سونرا، موشكول بوردا یارانیر كی بیر شئیده موقدّر اولماغی بیلیریك آما هانسی‌نین _چكی و یا اؤلچونون_ اولماسینی بیلمیریك. اوندا نئچه طرف وار. اَن گوجلو و احتیاطلیسی، غرردن اوزاق اولانیدیر.

بوندان داها چتین بیر مسأله: شارع زامانی و یا عامّ عؤرفونده بیر شئیین مكیل اولمادیغی بیلینیر. خاص بیر قؤومون آراسیندا دا [چكی و اؤلچو] موقدّر اولماسا غرر حاصیل اولار. بئلنچی دورومدا اونون جزاف ساتیلماسینا شارعین روخصت وئرمه‌سینی دئمك اولماز. شارعین روخصتی ایله «نفی غرر» دلیللرینی تخصیص وورماق اولماز. چونكی احتیمالی وار او شئی، شارع زامانیندا و یا عؤرفده دَیَرسیز شئیلردن ساییلیردی. ائله كی موشاهده ایله غرردن احتیراز اولونا بیلینیردی. و ایندی بیر قؤومون آراسیندا او قدر دَیَرلنیب كی اوندا موسامیحه ائتمك اولماز.

قئید اولان فرضده، غرری دفع ائده بیلن _اؤلچو، چكی و یا سایی_ موقدّر اولونمالیدیر.

بالجومله، ایجماع اولمایان یئرلرده یاخشی بودور كی اونلارین بیرینی موقدّر ائتمك اوچون او شئیین مالیّه‌سی‌نین استعلامی اساس ساییلسین. بیریندن سوروشولسا كی نه قدر قوزو وار؟ سایی ایله جواب وئرر. نزدینده نار و قارپیزین میقداریندان سوروشاندا جواب وئردیگی‌نین عكسینه. بونلاردا چكی ایله جواب وئرر. بوغدا و آرپانین میقداریندا سوروشولاندا دا بعضاً اؤلچو ایله جواب وئرر و بعضاً چكی ایله. لاكین اؤلچو ایله جواب وئریلدیگی یئر، او اؤلچونون چكیسیندن خبردار اولوندوغو یئر اولار. (مثلاً بیلر كی بیر قاب 5 كیلو ائدر و دئیَر 5 قاب بوغدام وار.) چونكی اؤلچو اؤز اؤزلوگونده اینضیباطسیزدیر، چكی‌نین عكسینه. اوّللر ده قئید اولدو كی چكی اؤلچونون اساسیدیر.

قئید ائتدیگیمیز و معیار قویدوغوموزدان نظرده توتولان، مكیل و موزوندور. ائله مكیل و موزون كی ایكی حؤكم اونا حمل اولونور: 1. بئیع زامانی اؤلچو و چكی‌نین موقدّر اولونماسی واجیبدیر. 2. موتماثیل اولاندا ریبالی آلمایین.

آما استعلام زامانی مالیّت میقدارینی بیلیندیرمكده او اوچوندن بیری (چكی، اؤلچو و سایی) مؤعتبر اولمازسا، ظاهیر بودور كی موشاهیده كیفایت ائدر. مثلاً سو، سامان و تره‌وز [كیمی دَیَری آز اولان شئیلرده]. آما اگر شهرلر آراسیندا موقدّر ائتمكده ایختیلاف اولورسا: موقدّر اولان شهرده موقدّر ائتمگین ایشكالی یوخدور. و اگر او شهرده اونون چوخلوغو و اوجوزلوغونا گؤره موشاهده‌دن تؤره‌نه بیلن فرق، موسامیحه ائدیلمه‌لی اولورسا، موشاهیده ایله آلماق كیفایت ائدر. آما غرره لاقئید یاناشمالاری اوچون جزاف ساتیرلارسا و بئله ساتماقلاری آیری بیر مفعتین تاماهینا گؤره‌اولورسا و یارانان فرق عادی واختدا اونلارا موسامیحه ائدیله‌سی دئییلسه (آما ایستیرلر بوندان تئز قورتولسونلار و سونراكی منفعتی الدن قاچیرماسینلار.) بئلنچی دورومدا اونلارین آلیشدیغی اعتیبارسیزدیر. بلكه اونونلا موخالیفت ائتمك واجیبدیر.

ثم إنه یشكل الأمر فیما لو  علم كونه مقدرا فی زمان الشارع لكن لم یعلم أن تقدیره بالكیل أو بالوزن، ففیه وجوه: أقواها وأحوطها اعتبار ما هو أبعد من الغرر.

وأشكل من ذلك: ما لو علم كون الشئ غیر مكیل فی زمن الشارع أو فی العرف العام، مع لزوم الغرر فیه عند قوم خاص، ولا یمكن جعل ترخیص الشارع لبیعه جزافا تخصیصا لأدلة نفی الغرر، لاحتمال كون ذلك الشئ من المبتذلات فی زمن الشارع أو فی العرف

بحیث یتحرز عن الغرر بمشاهدته وقد بلغ عند قوم فی العزة إلى حیث لا یتسامح فیها.

فالأقوى وجوب الاعتبار فی الفرض المذكور بما یندفع فیه الغرر من الكیل أو الوزن أو العد.

وبالجملة، فالأولى جعل المدار فیما لا إجماع فیه على وجوبالتقدیر بما  بنی الأمر فی مقام استعلام مالیة الشئ على ذلك التقدیر، فإذا سئل عن مقدار ما عنده من الجوز، فیجاب بذكر العدد، بخلاف ما إذا سئل عن مقدار  ما عنده من الرمان والبطیخ، فإنه لا یجاب إلا بالوزن، وإذا سئل عن مقدار الحنطة والشعیر فربما یجاب بالكیل وربما یجاب بالوزن، لكن الجواب بالكیل مختص بمن یعرف مقدار الكیل من حیث الوزن، إذ الكیل بنفسه غیر منضبط، بخلاف الوزن، وقد تقدم أن الوزن أصل فی  الكیل.

وما ذكرنا هو المراد بالمكیل  والموزون اللذین حمل علیهما الحكم بوجوب الاعتبار بالكیل والوزن عند البیع، وبدخول الربا فیهما.

وأما ما لا یعتبر مقدار مالیته بالتقدیر بأحد الثلاثة - كالماء والتبن والخضریات  - فالظاهر كفایة المشاهدة فیها من غیر تقدیر.

