حاصیل بو كی

ایقباضدان اوّل هر «موعیّن اولموش كولّی جزء»، موشتری‌نین فعلی مولكونون بیر جزءی و یا هامیسی اولا بیلر. بئلنچی دورومدا (قبضدن اوّل) موشتری‌نین مولكو، بوتونده ساری اولان (هر جزءده سیر ائدن) كولّی‌دیر. نتیجه‌ده موعیّن، تلف اولورسا اونون جزءی موشتری‌یه حسابلانا بیلمز. (مثلاً دئمك اولماز كی یاریسی یاندی نتیجه‌ده موشتری‌نین‌ده مالی‌نین یاریسی یاندی.) چونكی موشتری‌نین موعیّنه مالیك اولماسی ساتیجی‌نین ایختیاری و اؤز ایقباضیندان آسیلیدیر. نتیجه‌ده [تلف اولان] ساتیجی‌نین مالیندان حساب اولار. آما قبضدن سونرا تلف اولورسا بوجور اولماز. چونكی موشتری قبض ائتدیگینه گؤره مالیك اولدوغو میقداری، فعلی اولاراق الده ائدیب. نتیجه‌ده بوتوندن هر نه قدر تلف اولورسا هر جزءینده ساتیجی و موشتری‌نین موساوی اولاراق حاقلاری وار.

بلی، ساتیجی‌نین ایقباض ائتمه‌سی وفاء بابیندان اولماییب، موشتری‌نین مبیعی تعیین ائتمكده وكیل ائتمك بابیندان (_موشتری ساتیجی طرفیندن مبیعی آییریماغا وكیل اولسون_) و یا اونا امانت بابیندان اولورسا _كی ساتیجی سونرا گلیب اونون پایینی آییریب وئره_  اونون حؤكمو قبضدن اوّلین حؤكمو كیمیدیر.

بو سؤزلر، اونلاردا اعتیراض اولمایان سؤزلر ایدیلر.

اعتیراض بوندادیر كی آغاجلارین میوه‌سی ساتیلیب اونلاردان نئچه ریطلی ایستیثنا اولوندوغو زامان  عالیملر دئییبلر: میوه‌لره خسارت دَییرسه موستثنا اولاندان‌دا اؤز فاییزی قدر آزالار. (مثلاً جمعاً 100 كیلو اولسایدی و ساتیجی دئمیش اولسایدی: «هامیسینی سنه ساتدیم آما 20 كیلوسو اؤزومون اولاجاق». ایندی ووروب میوه‌لرین 40 كیلوسو (بوتونون بئشدن ایكیسی) خراب اولورسا بئله حسابلارلار: ساتیجی میوه‌لرین بئشده بیرینه مالیك اولمالی و موشتری بئشده دؤردونه مالیك اولمالیدی. ایندی تلف اولانین بئشده بیری (سككیزی) ساتیجی‌نین و بئشده دؤردو (اوتوز ایكیسی) موشتری‌نین سهمیندن كسر اولمالیدیر.)

بو فتوانین ظاهیری ایستیثنا اولموش ریطللری ایشاعه‌یه تنزیل ائتمه‌سیدیر. ائله بونا گؤره شهید اوّل «الدروس» كیتابیندا دئییب: « بو فتوا دلالت ائلیر كی ییغمیدان بیر صاعی‌دا ایشاعه‌یه تنزیل ائدك».

ایشكال بوردا ظاهیر اولور كی عالیملریمیز بیر-بیرینه تای اولان ایكی مسأله‌نین حؤكمونو فرقلی وئریبلر:

ایستیثنا مسأله‌سینده ظاهیر، اونلارین ایشاعه‌یه تنزیل ائتمكده ایجماعلی اولماقلاریدیر.

آما بوردا (ییغیمدان بیر صاع مسأله‌سینده) موعیّنده كولّی‌یه حمل ائدیبلر.

بلكه [ییغیمدان صاع مسأله‌سینده] ایشاعه‌یه قاییل اولان بیری یوخدور.

اولا بیلر ایندی اولدوغوموز مسأله‌ده (ییغیمدا صاع) نصّین اولدوغونا گؤره كولّی‌یه تنزیل ائدیلیب. (ایمام بویوروب گئریده قالانلارین هامیسینی موشتری‌یه وئرین.) نظرده توتولان بایاق قئید اولن برید بن معاویه‌نین صحیحه روایتیدیر.

اونا اعتیراضیم وار: اگر او روایتدن قایدا حؤكمو ایستیفاده ائدیرسن، اؤز موریدیندن آشیب ایستیثنا مسأله‌سینه‌ده دلالت ائله‌مه‌لیدیر. یوخسا ایكی مسأله‌نین فرقلرینی آیدینلادیب ایستیثا مسأله‌سینی قایدادان خاریج ائدین. یوخ اگر [قایدا ایستیفاده ائتمه‌ییب یالنیز] اؤز موریدینه كیفایتله‌نه‌سیز، اوندا اؤز موریدیندن آیری یئرلره حتّا بئیعه‌ده آشمامالیدیر. (یالنیز قمیش آلیش وئریشینده اعمال ائدیلمه‌لیدیر.)

یوخسا آشیب آشمادیغیز یئرلر آراسیندا فرق یاراداسیز. (ایستیثنا ایله ییغیمدان بیر صاع ساتیمی آراسینداكی فرقی دئیه‌سیز.)

والحاصل: أن كل جزء معین قبل الإقباض قابل لكونه كلا أو بعضا ملكا فعلیا للمشتری، والملك الفعلی له حینئذ هو الكلی الساری، فالتالف المعین غیر قابل لكون جزئه  محسوبا على المشتری، لأن تملكه لمعین موقوف على اختیار البائع وإقباضه، فیحسب على البائع.

بخلاف التالف بعد الإقباض، فإن تملك المشتری لمقدار منه حاصل فعلا، لتحقق الإقباض، فنسبة كل جزء معین من الجملة إلى كل من البائع والمشتری على حد سواء.

نعم، لو لم یكن إقباض البائع للمجموع  على وجه الإیفاء، بل على وجه التوكیل فی التعیین، أو على وجه الأمانة حتى یعین البائع بعدذلك، كان حكمه حكم ما قبل القبض.

