مسأله: مبیعین میقدارینی بیلمك‌ده ثمن كیمی شرط و لازیمیدر. «تذكره»دن نقل اولان كیمی بو مسأله‌ده ایجماع وار. «الغنیه»ده مجهول مبیعه عقدین اوخونماسینی ایختیلافسیز اولاراق باطیل بیلیب.

شئیخ طوسی «الخلاف» كیتابیندا دئییب: قابلا ساتیلان شئیی گؤز قاباغیندا گؤروشسه‌ده اؤلچولمه‌میش (جزاف) ساتماق اولماز. بونا ایجماع وار.

ابن ادریس «السرائر» كیتابیندا دئییب: «وزنله ساتیلان شئیی قابلا ساتماق اولماز. بوندا ایختیلاف یوخدور».

[شئیخ انصاری دئییر:] بو فتوالارین سببی و اساسی اوّللر قئید اولان پیغمبرین (ص) غررلی بئیدن نهی ائدن مشهور نَبَوی حدیثیدیر. [او حدیث وجود، حصول، كمیّت و كئیفیّت باره‌سینده دلالت ائدیر و] قاب ایله وزن (كمیّت و میقدار) باره‌سینده‌ده اؤزل روایتلر وار. اونلاردان «الحلبی» نین صحیحه روایتیدیر. روایت بئله‌دیر: [ابی عبدالله ایمام صادقه (ع) دئدیم:] «بیر كیشی آیری كیشدن بللی قاب اؤلچوسو ایله بیر توربا طعام آلدی. سونرا مال صاحیبی موشتری‌یه دئدی: بو آیری توربانی‌دا اؤلچمه‌میش، همن قیمته مندن آل، اوندا اولان‌دا آلدیغین او بیریسینده اولدوغو قدردیر». ایمام بویوردو: «لا یصلح إلا بكیل». قال: «وما كان من طعام سمیت فیه كیلا، فإنه لا یصلح مجازفة، هذا مما یكره من بیع الطعام» یعنی: «قابلا اؤلچولمه‌میش صلاح دئییل». ایمام بویوردو: «قابلا ساتیلان طعام جزاف ساتیلاماز. طعام بئیعینده جزاف ساتیلما صحیح دئییل». جناب صدوق «الفقیه» كیتابیندا بو سؤزو «لا یصح بیعه مجازفة» یازیب.

مسألة [ من شروط العوضین: العلم بقدر المثمن ]

 العلم بقدر المثمن كالثمن شرط، بإجماع علمائنا، كما عن التذكرة .

وعن الغنیة: العقد على المجهول باطل، بلا خلاف .

وعن الخلاف: ما یباع كیلا فلا یصح بیعه جزافا وإن شوهد، إجماعا .

وفی السرائر: ما یباع وزنا فلا یباع كیلا، بلا خلاف .

والأصل فی ذلك ما تقدم من النبوی المشهور .

وفی خصوص الكیل والوزن خصوص الأخبار المعتبرة: منها:

صحیحة الحلبی

[ عن أبی عبد الله علیه السلام ] : " فی رجل اشترى من رجل طعاما عدلا بكیل معلوم، وأن صاحبه قال للمشتری:

ابتع منی هذا العدل الآخر بغیر كیل، فإن فیه مثل ما فی الآخر الذی ابتعت؟ قال: لا یصلح إلا بكیل.

قال: وما كان من طعام سمیت فیه كیلا، فإنه لا یصلح مجازفة، هذا مما یكره من بیع الطعام " .

وفی روایة الفقیه: " فلا یصح بیعه مجازفة "

هر حالدا، «الحدائق» كیتابی‌نین ظاهیریندن نقل اولان كیمی بو روایته اساسلانیب یالنیز موشتری‌نین قیمت قویماسی‌ ایله بئیعی صحیح بیلیب موشتری‌نین ثمن حؤكمونو بازار قیمتینه مونصریف بیلمك، ضعیفدیر. (موشتری طرفیندن قیمت قویولوب موعامیله اولان بئیعی بازارین عادیل‌یانا قیمتی ایله صحیح بیلمك ضعیفدیر.)

صاحب حدائق‌دن داها ضعیفینی اسكافی دئییب. اسكافی‌نین نظرینجه ساتیجی آشاغیداكی سؤزو دئسه بئیع جاییز اولار: «آیریلارینا ساتدیغیم قیمته سنه ساتدیم». موشتری‌ده فسخ خیارینا مالیكدیر.

[شئیخ انصاری دئییر:] بو نظر ردّ اولور چونكی بئیع اؤز-اؤزلوگونده غررلی اولورسا فسخ خیاری اونو جوبران ائله‌مز. (خیار صحیح بئیعده اولار.)

[دئسز كی بیری مبیع‌نین خصوصیاتینی دئیه و و ساتاندان سونرا دئدیگی خصوصیّتلر مبیعده اولماسا موشتری‌نین رؤیت خیاری وار، نه‌یه گؤره اونو صحیح بیلیرسیز آما بونو قبول ائتمیرسیز؟ جواب وئره‌ریك:] اوّللر اسكافی‌نین «تسلیمه گوجون اولماسی» مسأله‌سینده قئید اولدوغو كیمی رؤیت خیاریندا، خصوصیّتلرین صدالاماسی غررین حاصیل اولماسینا مانع اولان شرطدیر. (اسكافی‌نین سؤزونده قئید اولدوغو كیمی خصوصیّتلری صدالاماق شرطلندیرمه كیمیدیر و غرری رفع ائدر.)