فإن اختلف البلاد فی التقدیر والعدم، فلا إشكال فی التقدیر فی بلد التقدیر.

وأما بلد عدم التقدیر، فإن كان ذلك لابتذال الشئ عندهم بحیث یتسامح فی مقدار التفاوت المحتمل مع المشاهدة كفت المشاهدة، وإن كان لعدم مبالاتهم بالغرر وإقدامهم علیه خرصا  مع الاعتداد بالتفاوت المحتمل بالمشاهدة فلا اعتبار بعادتهم، بل یجب مخالفتها

جامع المقاصدده قئید اولان سؤز لاپ اوزاق مقامدیر. [جامع المقاصد بئله دئییر:] عؤرفیه حقیقتده همان شئی مؤعتبردیر كی، شارعین لفظی‌نین ایطلاقی‌نین اونا حمل اولونان شئی مؤعتبردیر. (شارعین عؤرفو اولمایان یئرده عامّ عؤرفونه و او اولمایان یئرده ده خاصّ عؤرفونه دایانماق لازیم گلر.) بیر عؤرف موستقر اولاندان سونرا، بیر سونراكی عصرده تغییر تاپسا اوّلكینه دایاناراق سونراكینی حسابلاماریق. بیتدی.

بالجومله بو اوچ مسأله ایله بیتیرمگی، خبرلردن ایستیفاده ائتمك چتیندیر. (بئله دئمك موشكولدور: پیغمبر زامانینی معیار توتاق، اونو بیلمه‌سك عامّی توتاق، او دا اولماسا خاصّ عؤرفونه اویغون عمل ائدك.) آما ظاهیر بودور كی اونلارین هر بیرینده ایجماع وار. (یعنی بیر شئی موسلماً مكیل و موزون اولورسایدی، اونو مكیل و موزون ساتلمالیسان. جزافا یقینیز اولورسا جزاف ساتا بیلرسیز.)

بلی شهرلر آراسیندا ایختیلاف اولدوغوندا عالمیلرین ایختیلافی وار: ریبا جهتیندن هر شهرین اؤزونه مخصوص حؤكمو اولسون و یا حراملیق جنبه‌سی غالیب اولسون. (یالنیز بیر شهرده ده چكی و اؤلچو ایله ساتیلیرسا دا بوتون شهرلرده اونا اعتیبار ائدیب او امتیعه‌نی ریبالی سایاق.) اصحابیمیزین بیر عیدّه‌سی بونا یؤنه‌لیبلر. لاكین ظاهیر بودور كی بو حؤكم (غالیب اولماق) یالنیز ریبا مسأله‌سینه اختیصاص تاپسین. نه اینكی جزاف ساتیلماسی جاییز اولان شهرده، موقدّر اولماق واجیب اولونسون.

وأبعد شئ فی المقام: ما ذكره فی جامع المقاصد، من أن الحقیقة العرفیة یعتبر فیها ما كان یعتبر فی حمل إطلاق لفظ الشارع علیها ، فلو تغیرت فی عصر بعد استقرارها فیما قبله.

الخ.

وبالجملة، فإتمام المسائل الثلاث بالأخبار مشكل، لكن الظاهر أن كلها متفق علیها.

نعم، اختلفوا - فیما إذا كان البلاد مختلفة - فی أن لكل بلد حكم نفسه من حیث الربا، أو أنه یغلب جانب التحریم، كما علیه جماعة من أصحابنا.

لكن الظاهر اختصاص هذا الحكم بالربا، لا فی جواز البیع جزافا فی بلد لا یتعارف فیه التقدیر.

صاحب حدائق «الحدائق» كیتابیندا موقدس اردبیلینی ردّ ائدیر. الحدائقده بئله گلیب: «خبرلرده گلن لفظلرین معناسی ایماملارین (ع) اؤز عؤرفلرینه حمل اولونسون. نتیجه‌ده اونلارین زامانی‌نین عؤرفونده بیر شئی مكیل و یا موزون اولسایدی سونراكی زامانلاردا دا مكیل و موزون حؤكمو، اونون باره‌سینده جاری اولمالیدیر. بللی اولونمایانلاردا دا عالیملرین قایداسی اساسدا عام عؤرفونه موراجیعه اولونار. [او دا بللی اولماسا خاص عؤرفونه موراجیعه اولونار.]» تفصیلاتلی گتیردیگی مطلبین سونونا قدر. سونرا دئییب: «ایمكانی وار عامّ عؤرفونو [خاص عؤرفه موقدّم ائتمك اوچون] اوّللر قئید اولونان حلبی‌نین صحیحه‌سینه ایستیدلال اولونسون. اوردا ایمام بویورموشدو: «طعامدان سنین نزدینده مكیل ساییلان» بو سؤزدن مكیل اولماغین مرجعی، عؤرفاً مكیل اولماقدیر. ایمكانی‌دا وار [عامّ عؤرفه دایانماغی] ایماملار زامانی‌نین عؤرفو بللی اولونمایان وضعیّته، موقیّد اولسون». بیتدی.

من دئییرم: «بوردا، صؤحبت لفظین معناسیندان كئچمیر، چونكی اؤلچونون آنلامی لوغتده بللیدیر. البته كی سؤز، اؤلچو و چكیده هانسی عؤرفون و ایصطیلاحین موتعارف اولماسیندادیر. توتاق كی صؤحبتین لفظ اوستونده اولدوغونو قبول ائتدیك. اوندا لازیم گتیرر یالنیز شرعی عؤرف اولمایان زامان، عامّ عؤرفه حمل اولونسون نه اینكی شرعی عؤرفه جاهیل اولوندوغو زامان. چونكی هئچ كس دئمه‌ییب كی شرعی عؤرفو بیلمه‌دیگین زامان، لفظی، عامّ عؤرفونه حمل ائتمه‌لیسن. بلكه شرعی عؤرفو تعیین ائتمك اوچون آختارماق مجبوریّتینده‌سن و تاپا بیلمه‌دیگینده لفظین موجمل اولدوغونا حؤكم وئرمه‌لیسن. نئجه كی آیدیندیر.

بونلارین هامیسیندان بئله چیخیر: بیزه گلن خبرلر ایماملاردان (ع) اولدوغو اوچون، اونلارین عؤرفونو مؤعتبر بیلمك لازیم گلر نه پیغمبرین عؤرفونو. (شئیخ انصاری‌نین بو اعتیراضی وارید دئییل چونكی صاحب حدائق ایماملارین عؤرفون دئییردی. پیغمبردن آد بئله گتیرمه‌دی.)