هذا كله مما لا إشكال فیه، وإنما الإشكال فی أنهم ذكروا فیما

لو باع ثمرة شجرات واستثنى منها أرطالا معلومة:

أنه لو خاست الثمرة سقط من المستثنى بحسابه .

وظاهر ذلك تنزیل الأرطال المستثناة على الإشاعة، ولذا قال فی الدروس: إن فی هذا الحكم دلالة على تنزیل الصاع من الصبرة على الإشاعة .

وحینئذ یقع الإشكال فی الفرق بین المسألتین، حیث إن مسألة الاستثناء

ظاهرهم الاتفاق على تنزیلها على الإشاعة.

والمشهور هنا التنزیل على الكلی، بل لم یعرف من جزم بالإشاعة.

وربما یفرق بین المسألتین بالنص فیما نحن فیه على التنزیل على الكلی، وهو ما تقدم من الصحیحة المتقدمة.

وفیه: أن النص إن استفید منه حكم القاعدة لزم التعدی عن مورده إلى مسألة الاستثناء، أو بیان الفارق وخروجها عن القاعدة.

وإن اقتصر على مورده لم یتعد إلى غیر مورده حتى فی البیع إلا بعد إبداء الفرق بین موارد التعدی وبین مسألة الاستثناء.

[ایكینجی فرع:] بوتونون بیر قیسمی آرادان گئدیب گئریده یالنیز طبیعت میصداقی قالیرسا (یعنی مثلاً ییغیم آردادان گئید یالنیز ساتیلان صاع میصداقی قالیرسا)، موشتری‌نین حاقّی او میصداقدا مونحصیر اولار. (او، یالنیز موشتری‌نین حاقّیدیر.) چونكی طبیعت افرادی‌نین هر بیری‌نین موشتری حاقّی اولماغا قابیلیّتی واریدی._هرچند بوتونون مالیكی‌نین تعیین و ایقباضیندان آسیلی ایدی._ اوندان هر نه ایقباضدان اوّل تلف اولورسا فعلی اولاراق موشتری‌نین مولكو اولماق قابیلیّتدن خاریجدیر. نتیجه‌ده موشتری‌نین مولكو یالنیز [گئیره قالان] مؤوجوددا مونحصیر اولور.

بو، [اجزائی] ایشاعه یعنی موشاعین عكسینه‌دیر. چونكی موشتری‌نین مولكو ایقباض و اختیارا احتیاج اولمادان، فعلی اولاراق مالین هر جزءینده حاضیردیر. نتیجه‌ده بو مالدان هر نه قدر تلف اولورسا موشتری‌نین‌ده اؤز حیصّه‌سی قدر مولكو تلف اولور.

 [اوچونجو فرع:] فرض ائتسك كی ساتیجی بوتوندن بیر صاع، ایلك موشتری‌یه ساتاندان سونرا آیری بیر شخصه‌ده كولّی بیر صاع ساتدی. ظاهیر بودور كی یالنیز بیر صاع قالان تقدیرده او، ایلك موشتری‌نین اولمالیدیر. چونكی ایكینجی كولّی مبیع، ساتیجی‌نین مالی‌نین ایچینده‌دیر. و ساتیجی‌نین مالی‌دا ییغیمین بیر صاعدان سونرا گئریده‌ قالاندیر. (یعنی بیر صاع ایلك موشتری‌نین‌دیر و گئریده قالان ساتیجی‌نین‌دیر و ایكینجی موشتری‌نین بیر صاعی اونون ایچینده‌دیر.) نتیجه‌ده بیر صاعدان سونرا گئریده قالان آرادان گئدیرسه اونون ایچینده بوتون كولّی‌لر ده آرادان گئتمیش اولوب. و البته ایكینجی مبیع قبضدن اوّل تلف اولوب. آما [اجزائی] ایشاعه‌ده بونون عكسیدیر. (اوردا هر اوچو ده مالدا شریكدیلر.)

سونرا بیل گینن كی مبیع، یالنیز قبض اولمایانا قدر كولّی قالار. آما موشتری تحویل آلیرسا اگر [بیر صاعنی] ییغیمین ساییریندن آییریب تحویل آلیرسا، او [صاع]، موشتری‌یه موختص اولار. آما آییرمامیش تحویل وئریرسه، بئله كی ییغیمین بوتونونو اونا تحویل وئره (كی اؤز پایینی آییریب گؤتورسون و گئریده قالانی اونا قایتارسین) موتشری‌نین‌كینی وفاء اوزوندن و گئریده‌ قالانینی امانت كیمی. بئلنچی دورومدا شریكلیك اولار. (تلف اولورسا هر ایكیسی‌نین مالیندان اولوب.) چونكی موشتری‌نین مالی اؤز الینده‌دیر و تعیین و ایقباضدان آسیلی دئییل. [بوردا دئمك اولماز] تلف اولان مال موشتری‌یه تحویل وئرمك قابیلیّتیندن فعلی اولاراق خاریج اولوب و اونون حاقّی یالنیز گئریده قالانین ایچینده‌دیر. [بو دورومدا] ایسته‌سك تلف اولانی یالنیز ساتیجی‌نین مالیندان حساب ائدك «ترجیح بلا مرجح»دیر. نتیجه‌ده هر ایكیسی‌نین مالیندان حسابلانار.

ومنها: أنه لو تلف بعض الجملة وبقی مصداق الطبیعة انحصر حق المشتری فیه، لأن كل فرد من أفراد الطبیعة وإن كان قابلا لتعلق ملكه به بخصوصه، إلا أنه یتوقف على تعیین مالك المجموع وإقباضه، فكل ما تلف قبل إقباضه خرج عن قابلیة ملكیته للمشتری  فعلا  فینحصر فی الموجود.

وهذا بخلاف المشاع، فإن ملك المشتری فعلا  ثابت فیكل جزء من المال من دون حاجة إلى اختیار وإقباض، فكل ما یتلف من المال فقد تلف من المشتری جزء بنسبة حصته.

ومنها: أنه  لو فرضنا أن البائع بعد ما باع صاعا من الجملة باع من شخص آخر صاعا كلیا آخر، فالظاهر أنه إذا بقی صاع واحد كان للأول، لأن الكلی المبیع ثانیا إنما هو سار فی مال البائع وهو ما عدا الصاع من الصبرة، فإذا تلف ما عدا الصاع فقد تلف جمیع ما كان الكلی فیه ساریا فقد تلف المبیع الثانی قبل القبض، وهذا بخلاف ما لو قلنا بالإشاعة.