وكیف كان، فالحكم بصحة البیع بحكم المشتری، وانصراف الثمنإلى القیمة السوقیة، لهذه الروایة - كما حكی عن ظاهر الحدائق  - ضعیف.

وأضعف منه ما عن الإسكافی: من تجویز قول البائع: " بعتك بسعر ما بعت "، ویكون للمشتری الخیار .

ویرده: أن البیع فی نفسه إذا كان غررا فهو باطل فلا یجبره الخیار.

وأما بیع خیار الرؤیة فذكر الأوصاف فیه بمنزلة اشتراطها المانع عن حصول الغرر، كما تقدم عند حكایة قول الإسكافی فی مسألة القدرة على التسلیم.

شیعه تاریخی‌نین مشهور و گؤركملی دین عالیمی اولان مرحوم شئیخ انصاری‌نین موقلّیدلریندن اولان بیر تاجیر باها‌لی بیر قیش عباسی آلیب گلیر شئیخین یانینا. مرحوم شئیخ انصاری‌نین الیندن اؤپوب عبانی اونون چیگنینه سالیر و بو عبانی قبول ائتمگی توّقوع ائدیر.

صاباحیسی گون مسجیدده نامازا گلن تاجیر شئیخی ائله كؤهنه عباسیندا گؤرور. نامازدان سونرا شئیخه یاخینلاشان تاجیر اوندان هدیه ائتدیگی عبانی نه‌یه گئیینمدیگینی سوروشور ، جاوابیندا شئیخ بویورور: سن هدیه ائتدیگین عبانی ساتیب اوزینه اون ایكی عدد داها اوجوز اولان عبا آلدیم. اونلاری‌دا عبا‌لاری اولمایان كسلره وئردیم.

تاجیر شئیخه دئییر: منیم شئیخیم، من او عبانی مخصوصاً سیزین اوچون آلمیشدیم. مرحوم شئیخ انصاری تاجیرین بو سؤزلرین موقابیلینده تاجیره بویورور: "منیم ویجدانیم قبول ائتمز، بعضی‌لری‌نین گئیینمه‌یه قیش عباسی‌نین اولمادیغی حالدا من بئله عبا گئیینیم".

Şiə tarixinin məşhur və görkəmli din alimi olan mərhum Şeyx Ənsarinin müqəllidlərindən olan bir tacir bahalı bir qış əbası alıb gəlir şeyxin yanına. Mərhum Şeyx Ənsarinin əlindən öpüb əbanı onun çiyninə salır və bu əbanı qəbul etməyi təvəqqe edir.

Sabahsı gün məsciddə namaza gələn tacir şeyxi elə köhnə əbasında görür. Namazdan sonra şeyxə yaxınlaşan tacir ondan hədiyyə etdiyi əbanı niyə geyinmədiyini soruşur ki, cavabında şeyx buyurur ki, sən hədiyyə etdiyin əbanı satıb əvəzinə on iki ədəd daha ucuz olan əba aldım. Onları da əbaları olmayan kəslərə verdim.

Tacir şeyxə deyir ki, mənim şeyxim, mən o əbanı məxsusən sizin üçün almışdım. Mərhum Şeyx Ənsari tacirin bu sözlərin müqabilində tacirə buyurur: "Mənim vicdanım qəbul etmir ki, bəzilərinin geyinməyə qış əbasının olmadığı halda mən belə əba geyinim".

لاكین بو روایتین تأویلی موعیّن‌لشیب چونكی ظاهیری بئیعین صحیحلیگی و باطیللیگی ایله مونافاتی وار. بو بئیعین صحیحلیگینه ایستیناد ائتمك اوچون اونا ال آتماق تَوَهّومو اولماسین. چونكی بو بئیع صحیح اولسایدی بئیعین خاص ثمنله گئرچكلشمه‌سیندن سونرا میثلی‌نین قیمتی‌نین واجیبل اولماسینا معنا قالمازدی.

بلی، بو روایتین بوندان آرتیق تأویله احتیاجی وار. روایتدن بو جور بئیعین باطیللیگین چیخارماق ایسته‌سك بئله تأویل ائتمه‌لی‌ییك: «باعنیها بحكمی»نی دانیشیغین كسیلمه‌سی معناسیندا توتاق. (بو سؤزدن بئیع صیغه‌سی قصد ائتمه‌ییب.) [رفاعه داوام ائدیر:] «من اؤزوم اوچون اونا اؤزومدن عدالتلی قیمت قویام». چونكی رفاعه قول-‌كنیز آل وئرچیسی‌ایدی و قول-كؤله آلیب ساتاردی. نتیجه‌ده رفاعه كنیزی اؤزو اوچون مین دیرهم قیمت قویدو. یا موعاطات[1] بابیندان گؤتوردو و یا ساتیجی طرفیندن وكیل اولاراق ایجاب اینشا ائتدی و اؤز طرفیندن اصیل اولاراق قبول ائتدی. آما كنیزله یاخینلیق ائدیب دیرهملری گؤندرندن سونرا مالیك قبول ائتمه‌دی چونكی بئیعده اونون اوچون غبن واریدی و رفاعه قیمتده سهو ائله‌میشدی و یا ساتیجی اوچون‌ده حئیوان خیاری قبول ائله‌دیگیمیز تقدیرده، اونون اوچون حئیوان خیاری ثبوت اولوردو. (بیر عیدّه دئییر حئیوان خیاری یالنیز موشتری‌یه عاییددیر.)