آما [صاحب حدائق] قئید اولان روایتی شاهید گتیره‌رك، عامّ عؤرفه رجوع ائتمگی ایستیناد ائله‌دی. روایت بئله دئییردی: «سن اونو مكیل بیلیرسن . . .الخ.» (بونون هاراسیندا عامّ عؤرفه دایانماق چیخیر؟) اولا بیلر ایمامین نظرده توتدوغو موخاطبین اؤز عؤرفو اولسون و معیار آلیش‌-وئریش ائدنلرین خاصّ عؤرفو نظرده توتولموش اولسون. بلی، یاخیندا گله‌جك ابن هاشم مقطوعه‌سینه اساساً عامّ عؤرفونون بللی اولدوغو یئرده، خاصّ عؤرفون اعتیباری یوخدور. دوشون گینن.

وقد رده فی الحدائق: بأن الواجب فی معانی الألفاظ الواردة فی الأخبار حملها على عرفهم صلوات الله علیهم، فكل ما كان مكیلاأو موزونا فی عرفهم وجب إجراء الحكم علیه فی الأزمنة المتأخرة، وما لم یعلم فهو - بناء على قواعدهم - یرجع إلى العرف العام وإلى آخر ما ذكروه من التفصیل.

ثم قال: ویمكن أن یستدل للعرف العام بما تقدم فی صحیحة الحلبی من قوله علیه السلام: " ما كان من طعام سمیت فیه كیلا "، فإن الظاهر أن المرجع فی كونه مكیلا إلى تسمیته عرفا

مكیلا.

ویمكن تقییده بما لم یعلم حاله فی زمانهم علیهم السلام ، انتهى.

أقول: قد عرفت أن الكلام هنا لیس فی معنى اللفظ، لأن مفهوم الكیل معلوم لغة، وإنما الكلام فی تعیین الاصطلاح الذی یتعارف فیه هذا المفهوم.

ثم لو فرض كون الكلام فی معنى اللفظ، كان اللازم حمله على العرف العام إذا لم یكن عرف شرعی، لا إذا جهل عرفه الشرعی، فإنهلم یقل أحد بحمل اللفظ حینئذ على المعنى العرفی، بل لا بد من الاجتهاد فی تعیین ذلك المعنى الشرعی، ومع العجز یحكم بإجمال اللفظ، كما هو واضح.

هذا كله مع أن الأخبار إنما وصلت إلینا من الأئمة صلوات الله وسلامه علیهم، فاللازم اعتبار عرفهم لا عرف الشارع.

وأما ما استشهد به للرجوع إلى العرف العام من قوله علیه السلام: " ما سمیت فیه كیلا.

الخ " فیحتمل أن یراد عرف المخاطب، فیكون المعیار العرف الخاص بالمتبایعین.

نعم، مع العلم بالعرف العام لا عبرة بالعرف الخاص، لمقطوعة ابن هاشم الآتیة، فتأمل.

من دئییرم: سؤزوموز مكیل و موزونون مفهوموندا دئییل. بلكه سؤز بو مفهومون هانسی اعتیبارلا موحقق اولماسیندادیر. ایماملارین بو سؤزلرینده: «مكیل اولان شئیی جزاف ساتماق اولماز» و یا (ریبا بابیندا) «بعضیسینی بعضیسینه موساوی اولمادان ساتما» [كیمین عؤرفو نظرده توتولور؟] مكیلدن نظرده توتولان یا دانیشانین عؤرفودور و یا عامّین عؤرفونده‌كی مكیل نظرده توتولوب و یا هر موكلّفین اؤز عؤرفو نظرده توتولوب. هر حالدا؛ سؤز، نظرده توتولمایانی ایفاده ائتمز. نظرده توتولمایانین ایفاده ائتمه‌سی اوچون خاریجی دلیل لازیمدیر.

اوچونون‌ده بیر یئرده نظرده توتولماسی _خصوصاً حؤكمون، قئید اولان سیرا ایله بو روایتلره ثابیت ائدیلمه‌سی و خصوصاً هر لاحیق اولان مرتبه‌نین سابیقینه (كئچمیشینه) علمین اولمادیغی ایله، نه اینكی اصلاً سابیق (كئچمیشی) اولماسین،_ صحیح دئییل. گیزلی اولمادیغی كیمی. (یعنی بونلارین صحیح اولمادیغی آپ آیدین بللیدیر. چونكی، بیر لفظی معنادان آرتیغا ایشلتمگی لازیم گتیرر. و هم ایكی شئیی بیر آندا نظرده توتماق معناسیندا اولار.)

اولا بیلر محقق اردبیلی قئید ائتدیكلریمیزدن نظرده توتا، اوندا كی عالیملرین قئید ائتدیكلرینده دوشوننده _شارعین عؤرفو و عامّین عؤرفو و خاصّین عؤرفو آراسینداكی سیرادا_ بئله دلیل گتیرمكله: احتیمالی وار شارع عامّ عؤرفونده موتعارف اولان اؤلچو و چكینی نظرده توتوب و یا شهرلرین چوخوندا عؤرف اولاندا، ویا فی الجومله (یعنی شهرلرین آزیندا دا اؤلچو و چكی ایله ساتیلیرسا هامی ائله ساتمالیدیر.) و یا هر شهر اؤز عؤرفونه گؤره چكی و اؤلچویه وارید اولان امره گؤره عمل ائله‌سین. اگر قبول ائتسك كی اؤلچو و چكی ایله ساتمالی‌ییق. نئجه ‌كی [شهردن شهره عؤرفون دییشمه‌سی مسأله‌سینده] سجده ائتمگی یئییلمه‌لی و گئییلمه‌لی‌یه منع ائتمكده [هر شهر اؤز عؤرفونده یئییلمه‌لی و گئییلمه‌لی‌لری نظرده آلیب اونلارا سجده ائتمكدن منع ائدیلیب.]

ظاهیر سونونجودو. (هر شهر اؤز عؤرفونه اویغون عمل ائتسین.) بیتدی. (موقدس اردبیلی‌نین سؤزو)

أقول: لیس الكلام فی مفهوم المكیل والموزون، بل الكلام فیما هوالمعتبر فی تحقق هذا المفهوم، فإن المراد بقولهم علیهم السلام: " ما كان مكیلا فلا یباع جزافا " ، أو " لا یباع بعضه ببعض إلا متساویا "، إما أن

یكون ما هو المكیل فی عرف المتكلم، أو یراد به ما هو المكیل فی العرف العام، أو ما هو المكیل فی عرف كل مكلف، وعلى أی تقدیر فلا یفید الكلام لحكم غیر ما هو المراد، فلا بد لبیان حكم غیر المراد من دلیل خارجی.