ثم اعلم: أن المبیع إنما یبقى كلیا ما لم یقبض.

وأما إذا قبض، فإن قبض منفردا عما عداه كان مختصا بالمشتری، وإن قبض فی ضمن الباقی - بأن أقبضه البائع مجموع الصبرة فیكون بعضه وفاء، والباقی

أمانة - حصلت الشركة، لحصول ماله فی یده وعدم توقفه على تعیین وإقباض حتى یخرج التالف عن قابلیة تملك المشتری له فعلا وینحصر حقه فی الباقی، فحینئذ حساب التالف على البائع دون المشتری ترجیح بلا مرجح، فیحسب علیهما.

آما روایتین مونتشیر فردده ظهور ائتمه‌سینی فرض ائدیرسك‌ده، خاریجی قرینه‌یه دایانیب روایتی كولّی‌یه حمل ائتمه‌نین عئیبی یوخدور. (خاریجی قرینه: مونتشیر فردین بئیعی‌نین صحیح اولمادیغینا ایجماع وار.) [آما بیری سوروشسا: «مسأله، افردی ایشاعه و اجزائی ایشاعه آراسیندادیر. نییه افرادی ایشاعه قصد ائدیرسن؟» بیز دئیَریك:] روایت، اجزائی ایشاعه‌ اولمادیغینا دلالت ائدیر چونكی ایمام حؤكم ائله‌دی قالانلار مبیع ساییلیر و موشتری‌نین مالیدیر.

نتیجه‌ده ایكینجی نظر یاخشیدیر و گوجلو. بلكه بیرینجی نظره (اجزائی ایشاعه‌یه) جازیم اولان بیریسینی تاپا بیلمه‌دیم. هرچند فخرالدین «الایضاح» كیتابیندا بیر نفرین بو نظرده اولماسینی حكایت ائدیب.

سونرا، مبیعین «موعیّنده كولّی» اولدوغو اساسیندا، بیزیم ایختیار ائتدیگیمیزه نئچه مسأله فرع اولور:

بیرینجی [فرع]: [بئلنچی بئیده] مبیعین موعیّن ائتمه‌سی ساتیجی‌نین الینده‌دیر. چونكی موشتری خاص تشخّوصدن چیلپاق طبیعتدن باشقا هئچ نه مالیك اولماییب. موشتری ساتیجی‌یا گؤره اؤزللیكه ایستحقاقی یوخدور. موشتری ساتیجی‌دان طبیعتدن آرتیق بیر خصوصیّت ایسته‌ییرسه، حاقّی اولمایان شئیی طلب ائتمیش اولور. بو مسأله (ایختیارین ساتیجی الینده اولماسی) هر كولّی‌نین مالیك اولماسیندا جاریدیر ایستر ذیمّه‌ده اولسون، ایستر خاریجده. (مثلاً سلمده ده بئله‌دیر.) كولّی‌نین مالیكی (موشتری)، حاقّی یوخدور ذیمّه‌سینده كولّی اولان شخصدن (ساتیجی‌دان)، خصوصیّت موطالیبه ائله‌سین. بونا گؤره آشاغیداكی دورومدا تعیین حاقّی واریثین ایختیاریندادیر: اؤلو، نئچه مالیندان بیرینی بیر كیشی‌یه وصیّت ائدیر. مثلاً ایكی قولدان بیری و اونا تایلاری.

آما جناب محقق قمّی [جامع الشتاة كیتابیندا] مسأله‌لره جواب وئرنده بئله دئییب: «تعیین ایختیاری موشتری الینده‌دیر.» آما اونون (محقق قمی‌نین) سؤزونو تصدیق ائدن بیر ویجهه تاپانمادیم. ائی كاش او بیزیم بو مسأله‌نی طبیعتین طلبی ایله موقاییسه ائده‌ایدی. طالیب طبیعتین مالیكی اولدوغو اوچون یالنیز اونا ایستحقاقی وار. عقلاً ائلیه بیلمز اوندان آریتیق خصوصیّت طلب ائله‌سین. گیزلی اولمادیغی كیمی مالیك اولماق مسأله‌سی‌ده اونا تایدیر. (بیر شئیین یالنیز طبیعتینه طلبكارسان خصوصیّتینه یوخ كی. مثلاً دئییبسن: باغین آلمالاریندان 10 كیلو منه وئررسن. ایندی دئیَنمزسن ائله آلما ایستیرم كی هره‌سی یاریم كیلو اولسون. ساتیجی هر نئجه‌سین وئریرسه قبول ائتمه‌لیسن.)

آما [اجزائی] ایشاعه‌ده هئچ بیری‌نین یالنیزلیقدا تعیین حاقّلاری یوخدور و هر ایكیسی راضیلاشماقلا قیسمت ائده بیلرلر.

وأما الروایة، فلو فرضنا ظهورها فی الفرد المنتشر فلا بأسبحملها على الكلی لأجل القرینة الخارجیة، وتدل على عدم الإشاعة من حیث الحكم ببقاء المقدار المبیع وكونه مالا للمشتری.

فالقول الثانی لا یخلو من قوة، بل لم نظفر بمن جزم بالأول وإن حكاه فی الإیضاح قولا.

ثم إنه یتفرع على المختار من كون المبیع كلیا امور: أحدها:

كون التخییر فی تعیینه بید البائع،

لأن المفروض أن المشتری لم یملك إلا الطبیعة المعراة عن التشخص الخاص، فلا یستحق على البائع خصوصیة فإذا طالب بخصوصیة زائدة على الطبیعة فقد طالب

ما لیس حقا له.

وهذا جار فی كل من ملك كلیا

فی الذمة أو فی الخارج، فلیس لمالكه اقتراح الخصوصیة على من علیه الكلی، ولذا كان اختیار التعیین بید الوارث إذا أوصى المیت لرجل بواحد من متعدد یملكه المیت، كعبد من عبیده ونحو ذلك.

إلا أنه قد جزم المحقق القمی قدس سره - فی غیر موضع من أجوبة مسائله -: بأن الاختیار فی التعیین بید المشتری ، ولم یعلم له وجهمصحح، فیا لیته قاس ذلك على طلب الطبیعة! حیث إن الطالب لما ملك الطبیعة على المأمور واستحقها منه لم یجز له بحكم العقل مطالبة خصوصیة دون اخرى، وكذلك مسألة التملیك كما لا یخفى.