ایمامین آشاغیداكی سؤزوندن اوچ احتیمال وئریله ‌بیلر. ایمام بئله بویورموشدو: «قیمتی سن وئردیگیندن چوخ اولورسا اسكیگینی اونا ردّ ائتمه‌لیسن».

بیرینجی احتیمال: ایمامین نظرده توتدوغو، مالیكین او كنیزه احتیاجی اولمادیغی و موشتری‌نین اونا احتیاجی اولدوغو و قایتارماق ایسته‌مه‌دیگی تقدیرده، مالیكی راضی سالیب اونون فسخ خیارینی ساقیط ائتمك اوچون، ایضافه‌نی وئرمه‌سی لازیم اولور.

ایكینجی احتیمال: احتیمالی وار یاخینلیقدان سونرا، كنیز حامیله اولوب و اُمّ ولده چئوریلیب. بو دورومدا ساتیجی فسخ ائتمك ایسته‌سه موشتری قیمتین وئرمه‌لیدیر.

اوچونجو احتیمال: احتیمالی وار كنیز اؤلوب تلف اولموش ایدی. آما ایمامین سونراكی سؤزو اونو نفی ائدیر: «اونو قایتارانمازسان». بیتدی.

ثمن میقداری‌نین بیلمگی‌نین شرطلیگی معروفدور. (هامی دئییر ثمنین میقداری‌نین ساتیجی و موشتری طرفیندن بیلینمه‌سی شرطدیر.) بیری‌نین (ساتیجی‌نین و یا موشتری‌نین) قویدوغو قیمتله ساتیلسا، «المختلف» و «التذكره»ده‌ده قئید اولان كیمی، ایجماع اولاراق باطیلدیر. شهید ثانی «الروضه»ده و سلطان العلماء «حاشیة من لایحضره الفقیه» كیتابیندا «اتفاقاً» كلمه‌سینی یازیبلار. «السرائر» كیتابی‌دا «بئیع یالنیز موشتری‌نین حؤكمو ایله اولسا باطیل اولار» مسأله‌سینده دئییب: «موسلمانلار ایختیلافسیز اولاراق، ثمنی ذیكر اولمایان مبیعین بئیعینی باطیل بیلیرلر».

بو مسأله‌نین اساسی و دلیلی، موسلمانلار آراسیندا معروف اولان «نفی غرر» حدیثیدیر.

آشاغیداكی روایتده ایمامین سببلندیرمه‌سی [ثمن میقداری‌نین بللی اولمادیغی دورومدا] باطیللیگی تأیید ائدیر:

حمّاد بن میسره، ایمام صادقدن (ع) و او دا آتاسی ایمام باقردن (ع) روایت ائدیر: «پالتاری دیناردان بیر دیرهم اسكیگه آلماق جاییز دئییل چونكی سن بیر دینارین نئچه دیرهم اولدوغونو بیلمیرسن». (اوّللر هر بؤلگه‌نین اؤزونه مخصوص دیناری واریدی. مثلاً بیر بؤلگه‌نین دیناری باشقا بؤلگه‌نین دیرهمیندن داها كیفیّتلی و دَیَرلی اولاردی.)

لاكین «رفاعة النُخّاس»[1]ین صحیحه‌سی‌نین ظاهیری بونونلا مونافاتلیدیر. او دئییر ایمام صادقدن (ع) سوروشدوم: «بیر كیشی ایله اونون كنیزی باره‌ده دانیشدیم. اونو منیم حؤكمومله  منه موعامیله ائله‌دی. (قیمت تعیینینی منه بوراخدی.) كنیزی اوندان قبض ائدیب تحویل آلدیم. سونرا اونا مین دیرهم گؤندریب اونا دئدیم: «بو مین دیرهم منیم سنه حؤكمومدور اونو قبول ائده‌سن». آما او آلماقدان ایمتیناع ائله‌دی. من‌ده مین دیرهمی اونا گؤندرمه‌میش كنیزله یاخینلیق ائله‌میشدیم». ایمام بویوردو: «منجه كنیز عادیل‌یانا قیمتله قیمتلندیریلسین. تعیین اولان قیمت، سن وئرندن چوخ اولدوغو تقدیرده گئریده قالانی اونا گؤندرمه‌لیسن. آما یوخ، سن یوللادیغیندان آز اولورسا داها بیر شئی آلمامالیسان و قیمت همن قالار». رفاعه دئییر حضرته دئدیم: «اونونلا یاخینلیق ائدندن سونرا اوندا بیر عئیبه راستلانسام نئجه گؤرورسوز؟» بویوردو: «اونو قایتارانمازسان یالنیز صحیح و عئیبلی آراسیندا قیمت فرقینی آلا بیلرسن». [روایتین سونو]