وإرادة جمیع هذه الثلاثة - خصوصا مع ترتیب خاص فی ثبوت الحكم بها، وخصوصا مع كون مرتبة كل لاحق مع عدم العلم بسابقه لا مع عدمه - غیر صحیحة، كما لا یخفى.

ولعل المقدس

الأردبیلی

أراد ما ذكرنا، حیث تأمل فیما ذكروه من الترتیب بین عرف الشارع، والعرف العام، والعرف الخاص، معللا باحتمال إرادة الكیل والوزن المتعارف عرفا عاما، أو فی أكثر البلدان، أو فی الجملة مطلقا، أو بالنسبة إلى كل بلد بلد - كما قیل فی المأكول والملبوس فی السجدة - من الأمر الوارد بهما لو سلم، والظاهر هو الأخیر ، انتهى.

هابئله بعضی شئیلرده‌ده كی «پیغمبر زامانی چكی و اؤلچونون موقدّر اولماسینی بیلیریك آما بیلمیریك هانسیسی موقدّر اولموشدو (چكی و یا اؤلچو؟)»، ایشكال وار.

قئید اولانلاردان، بیر جماعتین سؤزونون ضعیفلیگی ظاهیر اولدو كی دئییرلر:

1. [چكی و اؤلچونو] موقدّر ائتمكده، پیغمبر زامانی‌نین عؤرفونو مؤعتبر سایماقدا، شرعین عادتینه ال آتیب ایستیدلال ائدیبلر. شارع بیر لفظی ایشلتدیگینده اؤز عؤرفونه حمل اولمالیدیر.

2. شرعین عؤرفو بیلینمه‌دیگینده، شهرلرده‌كی عؤرفلر مرجع ساییلسین. بونو دا بونونلا ایستیدلال ائدیبلر: شرعین عؤرفو بیلینمه‌دیگی یئرده، عؤرفی حقیقیّه (عمومی عؤرف) مرجع ساییلیر.

3. شهرلرین عؤرفونده ایختیلاف اولاندا هر شهرین اؤزونده‌كی عؤرفون مرجع اولماسی. بئله ایستیدلال ائدیلیر: عام عؤرفون اولمادیغی یئرده، خاص عؤرف اونون یئرینده اوتورار. بیتدی.

محقق ثانی‌ده بئله دئییر: «عؤرفیّه حقیقیّه‌ده، شارعین موطلق لفظی‌نین اونا حمل اولان شئی (شرع عؤرفونده مؤعتبر اولان شئی) مؤعتبردیر.» (یعنی عام عؤرفدن صرف نظر ائدیب خاص عؤرفه طرف گئتمك اوچون بو مطلب مؤعتبردیر كی دونیادا عام عؤرف اولمایاندا خاص عؤرفه طرف گئتمك اولار. شرع عؤرفی ایله عام عؤرفی آراسیندا سئچمك لازیم اولدوغوندا یالنیز شرع عؤرفونون اولمادیغی یئرده عام عؤرفونه طرف گئتمك اولار.)

اگر بیر شئی موستقرّ اولاندان سونرا بیر عصرده تغییر تاپا، اوّلكی عؤرف مؤعتبر اولار. سونرادان عاریض اولان دییشمه‌نین تأثیری یوخدور. چونكی اوّلكی حؤكم ایستیصحاب اولونار. و بیرده پیغمبرین بو سؤزو: « بیر نفره حؤكم ائتمگیم بوتون عالمه حؤكم ائتمگیمیدیر».

آما ایقرارلاردا، آندلاردا و اونا تایلاردا ظاهیر بودور كی بونلارین هر هانسی‌نین واقع اولدوغو زامانین عؤرفونه حواله اولسون بو اساسدا كی شخصین اؤزونون آنلادیغینا حمل اولسون. بیتدی. (محقق ثانی‌نین سؤزو)

وكذا الإشكال لو علم التقدیر فی زمن الشارع ولم یعلم كونه بالكیل أو بالوزن.

ومما ذكرنا ظهر ضعف ما فی كلام جماعة من التمسك لكون الاعتبار فی التقدیر بعادة الشرع بوجوب حمل اللفظ على المتعارف عند الشارع، ولكون المرجع فیما لم یعلم عادة الشرع هی العادة المتعارفة فیالبلدان بأن الحقیقة العرفیة هی المرجع عند انتفاء الشرعیة، ولكون المرجع عادة كل بلد إذا اختلف البلدان، بأن العرف الخاص قائم مقام

العام عند انتفائه، انتهى.

وذكر المحقق الثانی أیضا: أن الحقیقة العرفیة یعتبر فیها ما كان یعتبر فی حمل إطلاق لفظ الشارع علیها، فلو تغیرت فی عصر بعد استقرارها فیما قبله فالمعتبر هو العرف السابق، ولا أثر للعرف  الطارئ، للاستصحاب، ولظاهر قوله صلى الله علیه وآله وسلم: " حكمی على الواحد حكمی على الجماعة ".

وأما فی الأقاریر والأیمان ونحوها، فالظاهر الحوالة على عرف ذلك العصر الواقع فیه شئ منها، حملا له على ما یفهمه الموقع، انتهى.

لاكین بیزیم بو سؤزوموزه اعتیراض واریددیر. چونكی بیز دئدیگیمیز مكیل و موزونون ظاهیریندن ایستیفاده اولونانلا ضیدّیّتلیدیر. (ظاهیر بودور كی قضیّه حقیقیّه‌دیر آما ایستیفاده اولونان خاریجیّه قضیّه‌دیر.) بو اعتیراضدان علاوه، بیر شئیین پیغمبر زامانی مكیل اولماسی باره‌ده شوبهه اولورسا، آیری بیر زاماندا مكیل اولورسا دا، ایندی مكیل اولماسینا سبب یوخدو. چونكی اونلارین مكیل و موزون مفهومونا داخیل اولماسی، حؤكم وئرمگه كیفایت ائله‌مز. بلكه خبرلرین صادیر اولان زامانیندا اونلارین فعلیّه میصداقلاریندان بیری اولماسی لابودّدور. و هابئله شهرلر آراسیندا فرق اولورسا هر بیری‌نین اؤز حؤكمونه مولحق اولماسینا سبب یوخدور.