وأما على الإشاعة: فلا اختیار لأحدهما، لحصول الشركة، فیحتاج القسمة إلى التراضی.

مسأله: بیر شخص تاخیل ییغیمیندان بیر صاع ساتیرسا گؤره‌سن آشاغیداكی ایكی ویجهه‌دن هانسی اولار:

الیف: گؤره‌سن اوّللر قئید اولان اوچ ویجهه‌دن بیرینجیسینه تنزیل تاپار. یعنی موشاع كسر. (اجزائی ایشاعه)

ب: یا دا اوچونجو ویجهه‌یه حمل اولار. او دا موعّینده‌كی كولّی‌دیر. مشهور بونو صحیح بیلدیگینه اساساً.

بونا ایكی ویجهه‌ بلكه ایكی نظر وار. ایكینجی نظر شئیخ طوسی، شهید اول، شهید ثانی، محقق ثانی و بیر عیدّه‌یه عاییددیر. جامع‌المقاصدده بونا بئله ایستیدلال ائدیب: ذهنه هر شئیدن تئز گلن. یعنی «ییغیمدان بیر صاع»دان ایلك ذهنه گلن موعیّنده كولّیدیر. (یعنی بیر كولّی صاع بو افرادین ایچینده)

و بیر ده ایستیناد ائدیب بُرید بن معاویه‌نین ابی عبدالله (ع)دان نقل ائدن روایتینه: بیر كیشی آیری كیشیدن، آنبارینداكی بیر جور و بیر اندازه‌ده قمیشلردن اون مین باغلاما آلیر. آنباردا اوتوز مین باغلاما واریدی. ساتیجی دئدی: «بو قمیشلردن اون مین باغلاماسینی سنه ساتدیم». موشتری‌ده دئدی: «قبول ائتدیم، آلدیم و راضیلاشدیم». موشتری مین دیرهم ثمن كیمی وئریب بیر نفری تحویل اوچون وكیل ائله‌دی. سحر اولدو و قمیشلره اود دوشوب اونلارین ایرمی مین باغلاماسینی یاندیردی. اون مین باغلاماسی قالدی. ایمام بویوردو: «گئریده قالان اون مین باغلاما موشتری‌نین دیر. یانان ایرمی مین باغلاما دا ساتیجی‌نین مالیدیر».

اولا بیلر بیرینجیسی (ایلك اولاراق ذهنه گلیر جریانی . .. ) دفع اولسون: اونون «ییغیمدان بیر صاع» سؤزونون وضعی‌نین ایقتیضاسینی موشاهیده ائتسك مونتشیر فرددیر. (یعنی ایلك ذهنه گلن بودور) و بیلدیگین كیمی مونتشیر فردین باطیللیگی مشهوردور. عؤرفی معنانین‌دا ایقتیضاسی ییغیمین بیر میقداریدیر كی صاع اولوب. بونون ظاهیری اجزائی ایشاعه اولور. چونكی ییغیمین بوتونلوگوندن قئید اولان میقدار ییغیمدا موشاعدیر.

آما روایت، او دا هابئله مونتشیر فردده ظهور ائدیر. «الریاض» كیتابیندا دا بئله گلیب.

لاكین اینصاف بئله‌دیر: عؤرف بئلنچی موعامیله‌نی «موعیّنده كولّی» موعامیله طرزیله ائدیر. مبیع موعیّنده كولّی اولورسا مبیعین تعیین ایختیاری سایجی‌نین الینده‌دیر. بو، بئله موعامیله‌دن كولّی‌لیك بیلمگه علامتدیر. (آما اجزائی ایشاعه اولورسا موشتری ایله شریك اولارلار.)

مسألة لو باع صاعا من صبرة،

هل ینزل على الوجه الأول من الوجوه الثلاثة المتقدمة - أعنی: الكسر المشاع - أو على الوجه الثالث وهو الكلی، بناء على المشهور من صحته؟ وجهان، بل قولان، حكی ثانیهما عن الشیخ (1) والشهیدین (2) والمحقق الثانی (3) وجماعة (4).

واستدل له فی جامع المقاصد: بأنه السابق إلى الفهم، وبروایة برید بن معاویة عن أبی عبد الله علیه السلام: " عن رجل

اشترى (1) عشرة آلاف طن من أنبار بعضه على بعض من أجمة واحدة، والأنبار فیه ثلاثون ألف طن، فقال البائع: قد بعتك من هذا القصب عشرة آلاف طن.

فقال المشتری: قد قبلت واشتریت ورضیت، فأعطاه المشتری من ثمنه ألف درهم، ووكل من یقبضه، فأصبحوا وقد وقع فی القصب نار فاحترق منه عشرون ألف طن وبقی عشرة آلاف طن، فقال علیه السلام: العشرة آلاف طن التی بقیت هی للمشتری، والعشرون التی احترقت من مال البائع (2).

ویمكن دفع الأول: بأن مقتضى الوضع فی قوله: " صاعا من صبرة " هو الفرد المنتشر الذی عرفت سابقا (3) أن المشهور - بل الإجماع -على بطلانه.

ومقتضى المعنى العرفی هو المقدار المقدر بصاع، وظاهره حینئذ الإشاعة، لأن المقدار المذكور من مجموع الصبرة مشاع فیه.

فخرالدینی بعضی موعاصیرلر (صاحب جواهر) تبعیّت ائدیبلر. بیر دفعه الایضاحداكی ایبهام و غرره ایستیناد ائدیبلر. و بیر آیری دفعه‌ده دئییبلر: كولّی مولك غیری-ذیمّه‌ده معهود اولا بیلمز. آما موشاعلیق ویجهه‌سینده اولا بیلر. (اجزائی ایشاعه‌ده اولار آما افرادی ایشاعه‌ده اولماز.)

[و بیر دفعه‌ده] اوچونجو دفعه اولاراق بئله ایستیناد ائدیب: عالیملر بئله ایجماع ائدیبلر كی میوه بئیعینده ساتیجی ایستیثناء ائدن ریطللری تنزیل ائدیبلر. (ساتیجی دئییر میوه‌لرین 10 ریطلی منیم بقیبه‌سینی ساتدیم.)

