هر حالدا

مبیعین خرابلیغی آشكار اولورسا:

[خرابلیق] تصرّفدن _ [یعنی] سیندیرماق و اونون كیمی شئیلردن_ اوّل كشف اولورسا:

دوه ‌قوشو یومورتاسی و [ایچی قارالمیش] قوز كیمی خرابی‌نین قیمتی اولورسا: قایتارماق و یا ارش[1] آلماق آراسیندا اختیاری وار. آما خرابلیق بیر حدّه چاتسا كی خراب اولموش مبیع، داها اؤز جنسیندن ساییلمایا، _مثلاً یالنیز یاندیرماغا ایش وئرن پوك قوز_ گوجلو احتمال وار كی بیع باطل اولسون.

آما خرابی‌نین قیمتی اولماسا، بیع، مالیّتی اولمایان شئیده واقع اولدوغونا گؤره، باطل اولار.

آما خرابلیق تصرّفدن سونرا كشف اولورسا:

بیرینجینده (خرابی‌نین قیمتی اولانلاردا) یالنیز ارش آلماق حقّی وار چونكی تصرّف ائدیب. «المبسوط» كتابیندان بیر سؤز ظاهر اولوب: «تصرّف ساده‌جه مبیعین خرابلیغینی بیلمك حدّینجه اولورسا قایتارماق ساقط اولماز».

«ارش»دن نظرده توتولان، اونون ساغلامی و سیندیریلمامیش خرابی آراسینداكی قیمت فرقیدیر. چونكی سینیقلیق نقصی مشتری الینده اوز وئریب. بو سؤزدن، سینیغی‌نین قیمتی‌ اولمایان تقدیرده ده ارشین ثابت اولماسی بیلیندی. چونكی مالیّتده معتبر اولان، سیندیریلمامیش خرابدیر. سیندیرماقلا مالیّتدن دوشمگی‌نین اعتباری یوخدور. (سینماقدان اوّل قیمتی واریدی. سن سیندیراندان سونرا قیمتدن دوشوب. بونون ساتیجی‌یا ربطی یوخدور.)

وكیف كان،

فإذا تبین فساد المبیع،

فإن كان قبل التصرف فیه بالكسر ونحوه، فإن كان لفاسده قیمة - كبیض النعامة والجوز - تخیر بین الرد والأرش.

ولو فرض بلوغ الفساد إلى حیث لا یعد الفاسد من أفراد ذلك الجنس عرفا - كالجوز الأجوف الذی لا یصلح إلا للإحراق - فیحتمل قویا

بطلان البیع.

وإن لم یكن لفاسده قیمة

تبین بطلان البیع، لوقوعه على ما لیس بمتمول.

وإن كان تبین الفساد بعد الكسر، ففی الأول یتعین  الأرش خاصة، لمكان التصرف.

ویظهر من المبسوط قول بأنه لو كان تصرفه على قدر یستعلم بهفساد المبیع لم یسقط الرد، و  المراد بالأرش: تفاوت ما بین صحیحه وفاسده الغیر المكسور، لأن الكسر نقص حصل فی ید المشتری .

مسأله: ظاهراً، امتحانلا خراب اولان شئیلری، امتحانسیز آلماق اجماعاً جایزدیر. و داها گوجلو نظر بودور كی عقدده «ساغلاملیق شرطی»‌ده معتبر اولماسین. (لازم دئییل عقدده مبیعین ساغلاملیغی وورغولانسین) امتحانلا خراب اولمایانلاردا اولدوغو كیمی، «ساغلاملیق اصالتینه» اینانماق كفایت ائدر.

بو سؤز و نظر، سؤزلری قید اولان جماعتین ظاهری‌نین عكسیدیر. اونلار، ساغلاملیق شرطینی و یا عیبدن برائتی و یا اونلارین هر بیرینی معتبر بیلیردیلر. (لازم بیلیردیلر.)

بیلدین كی علامه «المختلف» كتابیندا «المقنعه» و «النهایه» كتابلارینداكی عبارتی تأویل ائدیب اؤز دئدیگه قایتاردی. (او عبارتلر «ساغلاملیق شرطی» و یا «عیبدن برائت شرطی» لازم بیلیردی آما علامه بئله تأویل ائله‌دی كی دئییرلر جایزدیر، واجب یوخ) [علامه اؤزو «القواعد»ده بئله دئمیشدی:]«اونون بیعی ساغلاملیق شرطی ایله جایزدیر. [بیعدن سونرا و تحویل زمانی] ساغلام اولورسا بیع امضالانار، یوخ ساغلام اولمازسا مشتری‌نین خیاری وار».

