانماق یالنیز توولایانین بیلدیگی یئرلره مخصوص دئییل» (لازم دئییل كی بیری بیلَرَكدن توولاسین. اؤزو بیلمه‌سه‌ده توولاماق صدق ائدر.)

  بوردا بعضی اوستادلارین (كاشف الغطاء «القواعد»ه یازان «مخطوط» شرحینده) بعید بیلمه‌دیگی اوچونجو نظر ده وار: «بو هزینه هر ایكی تقدیرده ساتیجی‌نین بوینونادیر. (ایستر باشدان باطل اولسون، ایستر خرابلیق كشف اولاندان سونرا.)

بو اوچونجو نظر، خرابلیغین آشكار اولدوغو آندا باطل اولماسی تقدیرده، بعیددیر. (چونكی او آندان باطل اولورسا مشتری اؤز ملكونو داشی‌ییب و هزینه‌سینی‌ده اؤزو وئرمه‌لیدیر.)

بونلار هامیسی مبیعین آلینان یئردن سیندیریلان یئره قدر داشیماغی‌نین هزینه‌سینه گؤره‌ ایدی.

وتبعه الشهید الثانی، قال: لأنه نقله بغیر أمره، فلا یتجه الرجوع علیه بها، وكون المشتری هنا كجاهل استحقاق المبیع حیث یرجع  بما غرم، إنما یتجه مع الغرور، وهو منفی هنا، لاشتراكهما فی الجهل ، انتهى.

واعترض علیه: بأن الغرور لا یختص بصورة علم الغار.

وهنا قول ثالث نفى عنه البعد بعض الأساطین ، وهو: كونه على البائع على التقدیرین.

وهو بعید على تقدیر الفسخ من حین تبین الفساد.

هذا كله فی مؤونة النقل من موضع الاشتراء إلى موضع الكسر.

بو عیبین _ یعنی مالیّتین فوتا گئتمه‌سی‌نین_ جبرانی یالنیز ثمنین هامیسینی قایتارماقلا ممكندور. لاكن بونا ایراد وارددیر كی یاخیندا گله‌جك. بو مطلب شیعه‌ فقهی‌نین قایدالاری و عالملرین فتوالاری ایله ضدّدیر. و [بونون بیر آیری ایرادی وار] بو شئیین مالیّتی عرفاً و شرعاً ظاهری‌دیر. (شرعاً و عرفاً گئرچك مال دئییلدی.) آما فاسدلیك كشف اولاندان سونرا اوّلدن گئرچك مالیّتی‌نین اولمادیغینا حكم اولونار. بوندان علاوه گئرچكدن [خرابلیق اوندا اولاركن] مال‌دا اولوردوسا، خرابلیق مشتری‌نین ملكونده یارانیب و [اونو مالیّتدن سالیب.] (مشتری اونو سیندیریب) [شهید اوّلین سؤزونه اساساً] علم مالیّتدن خارج ائدندیر او اونو كشف ائتمیر. (خرابلیغینی بیلمك اونو مالیّتدن خارج ائدیر.) نتیجه‌ده بو، مجهول  عیب دئییلدی. بو عیبین مجهول اولدوغونو قبول ائتسك‌ده، گؤزو آغرییان قول كیمیدیر كی ساتیلاندان سونرا كور اولوب. (بوردا كورلوق مشتری‌نین ملكونده اولوب و اونون بوینونادیر. هرچند همان گؤز آغریسی‌نین تأثیرینده اولوب.) [و یا] خسته [حیوان] كیمیدیر كی ساتاندان سونرا اؤلوب. اوندان علاوه، مالیّتین فوتا گئتمه‌سی، عیب ساییلماز بلكه تلف ساییلار.

[بیعین باشدان باطل اولماسی و یا خرابلیق كشف اولاندان سونرا باطل اولماسی‌نین فایدالاری]

سونرا، بو اختلافین فایداسی،

1. خرابلیغین آشكار اولان آنینا قدر، مشتری‌نین ثمنده‌كی ملكیّت آثاری‌نین ترتیباتیندا بللی اولار. (باشدان باطل اولورسا ساتیجی‌نین ثمنده ائتدیگی تصرّف فضولی اولار و مشتری‌نین اجازه‌سی لازم اولار. آما سونرادان باطل اولورسا ساتیجی ثمنده ائتدیگی تصرّفو، اؤز مالیندا ائتمیش اولوب و مشتری‌یه بدل‌ده قایتارا بیلر.)