[شئیخ انصاری دئییر:] مونتشیر[1] فردده غرردن منع ائدندن بیلدیگین مطلب، بیرینجیسی ردّ ائدر. [من دئدیم كی مونتشیر فردده‌كی غررلی دئییل] هله قالسین كی موعیّنده‌كی كولّی.

آما ایكینجیسی: وصیّتده و كبینده معهود اولور. (آنبارداكی بوغدالارین 10 خالوارینی حیات یولداشی‌نین كبینینه سالیر.) اوندان علاوه بورداكی معهوددان باش تاپیلمادی. البته مولكون نؤوعلری بلكه بوتون جینسلر هئچ بیری آیریسی‌نین یئرینه موحقق اولمازلار. یوخسا صاحب جواهرین بو سؤزدن (عدمی- معهودیّتدن) نظرده توتدوغو بو اولا كی: «یقینی موریدیمیز یوخدور كی شارع اوندا، مؤوجود اولان افرادین‌ آراسیندا موشترك اولان كولّی مولكیّته، حؤكم ائتمیش اولسون». بونون ردّینده وصیّت و اونا تایلاری‌نین نقضی كیفایت ائلر. (آنبارداكی بوغدالارین 10 خالوارینی بیر نفره وئریلمه‌سینی وصیّت ائدیر.) بونلاردان علاوه یاخیندا گله‌جك اطنانین صحیحه‌سی [موعیّن كولّی‌نین بئیعی‌نین صحیحلیگینه دلالت ائلیر.] بو روایتین موضوعسو یا مونتشیر فرددیر و یا موعیّنده‌كی كولّیدیر. اگر بو روایت مونتشیر فردین بئیعی‌نین صحیحلیگینه دلالت ائله‌سه، موعیّنده‌كی كولّی‌نین بئیعی اوستونلوكله صحیح اولمالیدیر. یوخ اگر موعیّنده‌كی كولّی‌نین اؤزونون صحیحلیگینه دلالت ائلیر یئنه بیز دئیَندیر.

آما صاحب جواهرین اوچونجوسونون جوابی یاخیندا گلر انشاءالله.

وتبعه بعض المعاصرین (1) مستندا تارة إلى ما فی الإیضاح من لزوم الإبهام والغرر، واخرى إلى عدم معهودیة ملك الكلی فی غیر الذمة لا على وجه الإشاعة، وثالثة باتفاقهم على تنزیل الأرطالالمستثناة من بیع الثمرة على الإشاعة.

ویرد الأول: ما عرفت من منع الغرر فی بیع الفرد المنتشر، فكیف نسلم فی الكلی.

والثانی: بأنه معهود فی الوصیة والإصداق، مع أنه لم یفهم مراده من المعهودیة، فإن أنواع الملك - بل كل جنس - لا یعهد تحقق أحدها فی مورد الآخر، إلا أن یراد منه عدم وجود مورد یقینی (2) حكم فیه الشارع بملكیة الكلی المشترك بین أفراد موجودة، فیكفی (3) فی رده النقض بالوصیة وشبهها.

هذا كله مضافا إلى صحیحة الأطنان الآتیة (4)، فإن موردها إما بیع الفرد المنتشر، وإما بیع الكلی فی الخارج.

وأما الثالث: فسیأتی الكلام فیه إن شاء الله تعالى (5).

[شئیخ انصاری دئییر:] تردید اولاندا مبیع حقیقی جزئیدیر و بوتونده اولان افراددا صادیق اولان كولّی،‌ مبیعدن آیریدیر.

فخرالدین الایضاح كیتابیندا دئییب: موردّد فرد ایله «موعیّنده كولّی‌نین» فرقی، وحدتله «موقیّد اولموش كولّی»‌ ایله مونتشیر فردین فرقیدیر. (بیری كولّی‌دیر بیری جزئیدیر.)

سونرا، بو معناداكی كولّی بئیع صحیحدیر. نئجه‌كی بیر عیدّه اونا تصریح ائدیبلر، او جومله‌دن: شئیخ طوسی، شهید اوّل، شهید ثانی، محقق ثانی و ساییر. بلكه بئله بئیعین صحیحلیگینده ایختیلافین اولمادیغی ظاهیردیر.

هرچند ییغیمدان بیر صاع ساتماغی، یا كولّی‌یه تنزیل ائدیبلر یا موشاعلیغا. لاكین فخرالدینین الایضاحیندان بللی اولدوغونا اساساً، كولّی‌ بئیعین صحیحلیگینده ایختیلاف وار. موشاعلیغا تنزیل ائتمگی جاییز ائدن سؤزه اساساً، بو معنادا كولّی بئیع باطیل اولور. یالنیز ذیمّه‌ده كی اولان كولّی‌نین بئیعی صحیحدیر. الایضاحدا تنزیلی موشاعلیغا ترجیح وئرمكده دئییب: «موشاع اولماسا غیری-موعیّن اولار و مبیعین عئینی معلوم اولماییب غرر حاصیل اولار. ائله غرر كی باطیل اولدوغونا گؤره نهی اونا دلالت ائدیر ایجماعاً. اگر بئیع اونلارین هر بیرینه موعیناً واقع اولورسا «ترجیح بلا مرجح» اولار و یوخ، اگر موعیّن اولمازسا موبهم اولار و مبیعین موبهملیگی‌ده باطیل ائدیجیدیر. بیتدی.

وحاصله: أن المبیع مع التردید جزئی حقیقی، فیمتاز عن المبیع الكلی الصادق على الأفراد المتصورة فی تلك الجملة.

وفی الإیضاح: أن الفرق بینهما هو الفرق بین الكلی المقید بالوحدة وبین الفرد المنتشر (1).

ثم الظاهر صحة بیع الكلی بهذا المعنى، كما هو صریح جماعة، منهم الشیخ (2) والشهیدان (3) والمحقق الثانی  وغیرهم ،

بل الظاهر عدم الخلاف فیه

وإن اختلفوا فی تنزیل الصاع من الصبرة على الكلی أو الإشاعة.

لكن یظهر مما عن الإیضاح وجود الخلاف فی صحة بیع الكلی وأن منشأ القول بالتنزیل على الإشاعة هو بطلان بیع الكلی بهذا المعنى، والكلی الذی یجوز بیعه هو ما یكون فی الذمة.