سونرا دئییب بئله دئییلمه‌مه‌لیدیر كی: «بعضاً فضولی ساتیجی، مالیكی راضی سالماغا و اونون سؤزونده قالماغینا آرخاییندیر. نتیجه‌ده بو آرخایینلیق سایه‌سینده عقد زامانی تسلیم گوج حاصیل اولار». [سونرا بونون ایشكاللی اولدوغونو ایضاح ائدیر:] چونكی بئله فرض اولوندوغو حالدا بئیع ایله ایجازه‌نین اولدوغونا گؤره بو داها فضولی ساییلماز. آلت طرفی (نهایتاً) بو ایجازه فحوا و دورمدان بللی اولور. بو ایكیسی‌ده (فحوا و دوروم) ایجازه‌نین چئشیتلریندندیر. نتیجه‌ده فضولی ساییلماییب صحیحیلیگی سونراكی ایجازه‌دن آسیلی دئییل.

اونون فضولی قالماسینی قبول ائتسك‌ده، فضولینی صحیح بیلنلر بو فرضه كیفایتلنمه‌ییب بوتون فضولیلری صحیح بیلیرلر. [صاحب جواهرین سؤزلری بیتدی.]

[شئیخ انصاری دئییر:] آما: 1. فضولی بئیعی‌نین بیناسیندان دانیشان یئرده، (راضیلاشماقدان دانیشان یئر) سونرا 2. فضولی بئیعین اونا فرع ائتمه‌سینده، سونرا 3. اؤزونه وارید ائدن اعتیراضدا، سونرا 4. اعتیراضا وئردیگی ایكی جوابدا، دوشونمك بلكه ایشكال یئری وار. دوشون گینن. (شئیخ انصاری بونلارین هامیسینی ایشكاللی بیلیر.)

ثم قال: لا یقال: إنه قد یحصل الوثوق للفضولی بإرضاء المالك وأنه لا یخرج عن رأیه، فیتحقق له بذلك القدرة على التسلیم حال العقد، لأن هذا الفرض یخرج الفضولی عن كونه فضولیا، لمصاحبة الإذن للبیع، غایة الأمر حصوله بالفحوى وشاهد الحال، وهما من أنواع الإذن، فلا یكون فضولیا ولا یتوقف صحته على الإجازة، ولو سلمنا بقاءه على الصفة فمعلوم أن القائلین بصحة الفضولی لا یقصرون الحكم على هذا الفرض .

وفیما ذكره من مبنى مسألة الفضولی، ثم فی تفریع الفضولی، ثم فی الاعتراض الذی ذكره، ثم فی الجواب عنه أولا وثانیا، تأمل، بل نظر، فتدبر.

سونرا، تسلیمه گوج اولماقدا شرط اولان _هر ایكی طرفه_ آشكار و بللی اولان گوجدور. چونكی غرر، یالنیز واقعی [آما آشكار اولمایان] گوجله دفع اولونماز.

اینسان بیر شئیی تسلیمه گوجو چاتماق گومانی ایله ساتا سونرا _بئیع زامانی عاجیز اولماسی و ایندی_ گوجونون اولدوغو آشكار اولورسا، بو بئیع صحیحدیر آما ایندی‌ده گوجو اولماسا بئیع باطیل اولار. تسلیم گوجونه علم اولماقدا آرخایینلیغین اعتیباری وار و موطلق اولاراق گومانین اولماسی كیفایت ائله‌مز. یقینلی اولماق‌دا مؤعتبر دئییل. (گومان كیفایت ائله‌مز، یقین‌ده لازیم دئییل بلكه همین كی بیلیرسن گوج چاتار كیفایتدیر.)

عقدی اینشا ائدن (عاقید) مالیك اؤزو اولورسا اونون گوجونون مؤعتبر اولماسیندا ایشكال یوخدور. (گوجلو اولمالیدیر). آما عقدی اینشا ائدن یالنیز  عقدین اینشاسیندا وكیل اولورسا اونون گوجو و تسلیمین مومكونلوگونه علمی‌نین اعتیباری یوخدور. آما _مووكّیلین، موعامیله‌ده اجنبی اولدوغو اندازه‌ده_ عاقید، بئیع و اونو لَوازیماتیندا وكیل اولورسا (موطق وكیل اولورسا) وكیلین گوجونون كیفایت ائتمه‌سینده ایشكال یوخدور. گؤره‌سن بو دورومدا، مووكّیلین گوجو ده كیفایت ائلر؟ (عاقید تام وكیل اولا آما گوجو اولمایا عَوَضینده مووكّیلین گوجو اولا) ظاهیر اولان، موشتری‌نین، وكیلین گوجسوز اولدوغو و یالنیز مووكّیلین گوجلو اولدوغوندان خبری اولورسا، بلی كیفایت ائلر. آما موشتری وكیلین گوجلو اولدوغونو اینانیرسا مووكّیلین گوجوندن خبردار اولماسی شرط دئییل.