2. «الدروس» كتابی و «اللمعه» كتابی‌نین دئدیگینه گؤره، مبیعی آلدیغی یئردن امتحان ائتدیگی یئره داشیماغا صرف ائتدیگی هزینه‌ده بللی اولار. بیرینجینه (باشدان باطل اولورسا) اساساً بو هزینه ساتیجی‌نین عهده‌سینه‌دیر. آما ایكینجینه (خرابلیق آشكار اولاندا باطل اولورسا) بو هزینه مشتری‌نین عهده‌سینه‌دیر چونكی اونون ملكونده باش وئریب. آما محقق ثانی «جامع المقاصد»ده بئله دئییر: «نظره گلن [هر ایكی دورومداد دا] مشتری‌نین [بو هزینه‌نی آلماغا] ساتیجی‌یا مراجعه ائتمگه حقّی یوخدور چونكی بو ایش اوچون دلیلی یوخدور». (بیع ایندی باطل اولورسا، اؤز مالینی داشی‌ییبسان، یوخ، باشدان باطل ایدیسه اؤزون داشی‌ییبسان، ساتیجی‌ كی سندن بونو طلب ائله‌مه‌میشدی!)

وتدارك هذا العیب - أعنی فوات المالیة - لا یكون إلا بدفع تمام الثمن..

لكن سیجئ ما فیه من مخالفة القواعد والفتاوى.

وفیه: وضوح كون مالیته عرفا وشرعا من حیث الظاهر، وأما  إذا انكشف الفساد حكم بعدم المالیة الواقعیة من أول الأمر، مع أنه لو كان مالا واقعا فالعیب حادث فی ملك المشتری، فإن العلم مخرج له عن المالیة، لا كاشف، فلیس هذا عیبا مجهولا، ولو سلم فهو كالأرمد یعمى بعد الاشتراء والمریض یموت، مع أن فوات المالیة یعد تلفا، لا عیبا.

ثم إن فائدة الخلاف تظهر فی ترتب آثار مالكیة  المشتری الثمن  إلى حین تبین الفساد.

وعن الدروس واللمعة: أنها تظهر فی مؤونة نقله عن الموضع الذی اشتراه فیه إلى موضع اختباره ، فعلى الأول على البائع، وعلى الثانی على المشتری، لوقوعه فی ملكه.

وفی جامع المقاصد: الذی یقتضیه النظر أنه لیس له رجوع على البائع بها، لانتفاء المقتضی

ایكینجیسینده یعنی خرابی‌نین قیمتی اولمایاندا، «المبسوط» و ابن ادریسین «السرائر»ی و اونلاردان سونراكیلارین ظاهری‌نین اساسی ایله موافق اولاراق، بیع باطلدیر. بونلارین [سؤزونون] ظاهری بیعین باشدان باطل اولماسیدیر. (بیعین اوّلیندن.) شیخ طوسی، ابن ادریس حلّی و علامه «التذكرة» ده تصریح ائتدیكلری كیمی. اونلار بئله استدلال ائدیبلر: «[چونكی بئلنچی دورورمدا] بیع، حشرات كیمی قیمتی اولمایان شئی اوزرینده واقع اولوب». بو فتوانی اونلاردان سونراكیلار صراحتله دئییبلر. شهید اوّلین «الدروس» كیتابیندان ساوایی بیر نئچه عالمین سؤزلری‌نین ظاهری بونو یئتیریر. شهیدین سؤزونون ظاهری [بئله‌دیر كی] عیبین آشكار اولدوغو آن، بیع فسخ اولور، اوّلدن یوخ. ایكینجیسینی (اوّلدن باطل اولماغی) ساده‌جه احتمال وئریب و اوّلدن باطل اولماغی، [عالملردن بیر] عدّه جماعتین سؤزونون ظاهرینه نسبت وئریب.