قال فی الإیضاح فی ترجیح التنزیل على الإشاعة: إنه لو لم یكن مشاعا لكان غیر معین، فلا یكون معلوم العین، وهو الغرر الذی یدل النهی عنه على الفساد إجماعا، ولأن أحدهما بعینه لو وقع البیع علیهترجح من غیر مرجح، ولا بعینه هو المبهم، وإبهام المبیع مبطل ، انتهى.

[اجزاسی موساوی اولان شئیلرین] كولّدن بعضیسینی‌نین بئیعی‌نین اوچونجوسو: مبیع كولّی طبیعی اولا كی میصداقلاری افراددا (ییغیمدا اولان صاعلاردا) مونحصیردیر.

بو ویجهه ایله ایكینجی ویجهه‌نین آراسینداكی فرقی، محقق ثانی «جامع المقاصد» كیتابیندا میثال ایله آیدینلادیب. محقق ثانی ایكینجینه (موردّد فرده) بو میثالی ووروب: صاعلاری بیر بیریندن آییرا و دئیه: «اونلارین بیرینی سنه ساتدیم!» بورداكی مبیع ایكی آیری و موشخص صاعدان موعیّن اولمایان بیریدیر. بو شكیلده‌كی بئیع غررلی اولور.

آما ایندی‌كی ویجهه‌ده، مبیع كولّی و غیری-موشخّص و اؤز-اؤزلوگونده آیریلمامیش شئیدیر. او كولّی، ییغیمداكی بوتون صاعلارا قاییم اولور و هر صاعیندا تاپیلیر.

ائله بیل آدام صاعی دؤرد یئره بؤلوب و دؤرددن بیرینی تعیین ائتمه‌دن ساتیر. آما بؤلمه‌میشدن اوّل ساتیرسا صحیح اولار و موشاع اولاراق اونلارین (دؤرددن بیریلرین) بیرینه تنزیل تاپار. چونكی بئله اولاندا كولّی اولور.

[محقق ثانی دئییر] سن دئسن: «بیرینجیسینده‌ده (آیریلمیش صاعلارین بیری) كولّی‌دیر». بیز دئیَریك: «بئله دئییل. بلكه اوردا مبیع، موشخص اولموش موبهم صاعلارین بیریدیر. [خارجاً] موعیّن اولسا دا عیبارتین صورتی اساسدا موبهمدیر. كولّی‌یه اوخشاسا دا واقعده غیری-موعیّن و نامعلوم جزئی‌دیر.

بو معنادان طلب اولونان، (موردّد فرد)، ییغیمی صاعلارا آییر و هر بیرینی تك-تك قوی، اونلارین هر بیری نا معلوم بیر شخصه تنزیل تاپار. (و موردّد فرد اولار.) قویونلارین بیرینی و قوللارین بیرینی ساتماق كیمی اولار. آما صاعلار آیریلسالار دا بئله دئییلسه: «سنه _بونلارین هامیسیندان موشاع طرزده_ بیر صاع ساتدیم». بیز بونو صحیح بیلیریك. بیتدی.

الثالث من وجوه بیع البعض من الكل: أن یكون المبیع طبیعةكلیة منحصرة المصادیق فی الأفراد المتصورة فی تلك الجملة.

والفرق بین هذا الوجه والوجه الثانی - كما حققه فی جامع المقاصد بعد التمثیل للثانی بما إذا فرق الصیعان، وقال: بعتك أحدها -: أن المبیع هناك  واحد من الصیعان المتمیزة المتشخصة غیر معین ، فیكون بیعه مشتملا على الغرر.

وفی هذا الوجه أمر كلی غیر متشخص ولا متمیز بنفسه، ویتقوم بكل واحد من صیعان الصبرة ویوجد به، ومثله ما لو قسم الأرباع وباع ربعا منها من غیر تعیین.

ولو باع ربعا قبل القسمةصح وتنزل على واحد منها مشاعا، لأنه حینئذ أمر كلی.

فإن قلت: المبیع فی الاولى أیضا أمر كلی.

قلنا: لیس كذلك، بل هو واحد من تلك الصیعان المتشخصة، مبهم بحسب صورة العبارة، فیشبه الأمر الكلی، وبحسب الواقع جزئی غیر معین ولا معلوم.

والمقتضی لهذا المعنى هو تفریق الصیعان، وجعل كل واحد منها  برأسه، فصار إطلاق أحدها منزلا على شخصی غیر معلوم، فصار كبیع أحد الشیاه وأحد العبید.

ولو أنه قال: بعتك صاعا من هذه شائعا فی جملتها، لحكمنا بالصحة ، انتهى.

فرع:

موردّد بئیعی باطیل بیلدیگیمز اساسدا، اگر موشتری و ساتیجی توافوق ائدر‌لرسه كی غیری-موشاع نظرده توتوبلار، اونلارین باطیللیگه توافوقونه گؤره بئیع صحیح اولماز. آما اگر ایختیلافلاری چیخارسا و موشتری ایدّعا ائدسه كی موشاع نظرده توتوب نتیجه‌ده بئیع صحیح اولمالیدیر و ساتیجی دئیه كی من اونلاردان بیرینی (تعیین ائتمه‌دن) نظرده توتموشدوم (و بئیع باطیل اولمالیدیر.) «التذكرة» كیتابی صحیحلیك اصالتینه عمل ائده‌رك، موشتری‌نین سؤزونو قبول ائتمگی یاخشی بیلیب. تعیین اولماماغی اصل بیلك. بیتدی.

علامه‌نین فتواسی (صحیحلیك اصالتی) او زامان یاخشی اولار كی ایكی طرف واحید بیر صیغه‌نین (كی ایكی معنادان بیرینده ظهور ائدیر) دئییلمه‌سینی قبول ائتمه‌یه‌لر. آما ایكسی‌ده بیر سؤزون دئییلمه‌سینی (كی اونون ظهورونون نه اولدوغو بللیدیر.) قبول ائدیرلرسه‌، صحیحلیك اصالتینه ال آتا بیلمه‌ریك. [ظاهیر، نیّتین كاشیفیدیر.] تبعاً هر نه‌ده ظهور تاپیرسا اونو منیمسه‌مه‌لی‌ییك. (یا موشاعلیق و یا موردّد فرد). صحیحلیك اصالتی، ظاهیرلری صرف ائتمز. (یعنی ظاهیری آیری یئره یورا بیلمز. ظاهیر تعبّودی مسأله‌دیر آما صحیحلیك اصالتی، اماره‌دیر.)