(بو روایتلرین ظاهیری بودور كی بونلار حقیقیّه قضیّه‌دیلر. خاریجیّه قضیّه‌ دئییللر.

حقیقیّه قضیّه: وئریلن حؤكم، بوتون زامانلارا عاییددیر و میصداقلا ایشی یوخدور. مثلاً «عالیلره احتیرام قوی» امری بوتون زامانلارا دلالت ائدیر هم ایندی و هم مین ایلدن سونرا.

خاریجیّه قضیه: وئریلن حؤكم یانلیز بو میصداقا عاییددیر و آیریلاری ایله ایشی یوخدور. مثلاً «بو عالیمه احتیرام قوی»)

[اعتیراضین] حاصیلی [بودور كی] مكیل و موزونلا عنوانلانمیش مسأله‌نین خبرلری ایله، _مشهورا اویغون اولاراق_ پیغمبر زامانیندا موقدّرلیگین مؤعتبر ساییلماسینی، سونرا، شهرلرین اوندا یكسان اولماسینی، سونرا، هر شهرین اؤزونون عؤرفو ایله مؤعتبر اولماسینی، ایستیدلال ائتمك ایشكاللی‌لیغین دیبیدیر. (خبرلردن بئله ایستیدلال ائده‌سن كی پیغمبر زامانی هر نه اولورسا او مؤعتبردیر و شهرلر اوندا یكسان اولدوقلاریندا او مؤعتبردیر و فرقلی اولورسالار هر شهرین اؤزونونكی مؤعتبردیر، بئله ایستیدلالین ایشكاللی اولماسیندا سؤز یوخدور.)

نتیجه‌ده اَن یاخشیسی بودور كی خبرلری بئله تنزیل ائدك: آلیش-وئریشین ایكی طرفی عؤرفونده، هر نه موقدّر اولورسا او موقدّر ائدیلسین. (یعنی قضیّه حقیقیّه اولسون.) آما بو قضیّه ایله ضیدّیّتلی اولان مشهور حؤكملری _موحقق اولان شؤهرته كؤمك اولان_ منقول ایجماع ایله ثبوت ائدك. («بیر شئی پیغمبر زامانی جزاف اولوردوسا و ایندی مكیل و موزوندو و جزافلیغینی جاییز بیلیرلر» بونو ایجماع ایله دوزلتمك لازیمدیر. و یا «اوندا مكیل و موزون ایدی و ایندی جزاف اولوب و دئییرلر جزافلا اولماز» بونو دا منقول ایجماع و شؤهرتله دوزلتمك لازیمدیر.)

لكن یرد على ذلك - مع كونه مخالفا للظاهر المستفاد من عنوان " ما یكال ویوزن " -: أنه لا دلیل حینئذ على اعتبار الكیل فیما شك فی كونه مقدرا فی ذلك الزمان، مع تعارف التقدیر فیه فی الزمان الآخر،إذ لا یكفی فی الحكم حینئذ دخوله فی مفهوم المكیل والموزون، بل لا بد من كونه أحد المصادیق الفعلیة فی زمان صدور الأخبار، ولا دلیل أیضا على إلحاق كل بلد لحكم  نفسه مع اختلاف البلدان.

والحاصل: أن الاستدلال  بأخبار المسألة المعنونة بما یكال أو یوزن على ما هو المشهور - من كون العبرة فی التقدیر بزمان النبی صلى الله علیه وآله وسلم، ثم بما اتفق علیه البلاد، ثم بما تعارف فی كل بلدة بالنسبة إلى نفسه - فی غایة الإشكال.

آما، بیر شئیین پیغمبر زامانی جزاف ساتیلماسی بیلینسه، بیزیم زاماندا دا قطعیّاً غررلی اولمازسا، ظاهیر، اونون جزاف ساتیلماسی‌نین جاییزلیگیدیر. بو مسأله ظاهیراً ایجماعلیدیر. عالیملرین بعضیسی‌نین ایجماعاً آشاغیداكی سؤزو ایدّعا ائتمكلری كیمی: «بونون كیمی شئیلر (پیغمبر زامانی جزاف ساتیلماسی بللی اولان) ریبالی ساییلمازلار».

مشهور دا بو مطلبی ثبوت ائدیر. (پیغمبر زامانی چكی و اؤلچو ایله ساتیلیردیسا ایندیده ائله ساتیلمالیدیر. جزاف ساتیلیردیسا ایندیده _غررلی اولماسا_ ائله ساتماق اولار هرچند ایندی چكی و اؤلچو ایله ساتیلماسی عؤرفدیر.)

بلی، اوّللر قئید اولونموش بعضی خبرلر، چكیلمه‌لیلری و اؤلچولمه‌لیلری موطلق اولاراق جزافلا ساتیلمانی منع ائدیبلر و بونونلا ضیدّیّتلری وار.

حدیثین ظاهیری بیر شئیین اؤلچولمه‌لی اولماسینی تانیتدیرماغی، ایمامین و یا سوآل سوروشانین و یا آلیش-وئریش ائدنلرین و یا اونلارین بیری‌نین زامانی و عؤرفونده اولماسینا دایانیر. بو زامانلاردان باشقاسیندا (پیغمبر زامانیندا) نئجه اولدوغو ایله ایشی یوخدور. (ایمام اؤلچومه‌لی اولوب اولماماقدا پیغمبر زامانینی نظرده توتماییب بلكه بو زامانلارین بیرینی نظرده توتوب.) و هابئله ایمامین بویوردوغو: «سنین نزدینده اؤلچولمه‌لی ساییلان طعامین جزاف ساتیلماسی جاییز دئییل» عیبارتدن، موخاطبین عؤرفونده اؤلچولمه‌لی ساییلماسی ظاهیر اولور. هرچند پیغمبر زامانی‌نین عؤرفونده او جور ساییلمیردی.

یوخسا [حدیثلرین سؤزو باره‌ده كی دئییرلر چكیلمه‌لی و اؤلچولمه‌لینی جزاف ساتما]  بئله دئییله: ایماملار و اونلارین صحابه‌سی دؤرونده، اؤلچو و چكی ایله عؤرف اولان شئیلرین، پیغمبر زامانیندا موقدّر اولمادیغی بیزه بللی دئییل كی ضیدّیّت یارانسین.