[شیخ انصاری دئییر:] شهید اوّلین بو نظری‌نین وجهه‌سی بیلینمه‌دی. ائله بونا گؤره شهید ثانی «الروضه» كتابیندا اونون ترسینی واضح بیلیب. (واضحلیگی اونون ترسینه نسبت وئریب.) [شیخ انصاری دئییر: مسأله] شهید ثانی دئیَن كیمیدیر و شهید اوّلین فتواسی دوزگون دئییل.

چونكی گئرچك فاسد، گئرچك اموالدان اولمازسا:

 عقدین اونون اوزرینده واقع اولماسی باطلدیر. بونا گؤره كی ایكی عوَضین مالیّتلی اولماقلاری‌نین شرطی گئرچكدیر و بیلیب بیلمه‌مگه اساسلانمیر. (ایشین باشیندان گئرچكدن نه ایسه، حكم اونون اساسیندا وئریلر. خرابلیغینا علمین اولوب اولماماسی گئرچگی دَییشمز.)

آما یوخ [گئرچك فاسد، گئرچك اموالدان] ساییلیرسا:

ساغلامی ایله خرابی‌نین قیمتلری فرقلنمه‌سه، ارش حقّی و قایتارماق حقّی یوخدور بلكه بیع لازم ساییلار. مبیعین قبضدن سونرا آردان گئتمه‌سی‌نین‌ده ساتیجی‌یا ربطی یوخدور.

ساغلامی ایله خرابی آراسیندا قیمت فرقی اولورسا، ساغلام و خرابین قیمتی‌نین تفاوت نسبتینی قایتارماق لازمدیر. ثمنین هامیسینی یوخ.

یوخسا بئله دئییله: مبیع، خرابلیغین آشكار اولان آنینا قدر، گئرچك مال ایدی. عقددن اوّله عاید اولان سببه گؤره مالیّتدن دوشدویو اوچون و گئرچك فاسد اولدوغو اوچون، ساتیجی اونا ضامندیر. بئلنچی دورومدا بیع فسخ اولونار. بلكه اولا بیلر دئییلسین: بیع فسخ اولماز و مشتری اونو امضالایا بیلر. سینمیش مبیع سینماق تأثیرینده مالیّتدن خارج اولموشسا دا، اونون ملكو اولار. مالیّتدن چیخماسی‌نین سببی‌ده ، عقددن اوّله عاید اولدوغو اوچون‌، ساتیجی اونا ضامندیر.

ویبطل البیع فی الثانی - أعنی ما لم یكن لفاسده قیمة - وفاقا

للمبسوط  والسرائر ، وظاهر من تأخر عنهما.

وظاهرهم بطلان البیع من رأس، كما صرح به الشیخ  والحلی  والعلامة فی التذكرة، مستدلین بوقوعه على ما لا قیمة له، كالحشرات.

وهو صریح جملة ممنتأخر عنهم  وظاهر آخرین عدا الشهید فی الدروس، فإن ظاهره انفساخ البیع من حین تبین الفساد لا من أصله، وجعل الثانی احتمالا ونسبه إلى ظاهر الجماعة .

ولم یعلم وجه ما اختاره، ولذا نسب فی الروضة خلافه إلى الوضوح .

وهو كذلك، فإن الفاسد الواقعی إن لم یكن من الأموال الواقعیة كان العقد علیه فاسدا، لأن اشتراط تمول

العوضین واقعی لا علمی.

وإن كان من الأموال الواقعیة، فإن لم یكن بینه وبین الصحیح تفاوت فی القیمة لم یكن هنا أرش ولا رد، بل كان البیع لازما وقد تلف المبیع بعد قبضه.

وإن كان بینه وبین الصحیح الواقعی تفاوت، فاللازم هو استرجاع نسبة تفاوت ما بین الصحیح والفاسد من الثمن لا جمیع الثمن.

اللهم إلا أن یقال: إنه مال واقعی إلى حین تبین الفساد، فإذا سقط عن المالیة لأمر سابق على العقد - وهو فساده واقعا - كان فی ضمان البائع، فینفسخ البیع حینئذ.

بل یمكن أن یقال بعدم الانفساخ، فیجوز له الإمضاء فیكون المكسور ملكا له وإن خرج عن المالیة بالكسر، وحیث إن خروجه عن المالیة لأمر سابق على العقد كان مضمونا على البائع