آما «تعیین اولماماغی اصل بیلك»دن نه‌یی نظرده توتدوغونو بیلمه‌دیم.

بیزیم عصره یاخین اولان عالیملرین بعضیسی دئییبلر: «كلامدا عدمی-ایشاعه‌یه ظهور اولورسا دا، موسلمان عملی‌نین صحیحلیگه حمل ائدیلمه‌سی صاریفه قرینه‌دیر». (ظاهیری صرف ائدر یعنی یورار و دئیَر: ظاهیری نظرده توتمامیشدی.)

[شئیخ انصاری دئییر:] بونا اعتیراض وار. (نییه گرك صحیحلیك اصالتی ظاهیری یورا بیلسین؟ بیر حالدا كی ظاهیر تعبّودی مسأله‌دیر و صحیحلیك اصالتی اماره‌دیر و نیّتی كشف ائدیر.)

فرع: على المشهور من المنع، لو اتفقا على أنهما أرادا غیر شائع لم یصح البیع، لاتفاقهما على بطلانه.

ولو اختلفا فادعى المشتری الإشاعة فیصح البیع، وقال البائع: أردت معینا،

ففی التذكرة: الأقرب قبول قول المشتری، عملا بأصالة الصحة وأصالة عدم التعیین، انتهى.

وهذا حسن لو لم یتسالما على صیغة ظاهرة فی أحد المعنیین، أما معه فالمتبع  هو الظاهر، وأصالة الصحة لا تصرف الظواهر .

وأما أصالة عدم التعیین فلم أتحققها.

وذكر بعض من قارب عصرنا: أنه لو فرض للكلام ظهور فی عدم  الإشاعة كان حمل الفعل على الصحة قرینة صارفة.

وفیه نظر.

بعضی اوستادلار علامه‌نین «القواعد»ینه یازدیغی شرحده، پارچادان و یئردن بیر ذراع ساتماقدا موصنّیفین (علامه‌نین) صحیحلیگه وئرن حؤكمونو _كی موشاعدان بیر كسره قاییدیر (بیرینی ویجهه‌یه)_ نقل ائدندن سونرا دئییب: «موشتری و ساتیجی تعیین ائتمه‌دن، خاریجی عئینی نظرده توتارلارسا (مثلاً ایكی قولدان بیری) بئله موعامیله باطیلدیر. هابئله كولّی (عمومی) نظرده توتوب موشاع حسابلاماسالارسا (ایكینجی ویجهه) یئنه‌ده باطیل اولار.

چونكی بیرینجینده ایبهام یارانیر و یوخون (معدومون) ساتماسی آنلامدادیر. (اونلارین بیری‌نین كی خاریجی وجودو یوخدور!)

ایكینجینده‌ده جماعتین غرضلری فرقلی اولدوغونا گؤره باطیلدیر. چوخ نادیر حالدا تاپیلار كی موشتری و ساتیجی اوچون هر هانسی طرفدن اولدوغو فرق ائله‌مه‌سین. نادیر حاللار دا اكثره مولحق اولار. و هابئله چونكی موردّد مبیعین بئیعی‌نین باطیللییگنده منقول ایجماع وار.

[او اوستاد بونلاری دئیَندن سونرا] دئییب: دقیق نظر و چوخلو آراشدیرمادان سونرا [بو نتیچه اله گلیر:] شرعی غرر اولان یئرده عؤرفی غررین اولماسی گركمیر و اونون عكسی‌ده صادیقدیر. (قاچاق قول ضمیمه ایله بیرلیكده شرعاً غرر دئییل آما عؤرفاً غرردیر. امتیعه‌لری باش باشا دَییشَنده شرعاً غررلیدیر آما عؤرفاً غرر دئییل.)

[موعیّن ایچینده كولّی (عمومی) ساتاندا] جهالتین خصوصیّتدن رفع اولماسی فایداسیزدیر چونكی او قصد ائدیلمه‌ییب و ماهیّتده جهالت وار. (هانسی صاع‌نی اونا وئره‌جكسن؟)

و چونكی شرعین داییره‌سی داها داردیر. (شرع، چوخ آز یئرده غررسیز بیلیب صحیح ساییر.) هرچند ایكی ایصطیلاحین (عؤرف و شرعین غرر مسأله‌سینده) آراسینداكی نیسبت «عموم خصوص من وجه‌«دیر.

اصحابین دوشونمه‌سی (غررلی بئیع مسأله‌سینده) موقدّمدیر چونكی اونلارا شارعین مذاقینا داها بیلگیلیدیلر. بیتدی.

[شئیخ انصاری دئییر: اوستادیمیز] عموماتین خیلافینا اولاندا،(قایدالارا اساساً بئیعین صحیح اولماسی گركن یئرلرده كی عالیملر باطیل ساییبلار،) اصحابین دوشونمه‌سینه سیغینماقدا یاخشی ایش گؤروب.

قال بعض الأساطین فی شرحه على القواعد - بعد حكم المصنف بصحة بیع الذراع من الثوب والأرض، الراجع إلى بیع الكسر المشاع -قال: وإن قصدا معینا  أو كلیا لا على وجه الإشاعة بطل، لحصول الغرر بالإبهام فی الأول، وكونه بیع المعدوم، وباختلاف الأغراض فی الثانی غالبا، فیلحق به النادر، وللإجماع المنقول فیه - إلى أن قال: - والظاهر بعد إمعان النظر ونهایة التتبع أن الغرر الشرعی لا یستلزم الغرر العرفی وبالعكس، وارتفاع الجهالة فی الخصوصیة قد لا یثمر مع حصولها فی أصل الماهیة، ولعل الدائرة فی الشرع أضیق، وإن كان بین المصطلحین عموم وخصوص من وجهین ، وفهم الأصحاب مقدم، لأنهم أدرى بمذاق الشارع وأعلم، انتهى.

ولقد أجاد حیث التجأ إلى فهم الأصحاب فیما یخالف العمومات.

آما اوچونجوسو: قیمتی فرقلندیرن صیفتلر ایكی فردده ده عئینی اولدوغو دورومدا غرر لازیم گلمز. بونا گؤره اوچونجو ویجهه‌ده ردّ اولونار.