بو مطلبی حل ائتمگین اساسی بودور: بوتون مكیل و موزون فرض اولان شئیلر، نظرده توتولماییب كی پیغمبر زامانی موقدّر اولمایان شئیی‌ده شامیل اولسون. بلكه خبرلرده نظرده توتولان مكیل و موزون، ایندی یعنی سوآلا جواب وئرن شخصین زامانیندا، مكیل موزونلا عنوانلانمیش میصداقلاردیر.

[پیغمبر زامانی‌دا مكیل و موزون اولدوقلارینی بیلدیكلریمیزده موشكول یوخدور. آما بعضیلری ایندی مكیل و موزوندور و او زامان مكیل موزون اولدوغونو بیلمیریك.] و بو فردلر (او زامان مكیل موزون اولدوقلارینی بیلمه‌دكلریمیز) هاردان بیلیرسن كی بونلار پیغمبر زامانی مكیل و موزون دئییلدیلر؟ كی ایندی ضیدّیّت یارانسین.

وأما ما علم أنه كان یباع جزافا فی زمانه صلى الله علیه وآله وسلم، فالظاهر جواز بیعه كذلك عندنا مع عدم الغرر قطعا، والظاهر أنه إجماعی، كما یشهد به دعوى بعضهم الإجماع على أن مثل هذا لیس بربوی، والشهرة محققة على ذلك.

نعم، ینافی ذلك بعض ما تقدم من إطلاق النهی عن بیع المكیل والموزون جزافا، الظاهر فیما تعارف كیله فی زمان الإمام علیه السلام أو فی عرف السائل أو فی عرف المتبایعین أو أحدهما، وإن لم یتعارف فی غیره.

وكذلك قوله علیه السلام: " ما كان من طعام سمیت فیه كیلا فلا یصلح مجازفة "الظاهر فی وضع المكیال علیه عند المخاطب وفی عرفه وإن لم یكن كذلك فی عرف الشارع.

اللهم إلا أن یقال: إنه لم یعلم أن ما تعارف كیله أو وزنه فیعرف الأئمة وأصحابهم، كان غیر مقدر فی زمان الشارع حتى یتحقق المنافاة.

والأصل فی ذلك: أن مفهوم المكیل والموزون فی الأخبار لا یراد بهما " كل ما فرض صیرورته كذلك " حتى یعم ما علم كونه غیر مقدر فی زمن الشارع، بل المراد بهما المصداق الفعلی المعنون بهما فی زمان المتكلم، وهذه الأفراد لا یعلم عدم كونها مكیلة ولا موزونة فی زمن النبی صلى الله علیه وآله وسلم.

بالجومله، اصحابین كیتابلاریندا آراشدیرما آپاران هئچ كسه گیزلی دئییل كی بو ایكی حؤكمون بیر-بیریله مولازیمه‌لری وار یعنی هر جینسده ریبا اولورسا اونون بئیعی‌نین صحیحلیگی‌نین شرطی، اؤلچو و چكیدیر. بو حالدا دئییریك: هر شئیین پیغمبر زامانی اؤلچو و چكی‌ ایله اولماسی ثبوت ائدیلیرسه، او، بیزیم زاماندا ریبالی ساییلار و جزاف ساتیلماسی جاییز دئییل. حتّا ایندی بیزیم نزدیمیزده جزاف ساتیلماسی عؤرف اولورسا بئله. هرچند غرر ساییلماسا دا بئله موعامیله باطیلدیر چونكی ایجماع وار  و چونكی بیلدیگین كیمی اؤلچو و چكی غرر نوعونون قاپیسینی باغلاماقدان اؤترودور نه بئیع شخصی‌نین غررینه مانع اولماقدان اؤترو. (نوعاً غرر ساییلانلاردا، شخصاً غررلی اولماسا دا بئیع باطیلدیر. چونكی بو یاساغین حیكمتی غررین قارشیسینی آلماقدیر نوعاً) نتیجه‌ده: [اؤلچو و چكی]نی موقدّر ائتمه‌یه حؤكم ائتمك عمومی بیر حؤكمدور. مثلاً داعوا و مونازیعه‌نی قالدیرماق اوچون میوه ظاهیر اولمادان ساتیلماسی منع اولوب و سَلَمله ساتیلان شئیی ضبط اولماسی مؤعتبر اولونوب. (اؤندن ساتیلان شئیین اؤزللیكلرینی اوّلجه‌دن آیدینلاشدیرین.) چونكی ضبط ائتمگی تركیتمكده مونازیعه و مغبون اولماق و ساییر گومانی وار.

بیردن چوخدان عالیمدن گؤردوكلرینه اساساً بو مسأله ایجماعی بیر مسأله‌دیر.

وبالجملة، فتلازم الحكمین - أعنی دخول الربا فی جنس، واشتراط بیعه بالكیل أو الوزن - مما لا یخفى على المتتبع فی كتب الأصحاب.

وحینئذ فنقول: كل

ما ثبت كونه مكیلا أو موزونا فی عصره صلى الله علیه وآله وسلم فهو ربوی فی زماننا ولا یجوز بیعه جزافا،

فلو فرض تعارف بیعه جزافا عندنا كان باطلا وإن لم یلزم غرر، للإجماع، ولما عرفت: من أن اعتبار الكیل والوزن لحكمة سد باب نوع الغرر لا شخصه ، فهو حكم لحكمة غیر مطردة، نظیر النهی عن بیع الثمار قبل الظهور لرفع التنازع، واعتبار الانضباط فی المسلم فیه، لأن فی تركه مظنة التنازع والتغابن، ونحو ذلك .

والظاهر - كما عرفت من غیر واحد  - أن المسألة اتفاقیة.