بعضیلری مووكّیلین گوجونون كیفایت ائله‌مه‌سی باره‌ده بیزیم وئردیگیمیز حؤكمو موقیّد ائدیبلر: بئلنچی شراییطده (تام وكیلین گوجو اولمایا آما مووكّیلین گوجو اولا) موشتری مبیعی مووكّیلدن آلماغا و مووكّیل‌ده موشتری‌نین اونا موراجیعه ائتمه‌سینه راضی اولمالیدیلار. سونرا بو سؤزلرینه آیری مسأله‌نی فرع ائدیب دئییبلر: فضولی بئیعینده باطیللیك ترجیح ائدیلمه‌لیدیر. چونكی عاقیددن مؤعتبر اولان _تسلیمه گوجو اولماق_ ایجازه‌دن اوّل ایمكانسیزدیر. (عاقید ایجازه‌دن اوّل تسلیم ائده بیلمز بیر حالدا كی اونون تسلیم گوجونه مالیك اولماسی مؤعتبردیر.) مالیكین‌ده گوجلولوگو او زامان تأثیر ائدر كی عقدین بیناسی او گوجون اوستونه قویولا و بئیع آنیندا مالیكین گوجونه راضیلاشما حاصیل اولا.

ایذن آلمیشین (وكیلین) ساتماسیندا ایجازه‌ وئرنین (مالیكین) موطلق اولاراق [مبیعین تسلیم ائتمه‌سینده] گوجلو اولماسی كیفایت ائله‌مز. [موشتری بو مسأله‌دن خبردار اولمالیدیر.] ایذن وئرنین گوجلولویو، یالنیز قئید اولان شرطله كیفایت ائدر. (موشتری خبردار اولا و بیرلیكده بئیعین بیناسینی قویالار.) بو قئید اولان شرط ده فضولی بئیعده یوخدور. واقعی گوجه اساسلانماق باطیلدیر چونكی واقعی گوجون اولماسی شرط دئییل بلكه بللی گوجون اولماسی شرطدیر.

[بونلاری دئیَندن سونرا] دئییب: نتیجه‌ده ایجازه‌دن اوّل گوج یوخدور و ایجازه‌دن سونرا اولورسا دا فایداسی یوخدور.

ثم إن الشرط هی القدرة المعلومة للمتبایعین،

لأن الغرر لا یندفع بمجرد القدرة الواقعیة. ولو باع ما یعتقد التمكن فتبین عجزه فی زمان البیع وتجددها بعد ذلك، صح، ولو لم یتجدد بطل.

والمعتبر هو الوثوق،

فلا یكفی مطلق الظن ولا یعتبر الیقین.

ثم لا إشكال فی اعتبار قدرة العاقد إذا كان مالكا، لا ما إذا كان وكیلا فی مجرد العقد، فإنه لا عبرة بقدرته كما لا عبرة بعلمه.

وأما لو كان وكیلا فی البیع ولوازمه بحیث یعد الموكل أجنبیا عن هذه المعاملة.

فلا إشكال فی كفایة قدرته.

وهل یكفی قدرة الموكل؟الظاهر نعم، مع علم المشتری بذلك إذا علم بعجز العاقد، فإن اعتقد قدرته لم یشترط علمه بذلك.

وربما قید  الحكم بالكفایة بما إذا رضی المشتری بتسلیم الموكل

ورضی المالك  برجوع المشتری علیه، وفرع على ذلك رجحان الحكم بالبطلان فی الفضولی، لأن التسلیم المعتبر من العاقد غیر ممكن قبل الإجازة، وقدرة المالك إنما تؤثر لو بنى العقد علیها وحصل التراضی بها حال البیع، لأن بیع المأذون لا یكفی فیه قدرة الآذن مطلقا، بل معالشرط المذكور وهو غیر متحقق فی الفضولی.

والبناء على القدرة الواقعیة باطل، إذ الشرط هی القدرة المعلومة دون الواقعیة - إلى أن قال: - والحاصل: أن القدرة قبل الإجازة لم توجد، وبعدها إن وجدت لم تنفع.

 آما عادتاً بللی اولان بیر مودّته‌دك تسلیمه گوج اولماسا و هر ایكیسی‌ده عاجیز اولسا، او زامان‌دا بیر ایل و یا آرتیق كیمی موسامیحه ‌ائدیله‌مه‌ین بیر مودّت اولورسا گؤره‌سن بئیع باطیل اولمالیدیر یوخسا او مودّت گؤزلنیلمه‌لیدیر؟

باطیللیك سببلری: 1. نقل اولان ایجماعلارین ظاهیری 2. غررین ثابیت اولماسینا گؤره.

صحیحلیك سببی: ایجماعلارین معقدی تسلیمین بوتونلوكده ایمكانسیز اولماسی ایدی.

بونا گؤره ایجماع مودّعیسی اؤزو صحیحلیگه حؤكم وئریب. غرر ده دئییل. چونكی بو مودّتین باشا چاتماسینی گؤزله‌ملی اولدوغونو بیلیر. نئجه ‌كی بئیده تأخیر شرط اولونان زامان گؤزله‌ملی اولار.