[صیفتلری‌نین عئینی اولدوغونا گؤره] سَلَف بئیعینده، مونضبیط اولماغا تأكید اولوندوغونا رغماً بئلنچی موعامیله‌لرده كولّی (عمومی) ساتماق اولار. (مثلاً ایكی آی سونرا سنه اون عدد قویون سلف ساتدیم.)

هابئله سیز اؤزوز تاخیل ییغیمیندان بیر صاعین ساتیلماسینی جاییز بیلدیز. [اوردا دا هانسی صاعین اولماسی موعیّن اولمامیشدی كی.) اونونلا بونون آراسیندا غرر باخیمیندان كی قطعیتاً فرق یوخدور. بونا گؤره ده جناب فخرالدّین الایضاح كیتابیندا تاخیل ییغیمیندان بیر صاع ساتماغی جاییز بیلمه‌ییب. چونكی اوندا مبیع موعیّن اولماییب و غرر گتیرر. غرر ده ایجماعاً باطیل ائدر.

آما دؤردونجو (كی دئییردی مولكیّت قاییم اولماغا یئر ایستیر.): مولكیّت صیفتی‌نین خاریجی مؤوجودا احتیاجی یوخدور. سَلَم و یا نقد فورموندا ساتیلان كولّی (عمومی)، موشتری‌نین مولكی ساییلیر. (مثلاً ساتیجی دئییر: «سنه بیر صاع بوغدا ساتدیم». بیر صاع بوغدا موشتری‌نین مولكی اولدو. ایندی هانسی ائشیكده مؤوجود اولان بیر صاع موشتری‌نین مولكیدیر؟) خاریجده ائله مبیع یوخدور كی «موشتری‌نین مولكی اولماق» صیفتی اوندا اولسون. نتیجه‌ده مولكیّت بیر اعتیباری مسأله‌دیر كی عؤرف و شرع هر بیری و یا ایكیسی‌ده اونو اؤز یئرلرینده مؤعتبر ائدرلر. (مثلاً عؤرف چاخیردا مولكیّتی مؤعتبر ائدر آما شرع یوخ. بعضی یئرلرده فقط شرع مؤعتبر بیلر و بعضاً ده هر ایكیسی‌ده مؤعتبر بیلرلر. مولكیّت تورشلوق و قارالیق كیمی وجودیّه اصلی (موتأصّیله) صیفت دئییللدیر. [كی تحقّوق تاپماق اوچون اؤزونه یئر آختارسین.)

ائله بونا گؤره عالیملر ایكی شئیدن موعیّن اولمایان بیرینه وصیّت ائتمگین صحیح اولدوغونو تصریح ائدیبلر. هابئله ایكی شخصدن موشخّص اولمایان بیرینه وصیّت ائتمگی صحیح بیلیبلر. و بونلارا تایلاری. (مثلاً وصیّت ائده: بو كیتابلاری یا بو مدرسه‌یه وئرین ویا او بیری مدرسه‌یه.) [بورا دا اورانین تاییدیر. نییه بوردا جاییز اولسون آما بئیعده اولماسین؟]

اوّللری محقق اردیبلی‌ اولان جماعتین، اعتیراف ائتدیكلری كیمی اینصاف بودور كی: بئلنچی بئیعین ردّینه مؤعتبر دلیلیمیز یوخدور.

محقق اردبیلی‌دن نقل اولانا اساساً «شرح الارشاد» كیتابیندا، اصحابین، پارچادان _هانسی طرفیندن كسمگی موعیّن ائتمه‌ده_ بیر ذراع ساتماغی منع ائتدیكلرینی، حكایت ائدندن سونرا دئییب: اصحابین منع ائتمه‌سینده دوشونمك یئری وار. (یعنی نییه گرك منع ائده‌لر؟ منع ائتمگه دلیل یوخدو.) چونكی بو قدر علمین مؤعتبر اولماسینا دلیلیمیز یوخدور. موشتری ایله ساتیجی بیر پارچادان بیر ذراع اوزه‌رینده، هر طرفدن كی موشتری ایستیر و یا یئرین هر طرفیندن كی ایستیر، راضیلاشیرسالار، ذراعی بیلندن سونرا صحیح اولماغا هانسی مانع قالیر؟ بیتدی. (محقق اردبیلی‌نین سؤزو)

[بو دلیللر هامیسی ردّ اولوندو] و ثبوت ائدیله بیلسه یالنیز ایجماع دلیل اولا بیلر. بیلدین كی بیر نئچه نفر ایجماعی اصحابا نیسبت وئریردیلر.

وأما الوجه الثالث، فیرده منع لزوم الغرر مع فرض اتفاق الأفراد فی الصفات الموجبة لاختلاف القیمة، ولذا یجوز الإسلاف فیالكلی من هذه الأفراد، مع أن الانضباط فی السلم آكد.

وأیضا فقد جوزوا بیع الصاع الكلی من الصبرة، ولا فرق بینهما من حیث الغرر قطعا، ولذا رد فی الإیضاح حمل الصاع من الصبرة على الكلی برجوعه إلى عدم تعیین المبیع الموجب للغرر المفسد إجماعا .

وأما الرابع، فبمنع احتیاج صفة الملك إلى موجود خارجی، فإن الكلی المبیع سلما أو حالا مملوك للمشتری، ولا وجود لفرد منه فی الخارج بصفة كونه مملوكا للمشتری، فالوجه أن الملكیة أمر اعتباری یعتبره العرف والشرع أو أحدهما فی موارده، ولیست صفة وجودیة متأصلة كالحموضة والسواد، ولذا صرحوا بصحة الوصیة بأحد الشیئین، بل لأحد  الشخصین ونحوهما .

فالإنصاف - كما اعترف به جماعة  أولهم المحقق الأردبیلی - عدم دلیل معتبر على المنع.

قال فی شرح الإرشاد - على ما حكی عنه - بعد أن حكى عن الأصحاب المنع عن بیع ذراع من كرباس من غیر تقیید كونه من أیالطرفین، قال: وفیه تأمل، إذ لم یقم دلیل على اعتبار هذا المقدار من

العلم، فإنهما إذا تراضیا على ذراع من هذا الكرباس من أی طرف أراد المشتری أو من أی جانب كان من الأرض، فما المانع بعد العلم بذلك؟  انتهى.

فالدلیل هو الإجماع لو ثبت، وقد عرفت من  غیر واحد نسبته إلى الأصحاب.