بیلدین كی بو تأویل [دوزگون دئییل و سؤزون] ظاهری‌نین ترسینه‌دیر. حتّا علامه‌نین «القواعد»ده دئدیگی اؤز سؤزونون ظاهری، ساغلاملیق شرطی‌نین لازملیگیدیر جایزلیگی یوخ. ائله بونا گؤره «القواعد»ین شرحچیسی «جامع المقاصد» كتابیندا دئییر: «اونون بیعی‌نین «ساغلاملیق شرطی» ایله صحیح اولدوغو كیمی بیعی اونسوز دا صحیحدیر».

مسألة یجوز ابتیاع ما یفسده الاختبار

ن دون اختبار إجماعا على الظاهر، والأقوى عدم اعتبار اشتراط الصحة فی العقد وكفایة الاعتماد على أصالة السلامة كما فیما لا یفسده الاختبار.

خلافا لظاهر جماعة تقدم ذكرهم  من اعتبار اشتراط الصحة أو البراءة من العیوب أو خصوص أحدهما.

وقد عرفت تأویل العلامة فی المختلف لعبارتی المقنعة والنهایة الظاهرتین فی ذلك وإرجاعهما إلى ما أراده من قوله فی القواعد: " جاز بیعه بشرط الصحة ": من أنه مع الصحة یمضی البیع، ولا معها یتخیر المشتری.

وعرفت أن هذا التأویل مخالف للظاهر، حتى أن قوله فی القواعد

تفصیل باره‌سینده قید ائتدیگیمیزی (صحیحلیك وصفی مختلفدیر: بعضیسی اولماسا مالیّتین بؤیوك قسمی آرادان گئدر، آما بعضیسی اولماسا مالیّتی‌نین بؤیوك قسمی آرادان گئتمز. بعضیسی ركن‌دیر آما بعضیسی یوخ. ركن اولمایانین احرازی لازم دئییل و غرر گتیرمز.) محقق «النافع» كتابیندا و علامه‌ «القواعد» كتابیندا مسأله‌نی دادی و قوخوسو نظرده توتولان شئیلرده عنوان ائدیبلر. (دادی و قوخوسو نظرده توتولان شئیلرده امتحانی لازم بیلیبلر. چونكی اونلارین دادی و قوخوسو اولمایاندا مالیّتلری‌نین بؤیوك قسمی آرادان گئدر. مثلاً عطر)

لاكن انصاف بودور كی مشتری عیبه مطلق اولاراق (مالیّتین بؤیوك قسمین آرادان آپارسین و یا یوخ.) دقّت یئتیرسه و اونون اولوب اولمادیغیندا شكّ ائدیرسه، اوچ یولدان بیریله غررین دفعی لابدّدیر:

1. امتحان یولو ایله.

2. صفتلری صدالاماق یولو ایله.

3. _وصفین یئرینه اوتورماسی فرض اولوندوغوندا،_ اطلاق یولو ایله. [نیه وصفین یئرینده اوتورسون؟ بونا گؤره كی] یا اطلاقین، ساغلاملیغا منصرف اولماسینا گؤره و یا ساغلاملیق اصالتینه گؤره. عیبلر آراسیندا اصلاً فرق اولمادان. (یا ركن اولا و یا ركن اولمایا.)

غرری دفع ائتمك اوچون یا اطلاق _ساغلاملیق اصالتی و انصرافا گؤره_ كفایت ائدر و یا غرری دفع ائتمه‌دیگی اوچون كفایت ائله‌مز. آما اطلاقدا یقین حاصل اولورسا كفایت ائدر.

بئله اولاندا: انسان شكّ ائله‌سه كی بو قول ساغلامدیر یوخسا جذاملی وار. ساغلاملیق اصالتی، یقین گتیرمه‌سه بنانی اونون ساغلاملیغینا قویمازلار. بلكه یا امتحان اولونمالیدیر و یا جذاملی اولمادیغی وورغولانمالیدیر.