بونلارا اساساً باطیل و یا صحیح اولماسیندا ایكی طرف وار بلكه ایكی نظر وار. محقق «الشرایع» كیتابیندا تردید ائدیب. سونرا صحیحلیگی یاخشی بیلیب. «التحریر» و «المسالك» و محقق سبزواری‌نین «الكفایه»‌سیندن نقل اولان‌دا علامه‌نین تابعی اولوبلار.

بلی موشتری بو مودّتده اونا عایید اولان مولكون منفعتیندن خبرسیز (جاهیل) اولورسا، فسخ ائتمگه ایختیاری وار.

آما الده ائتمك گوجون اولمادیغی مودّت عادتاً سینیرلی اولماسا، مثلاً هیندوستانا گؤندریلمیش قولون قاییتما زامانی بللی دئییل. بئلنچی موعامیله‌نین صحیحلیگینده ایشكال وار. چونكی عالیملر، عئینین تسلیم زامانی‌نین مجهوللوغونا سبب اولدوغونا گؤره، عیدّه‌سی بیتمه‌میش ریجعی بوشانمیش آروادین _كی عیدّه‌سی اوچ طهارت گؤرندن سونرا بیته‌جك_ اوتوردوغو ائوین ساتماسینی جاییز بیلمه‌ییبلر. (ریجعی بوشانمادا آروادی، نفقه و مسكنله تأمین ائتمك كیشی‌نین بوینونادیر. آروادین عیده‌سی اوچ طهارت گؤرمكدن آسیلی اولورسا كیشی‌ اؤزونه عایید اولان، آروادین اوتوردوغو ائوی ساتا بیلمز. چونكی اوچ طهاریت مودّتی بللی دئییل.)

بو باره‌ده بعضی سؤزلر، مونقطیع وقفین ساتیلماسیندا قئید اولدو. (واقیف، مونقطیع وقفی ساتا بیلمز چونكی بللی دئییل كی موقوف‌علئیهم هاچان مونقریض اولاجاقلار.)

ولو لم یقدرا  على التحصیل وتعذر علیهما إلا بعد مدة مقدرة عادة وكانت مما لا یتسامح فیه كسنة أو أزید، ففی بطلان البیع، لظاهر الإجماعات المحكیة ، ولثبوت الغرر، أو صحته، لأن ظاهر معقد الإجماع التعذر رأسا، ولذا حكم مدعیه بالصحة هنا، والغرر منفی مع العلم بوجوب الصبر علیه إلى انقضاء مدة، كما إذا اشترط تأخیر التسلیم مدة، وجهان، بل قولان، تردد فیهما فی الشرائع، ثم قوىالصحة ، وتبعه فی محكی التحریر  والمسالك  والكفایة  وغیرها .

نعم، للمشتری الخیار مع جهله بفوات منفعة الملك علیه مدة.

ولو كان مدة التعذر غیر مضبوطة عادة -كالعبد المنفذ إلى [ ال‍ ] - هند لحاجة  لا یعلم زمان قضائها - ففی الصحة إشكال: من حكمهم بعدم جواز بیع مسكن المطلقة المعتدة بالأقراء، لجهالة وقت تسلیم العین.

وقد تقدم بعض الكلام فیه فی بیع الواقف للوقف المنقطع

[فاضل قطیفی‌نین] بو سؤزونون _ایجماعدان اؤیرندیگین و موشتری‌نین علمی ایله دفع اولونامایان غررین لازیم گلمه‌سینه اساساً_ ایشكاللی اولدوغونو گؤردون. چونكی شارع غرردن نهی ائدیب. یوخسا بورداكی غرر خودعه و توولاماق معناسینا توتاق. نتیجه‌ده خودعه اولان یئرده_موشتری‌نین جهلی اولان زامان_ موعامیله باطیل اولار. آما غرر جهالت و ریسك معناسیندادیر.

سونرا، بعضی بؤیوكلرین اعتیرافی كیمیلردن ظاهیر اولان كیمی: تسلیمه گوجون اولماسی اؤز اؤزلوگونده شرط دئییل. بلكه آیری بیر شئیین تابعیدیر. اساس مقصد الده ائده بیلمكدیر. (ایستر ساتیجی تحویل وئره بیلسین و ایستر موشتری الده ائتمك گوجونه مالیك اولسون.) بوردان بللی اولور ساتیجی‌نین عكسینه یالنیز موشتری الده ائتمگه گوجو چاتیرسا بئیعین صحیحلیگینه كیفایت ائدر. «اسكافی»، «علامه»، «كاشف الرموز»، «ایكی شهید»، «محقق ثانی» و سید مرتضی‌نین «الانتصار» كیتابی‌نین ظاهیرینده دئدیكلری كیمی: الده ائتمك گوجونه مالیك اولان شخصه قاچاق قولون بئیعی‌نین صحیحلیگی، یالنیز شیعه اعتیقادیندا وار. (بو مسأله‌یه یالنیز شیعه قاییلدیر.) ائله، صحیح اولان‌دا بودور چونكی شیعه عالیملرین ایجماعلاری‌نین سؤزلری، غرر و ساییر باره‌ده ائتدیكلری ایستیدلاللاریندا دقیق اولاندان سونرا، باطیللیگی اوندان باشقاسینا مخصوص ائدیبلر. (الده ائتمك مومكون اولمایان یئرلرده باطیل بیلیبلر.)