ایكینجیسی: عالیملرین سؤزونو آراشدیراندا بو ایكی مسأله‌ده (ریبا و ایكی عَوَضین شرطی) موضوعنون بیر شئی اولماسی آشكارلانیر. حقیقتده هر ایكی مسأله‌نین موضوعسو «چكی و اؤلچو»دور كی شارع طرفیندن اونا ایكی حؤكم حمل اولونوب. حؤكملری‌نین بیری: «اونون بئیعی‌ جزافاً صحیح دئییل» و دیگری ایسه: « بعضیسینی بعضیسینه (ایكی هم جینسی) آرتیق اسكیك ساتماق اولماز». چكی و اؤلچویه عنوانلانمیش ایكی مسأله‌نین خبرلری‌نین موشاهده‌سی‌ده بونون آیدینلیغینی آرتیریر. عالیملر موضوعنون تحدیدی اوچون ضابیطه قئید ائدنده او ضابیطه هر ایكی مسأله‌ده رعایت اولونمالیدیر. (او معیار یالنیز ریبا مسأله‌سینه عایید اولورسا اوندا نییه ایكی عوضین شرطلرینده چكی و اؤلچونون معیاری قئید اولونماییب؟ احمال اولونموشسا بو دوز دئییل و عاغیلدان اوزاقدیر. ایندی كی قئید اولونماییب اوردا هر نه معیار اولورسا، بوردا دا معیاردیر. آما اگر ایكی مسأله‌نین فرقی اولسایدی قئید اولونمالی ایدی نئجه كی ریبا و زكات مسأله‌سینده آرپا ایله بوغدانین مسأله‌سی فرقلیدیر و قئید اولونوب: ریبادا آرپا ایله بوغدا بیر جینس ساییلیر آما زكاتدا ایكی جینس ساییلیر. بو فرق سبب اولوب اونلاری آیدینلاتسینلار.)

اوچونجوسو: عالیملرین بیر عیدّه‌سیندن ظاهیراً و یا صراحتاً ظاهیر اولدوغو كیمی ریبانین گئرچكلشمه‌سینده او بئیعین یالنیز چكی و یا اؤلچو ایله صحیح اولماسی شرطدیر. (ساییدا ریبا اولماز مثلاً 100 قوزو، 150 قوزلا دییشمك اولار.) محقق «الشرائع» كیتابیندا اؤلچو و چكینی ریبادا شرط كیمی قئید ائدندن سونرا مطلبه فرع گتیریب كی: سودا ریبا اولماز. چونكی اونون بئیعینده اؤلچو و چكی مؤعتبر دئییل.

شهید اوّل‌ده «الدروس» كیتابیندا دئییب: «سو بئیعینده ریبا یوخدور چونكی اوندا نقد (غیری سَلَم) ساتاندا  اؤلچو و چكی شرط دئییل. سونرا دئییب: «هابئله داش، تورپاق و تاختا دا بئله‌دیر. بعضی یئرلرده تاختانی چكی ایله ساتماق مؤعتبر ساییلمیر چونكی تاختا بئیعی‌نین صحیحلیگینده، چكی شرط دئییل». بیتدی.

عالیملرین سؤزلرینه دیقّت یئتیرن شخص، قئید اولان مضمونو  چوخ راحات گؤره بیلر. (ریبا بابیندا معیار اولونان، ایكی عوضین شرطلرینده‌ده معیاردیر.) «المسالك»، محقق ثانی‌نین «شرح القواعد» و شهید اوّلین «حاشیةالقواعد» كیتابینی موشاهیده ائله! اوردا كی علامه دئییر: «بوردا چكیلمه‌لی و اؤلچولمه‌لیدن نظرده توتولان اونون جینسینده چكی و اؤلچونون مؤعتبر اولماسیدیر. هرچند بعضاً _بوغدانین بیر ایكی عددی كیمی_ آز اولدوغونا گؤره چكیلیب اؤلچولمه‌یه و یا بعضاً _بؤیوك دمیر پارچاسی كیمی_ چوخ اولدوغونا گؤره چكیلیب اؤلچولمه‌سین. بو مطلب _یعنی ریبانین جاری اولماسی اوچون بئیعین صحیحلیگینده چكی و اؤلچونون مؤعتبر اولماسی_ لازیم گتیرر: بیزیم عصریمزده بیر جینسین _پیغمبر زامانیندا اؤلچو و چكی ایله موعامیله اولماسینا ایستیناداً،_ ریبالی اولماسی ثبوت اولونورسا اونون جزاف ساتیلماسی‌دا جاییز اولمامالیدیر. بئله اولماسا دئدیكلری _یعنی ریبانین جاری اولماسی اوچون بئیعین صحیحلیگینده چكی و اؤلچونون مؤعتبر اولماسی_  صیدق ائله‌مز.

وأما ثانیا، فلأن ما یقطع به بعد التتبع فی كلماتهم هنا، وفی باب الربا أن

الموضوع فی كلتا المسألتین شئ واحد

- أعنی المكیل والموزون - قد حمل علیه حكمان: أحدهما عدم صحة بیعه جزافا، والآخر عدم صحة بیع بعضه ببعض متفاضلا، ویزیده وضوحا ملاحظة أخبار المسألتین المعنونة بما یكال أو یوزن، فإذا ذكروا ضابطة لتحدید

الموضوع فهی مرعیة فی كلتا المسألتین.

وأما ثالثا، فلأنه یظهر من جماعة - تصریحا أو

ظهورا -: أن من شرط الربا

كون الكیل والوزن شرطا فی صحة بیعه.

قال المحقق فی الشرائع - بعد ذكر اشتراط اعتبار الكیل والوزن فی الربا تفریعا على ذلك -: إنه لا ربا فی الماء، إذ لا یشترط فی بیعه الكیل أو الوزن .

وقال فی الدروس: ولا یجری الربا فی الماء [ وإن وزن أو كیل ] ، لعدم اشتراطهما فی صحة بیعه نقدا - ثم قال: - وكذا الحجارة والتراب والحطب، ولا عبرة ببیع الحطب وزنا فی بعض البلدان، لأن الوزن غیر شرط فی صحته ، انتهى.

وهذا المضمون سهل الإصابة لمن لاحظ كلماتهم، فلاحظ المسالك هنا ، وشرح القواعد وحاشیتها للمحقق الثانی والشهید  عند قول

العلامة: " والمراد بالمكیل والموزون هنا جنسه وإن لم یدخلاه لقلته كالحبة والحبتین من الحنطة، أو لكثرته كالزبرة ، ولازم ذلك - یعنی اشتراط دخول الربا فی جنس باشتراط الكیل والوزن فی صحة بیعه -: أنه إذا ثبت الربا فی زماننا فی جنس، لثبوت كونه مكیلا أو موزونا على عهد رسول الله صلى الله علیه وآله وسلم، لزم أن لا یجوز بیعه جزافا، وإلا لمیصدق ما ذكروه: من اشتراط الربا باشتراط التقدیر فی صحة بیعه.