هابئله بو سؤزلردن؛ بئیع زامانی هئچ بیری‌نین الده ائتمگه گوجو چاتمازكن، ایستحقاق زامانی هر بیری‌نین الده ائتمگینی بیلیرلرسه؛ ایكی فاضل، ایكی شهید، محقق ثانی و ساییره مووافیق اولاراق بو بئیعین صحیحلیگی بللی اولدو. قوشون قاییتماغا آلیشدیغی میثالداكی كیمی.

بلی، علامه‌ «نهایة الاحكام» كیتابیندا صحیح اولمادیغینی احتیمال وئریب چونكی ایندی تسلیمه گوج یوخدور و قوشون قاییتماسینا اعتیبار یوخدور. قوشون عاغلی یوخدور كی قاییتماسینا سبب اولسون. [شئیخ انصاری بونا ایشكال چیخاردیر:] اوندا ایشكال وار: آلیشماق‌دا عاغیل كیمی سبب اولا بیلر. اونا رغماً بیزیم سؤزوموز آرخایینلیق اولان تقدیرده‌دیر.

وفیه: ما عرفت من الإجماع، ولزوم الغرر الغیر المندفع بعلمالمشتری، لأن الشارع نهى عن الإقدام علیه، إلا أن یجعل الغرر هنا بمعنى الخدیعة، فیبطل فی موضع تحققه، وهو عند جهل المشتری.

وفیه ما فیه.

ثم إن الظاهر - كما اعترف به بعض الأساطین  -: أن القدرة على التسلیم لیست مقصودة بالاشتراط إلا بالتبع، وإنما المقصد الأصلی هو التسلم، ومن هنا لو كان المشتری قادرا دون البائع كفى فی الصحة، كما عن الإسكافی  والعلامة  وكاشف الرموز  والشهیدین  والمحقق الثانی .

وعن ظاهر الانتصار: أن صحة بیع الآبق على من یقدر على تسلمه مما انفردت به الإمامیة ، وهو المتجه، لأن ظاهر معاقد الإجماع - بضمیمة التتبع فی كلماتهم وفی استدلالهم بالغرر وغیره - مختص بغیر ذلك.

ومنه یعلم أیضا: أنه لو لم یقدر أحدهما على التحصیل، لكن یوثق بحصوله فی ید أحدهما عند استحقاق المشتری للتسلیم، كما لو اعتاد الطائر العود صح، وفاقا للفاضلین والشهیدین والمحقق الثانی وغیرهم .

نعم، عن نهایة الإحكام: احتمال العدم، بسبب انتفاء القدرة فی الحال على التسلیم، وأن عود الطائر غیر موثوق به، إذ لیس له عقل باعث

وفیه: أن العادة باعثة كالعقل، مع أن الكلام على تقدیر الوثوق.

یوخسا [بایاق سایدیقلاریمیز عؤرفاً غررلی بیلینیب]بئله دئییله: نَبَوی حدیث، [شرع یوخ بلكه] عؤرف نظرینده غررلی اولان موعامیله‌لردن نفی ائدیر. نتیجه‌ده _صَرف و سَلَم كیمی_ قبض اوندا شرط اولونان بئیعلر قبضدن اؤنجه اوزرینده جهل اولان عَوَضده و یا غیر مقدور عوَضده واقع اولورسا عؤرفاً غرر ساییلار. چونكی ایكی عوَضده قبضین شرط اولونماسی عؤرفی دئییل بلكه شرعی‌دیر نتیجه‌ده شرعاً ده غرر و جهل صادیق اولماسا عؤرفاً غرر و جهل صیدق ائلر. چونكی ثمنی وئرمه‌میش هله اینتیقال اوز وئرمه‌ییب و اینتیقال وئرندن سونرا دا داها جهل یوخدور. آما [بیز شرع نظرینی نافیذ بیلنمَریك چونكی] نهی و فاسیدلیك عؤرفی غررین آردینجا گلرلر. (بو ایكی بئیع عؤرفاً غرر ساییلار.)

ائله بو جهتدن غیری مالیك، مالیك طرفیندن یوخ بلكه اؤز آدینا _تسلیم ائده بیلمگه‌جگینی_ ساتدیغی زامان بئیعی باطیل بیلمگیمیز مومكوندور. یوخسا، عؤرف موطلیع اولورسا كی موعامیله‌نین اثری شرعاً اوندان جهل و ریسك اولمایان ویجهه‌ده‌دیر، عؤرفی غرر منع اولار. عؤرف، یاخین قوهومون آلینان آنیندا آزاد اولماسیندان خبری اولورسا، جهل و ریسكین اولماسینا اصلاً حؤكم وئرمز. (بیر شخص اؤز آتاسینی قول كیمی آلیرسا ساتیجی‌نین اونون تحویل وئرمگه گوجو چاتماسا دا ایشكالی یوخدور چونكی بو اونو آلماق همن آزاد اولاجاق و تسلیمه احتیاج اولمایاجاق.) هابئله صَرف و سلَم بئیعینده. نتیجه‌ده موعامیله‌نین شرعی تأثیرلرین موشاهیده ائدندن سونرا معیار و میلاك عؤرفی غررین صیدق ائتمه‌سیدیر. دوشون گینن.