بعضی موعاصیرلر (صاحب جواهر) بو سؤزو منع ائدیبلر. (بورداكی معیار غررین و جهالتین دفع ائتمه‌سیدیر شرع زامانینا دخلی یوخدور.) بئله دئییبلر: « بیری ایدّعا ائله‌سه ایكی عوضین شرطلری‌نین معیاری پیغمبر زمانی‌نین اولماسیندا، قئید اولان ویجهه‌ده ایجماع وار (پیغمبر شهرینده اولانلار اورداكی چكی و اؤلچو ایله و اولمایانلار هر شهرین اؤز عؤرفو ایله)، بئله اولماق چوخ بعیددیر. من بؤیوكلرین هئچ بیری‌نین كلامیندا بئله سؤز گؤرمه‌میشم هله قالسین كی سیز ایجماع ایدّعاسی ائلیرسیز. بلی، بؤیوكلر بو مسأله‌نی (پیغمبر زمانی معیار اولماق) ریبانین حؤكمونده قئید ائدیبلر. (هر بیر شئیی اؤز جینسی ایله موبادیله ائتسز آرتیق اسكیك آلمایین.) بو مسأله غرر و جهالت اوچون دئییل. ایندی ایستیریك بیر موعامیله‌ده جهل و غرر اولماسین، معلوم اولانی شارع زامانی جهالت و غررین رفعینه دخلی یوخدور». بیتدی.

من دئییرم [اوستادیم] صاحب جواهرین سؤزونون بیر بؤلومو حاقّدیر. بو بؤلومو: فقیهلرین  سؤزو (چكی و اؤلچوده پیغمبر زامانی‌نین معیار اولماسی) بورداا یعنی ایكی عوضین شرطلرینده قئید اولونماییب و یالنیز ریبا بابیندا او مسأله‌یه توخونوبلار. آما ریبانین اولوب اولماماسی، چكی و اؤلچو ایله صحیح اولان بئیعلرده دارتیشیلیر. (ساییلمالیلاردا ریبا اولماز) یعنی او مسأله‌ده حتماً چكی و اؤلچونون معیارینی بللی ائتمه‌لی ایدیلر. اوردا قئید ائتمك بو معنادا اولماز كی یالنیز اورا مخصوص اولسون و ایكی عوضین شرطلرینده جریان تاپماسین. فقیهلرین اكثری بو شرطی و اونون معیارینی ایكی عوضین شرطلرینده قئید ائتمه‌ییبلر آما اونو _كی هم بوردا و هم ریبادا معیاردیر_ ریبا بابیندا ذیكر ائدیبلر.

آما صاحب جواهرین ائله‌دیگی كیمی بو مسأله‌نی ریبا بابینا موختص ائتمك و ایكی عوضین شرطلرینده جاری ائتمه‌مك، واقعیتین ضیدّینه اولار. بونون اوچون اوچ دلیلیمیز وار:

بیرینجیسی: اصحابین سؤزلرینی دارتیشدیراندا بئله بیر شئیین اولماماسینی گؤروروك. شئیخ طوسی مبسوطدا ریبا بابیندا بئله دئییب: « بیر شئیین پیغمبر زامانی حجازدا اؤلچو ایله ساتیلماسی عؤرف اولسایدی اونو آیری شهرلرده ده چكیدن باشقا جور ساتماق جاییز دئییل. بیر شئیده‌ده چكی عؤرف اولسایدی اونو دا آیری شهرلرده چكیدن باشقا جور ساتماق اولماز. اؤلچولرده مدینه اهلی معیاردیر، چكیلرده مكه اهلی معیاردیر. بونلارین هئچ بیرینده ایختیلاف یوخدور. آما بیر شئی اولسا كی پیغمبر زامانی اونون عؤرفو بللی اولمایا، اولدوغو شهرین عؤرفونه موراجیعه اولونار. بیر شئی اؤلچو ایله ساتیلیرسا آیری جور ساتیلمامالیدیر. بیر شئی‌ده چكی ایله ساتیلماسی عؤرف اولورسا آیری جور ساتیلاماز». بیتدی.

شئیخ طوسی‌نین سؤزونون عام اولماسی و بوتون بئیعلره شامیل اولماسی گیزلی دئییل. بو سؤز یالنیز ایكی هم جینسین موعامیله‌سینه موختص اولماییب كی فقط ریبانی توتسون. بو بوتون چكی و اؤلچو ایله اولان موعامیله‌لری بیان ائدیلیر. علامه‌نین سؤزو «التذكره» كیتابیندا دا بونا تایدیر.

وربما منع ذلك بعض المعاصرین، قائلا: إن دعوى الإجماع على كون المدار هنا على زمانه صلى الله علیه وآله وسلم على الوجه المذكور، غریبة! فإنی لم أجد ذلك فی كلام أحد من الأساطین، فضلا عن أن یكون إجماعا.

نعم، قد ذكروا ذلك بالنسبة إلى حكم الربا، لا أنه كذلك بالنظر إلى الجهالة والغرر الذی من المعلوم عدم المدخلیة لزمانه صلى الله علیه وآله وسلم فی رفع شئ من ذلك وإثباته ، انتهى.

أقول: ما ذكره - دام ظله -: من عدم تعرض جل الفقهاء لذلك هنا - یعنی فی شروط العوضین - وأن ما ذكروه فی باب الربا، حق، إلا أن المدار وجودا

وعدما فی الربا

على اشتراط الكیل والوزن فی صحة بیع جنس ذلك الشئ، وأكثر الفقهاء لم یذكروا تحدید هذا الشرط والمعیار فیه هنا - یعنی فی شروط العوضین - إلا أن الأكثر ذكروا فی باب الربا ما هو المعیار هنا وفی ذلك الباب.

وأما اختصاص هذا المعیار بمسألة الربا وعدم جریانه فی شروط

العوضین - كما ذكره - فهو خلاف الواقع: أما أولا، فلشهادة تتبع كلمات الأصحاب بخلافه.

قال فی المبسوط فی باب الربا: إذا كانت عادة الحجاز على عهده صلى الله علیه وآله وسلم فی شئ الكیل، لم یجز إلا كیلا فی سائر البلاد، وما كانت فیه وزنا لم یجز إلا وزنا فی سائر البلاد، والمكیال مكیال أهل المدینة، والمیزان میزان أهل مكة ، هذا كله بلا خلاف.

فإن كان مما لا یعرف عادته  فی عهده صلى الله علیه وآله حمل على عادة البلد الذی فیه ذلك الشئ، فما عرف بالكیل لا یباع إلا كیلا، وما عرف فیه الوزن لا یباع إلا وزنا ، انتهى.

ولا یخفى عموم ما ذكره من التحدید لمطلق البیع، لا لخصوص مبایعة المتماثلین.