سونرا، مسأله‌نین اساسی ایله موخالیفت یالنیز محقق ثانی‌نین موعاصیری اولان فاضل قطیفی‌دن گؤروشوب. اوندان نقل اولونانا اساساً او «ایضاح النافع» كیتابیندا دئییب: «تسلیمه گوجون اولماسی یالنیز موشتری‌نین مصلحتلریندندیر. نه اینكی بئیعین اؤزونون صحیحلیگینده شرط اولسون. نتیجه‌ده ساتیجی مبیعی تسلیم ائتمگه گوجو اولماسا دا موشتری اونو اله كئچیرمگه گوجو چاتیرسا بئیع صحیح اولار. بلكه موشتری‌نین و ساتیجی‌نین گوجلری تسلیمه چاتمایا آما موشتری موعامیله‌یه راضی اولا یئنه بئیع صحیحدیر و مبیع موشتری‌یه مونتقیل اولار. _موشتری بئیع زامانی ساتیجی‌نین تسلیمدن عاجیز اولدوغونو بیلیرسه_ سونرا مبیعی الده ائده بیلمه‌سه‌ده مبیع ساتیجی‌یا قاییتماز. نتیجه‌ده اوغورلانمیش و غصب اولموش كیمی شئیلرین بئیعی صحیحدیر.

اگر مبیع عؤرفاً قبض اولونامایان شئیلردن اولورسا اونون بئیع واسیطه‌سیله موعاویضه‌سی صحیح دئییل. چونكی مالی باطیل قارشیلیغیندا یئمك معناسیندا اولار. آما شاید ائله بیر شئیی موصالیحه ائتمك اولا. (صولح یولو ایله موعاویضه اولونا.)

[فاضل قطیفی داوام ائدیر:] بوردان محققین «النافع» كیتابیندا دئدیگی سؤزونون موطلق اولاراق دوز اولمادیغی بللی اولور. محقق «النافع» كیتابیندا دئییب: «قاچاق قولون بئیعی ضمیمه‌سیز صحیح دئییل». محققین بو فتواسی 1. موشتری‌نین ریضایتی اولمایان زامان و یا 2. قاچاقلیغیندان خبری اولمایان زامان و یا 3. عؤرفاً قبض ایمكانی اولمایان زامان صحیح اولماز. اگر بونلاردان باشقاسینی نظرده توتورسا صحیح اولمادیغی موسلّم دئییل. (یعنی صحیح اولار.) فاضل قطیفی‌نین سؤزو بیتدی.

اللهم إلا أن یقال: إن المنفی فی النبوی  هو كل معاملة تكونبحسب العرف غررا، فالبیع المشروط فیه القبض - كالصرف والسلم - إذا وقع على عوض مجهول قبل القبض أو غیر مقدور، غرر عرفا، لأن اشتراط القبض فی نقل العوضین شرعی لا عرفی، فیصدق الغرر والخطر عرفا وإن لم یتحقق شرعا، إذ قبل التسلیم لا انتقال وبعده لا خطر، لكن النهی والفساد یتبعان بیع الغرر عرفا.

ومن هنا یمكن الحكم بفساد بیع غیر المالك إذا باع لنفسه - لا عن المالك - ما لا یقدر على تسلیمه.

اللهم إلا أن یمنع الغرر العرفی بعد الاطلاع على كون أثر  المعاملة شرعا على وجه لا یلزم منه خطر، فإن العرف إذا اطلعوا على انعتاق القریب بمجرد شرائه لم یحكموا بالخطر أصلا، وهكذا.

فالمناط صدق الغرر عرفا بعد ملاحظة الآثار الشرعیة للمعاملة، فتأمل.

ثم إن الخلاف فی أصل المسألة لم یظهر إلا من الفاضل القطیفی

المعاصر للمحقق الثانی، حیث حكی عنه أنه قال فی إیضاح النافع: إن القدرة على التسلیم من مصالح المشتری فقط، لا أنها شرط فی أصل صحة البیع، فلو قدر على التسلم صح البیع وإن لم یكن البائع قادرا علیه، بل لو رضی بالابتیاع مع علمه بعدم تمكن البائع من (1) التسلیم جاز وینتقل إلیه، ولا یرجع على البائع، لعدم القدرة إذا كان البیع على ذلك مع العلم، فیصح بیع المغصوب ونحوه.

نعم، إذا لم یكن المبیع من شأنه أن یقبض عرفا لم یصح المعاوضة علیه بالبیع، لأنه فی معنى أكل مال بالباطل، وربما احتمل إمكان المصالحة علیه.

ومن هنا یعلم: أن قوله - یعنی المحقق فی النافع -: " لو باع الآبق منفردا لم یصح "، إنما هو مع عدم رضا المشتری، أو مع عدم علمه، أو كونه بحیث لا یتمكن منه عرفا، ولو أراد غیر ذلك فهو غیر مسلم ، انتهى.