بو سون سؤزوم (اطلاق كفایت ائتمز و یقین گتیرمه‌لیدیر) ایرادسیز دئییل، چونكی بو سؤز عالملرین سؤزلریندن استفاده اولونانلا مخالفدیر. اونلار دئییرلر: «عیبدن ساغلام اولوب اولماماقلارینی بیلمك اوچون دادی و قوخوسو نظرده توتولمایانلارین امتحانی واجب دئییل».

هذا، ویؤید ما ذكرنا من التفصیل: أن بعضهم - كالمحقق فی النافع والعلامة فی القواعد - عنون المسألة بما كان المراد طعمه أو ریحه.

هذا، ولكن الإنصاف أن مطلق العیب إذا التفت إلیه المشتری وشك فیه، فلا بد فی رفع الغرر من إحراز السلامة عنه إما بالاختبار، وإما بالوصف، وإما بالإطلاق إذا فرض قیامه مقام الوصف إما لأجل الانصراف وإما لأصالة السلامة، من غیر تفرقة بین العیوب أصلا.

فلا بد إما من كفایة الإطلاق فی الكل، للأصل والانصراف، وإما من عدم كفایته فی الكل، نظرا إلى أنه لا یندفع به الغرر إلا إذا حصل منه الوثوق، حتى أنه لو شك فی أن هذا العبد صحیح أو أنه أجذم لم یجز البناء على أصالة السلامة إذا لم یفد الوثوق، بل لا بد من الاختبار أو وصف كونه غیر أجذم.

وهذا وإن كان لا یخلو عن وجه، إلا أنه مخالف لما یستفاد من كلماتهم - فی غیر موضع -: من عدم وجوب اختبار غیر ما یراد طعمه أو ریحه من حیث سلامته من العیوب وعدمها.

بلی، بلكه اطلاق، صحیحلیگه منصرف اولدوغونا گؤره _(عادتا صحیح اولمالیدیر) عیب آشكار اولدوغوندا خیار گلر. خیارین لازم گلمه‌سی انصراف جهتیندندیر. عقدین نسیه‌یه یوخ بلكه نقده انصرافی‌نین اولماسی كیمی. و بیر ده ساتیلان ملكون « منفعتدن، اعتنا اولونان مدّت اوچون، غیری-مسلوب اولماسی‌نین» انصرافی كیمی. (بیر ملك ساتیلاندا بونا انصراف اولار كی او ملكون منفعتی سلب اولونماییب. بیر ایكی گونلوك سلب اولونموش اولورسا عیب ائتمز آما اعتنا ائدیلن مدّت اولماسین.)_ نه اینكی صحیحلیگینه اینانماق و ساغلاملیق اصالتینه بنا قویماق اوچون.

باشقا سؤزله، بعضی عیبلرده شك ائتمك غرر گتیرمز. مثلاً حیض گؤرمه‌ یاشیندا اولان كنیز كی حیض گؤرمور. (بو عیبی بیلمه‌مك غرر گتیرمز.) بو جور ساغلاملیق صفتلرین محرز اولماسی معتبر دئییل. (لازم دئییل.) آما بعضی عیبلرده شك ائتمك غرر گتیرر. مثلاً آلدیغی كنیز خنثی‌دیر و مثلاً دؤرد آیاقلی‌ یئری‌یه بیلیر، مینیك وئره بیلیر و یوك داشی‌یا بیلیر یا یوخ. انسان بئلنچی صحیحلیك صفتلرینده شكّ ائدیرسه، بو عیبلردن ساغلام اولماغی احراز ائتمه‌لیدیر. اونلارین، «ساغلاملیق اصالتی» ایله احراز اولماماسی فرض اولدوغوندا، امتحان و یا وصف اولماقلاری لابدّدور.

نعم، لما كان الإطلاق منصرفا إلى الصحیح جاء الخیار عند تبین العیب، فالخیار من جهة الانصراف نظیر انصراف الإطلاق إلى النقد لا النسیئة، وانصراف إطلاق الملك فی المبیع إلى غیر مسلوب المنفعة مدة یعتد بها، لا من جهة الاعتماد فی إحراز الصحة والبناء علیها على أصالة السلامة.

وبعبارة اخرى: الشك فی بعض العیوب قد لا یستلزم الغرر، ككون الجاریة ممن لا تحیض فی سن الحیض، ومثل هذا لا یعتبر إحراز السلامة عنه.

وقد یستلزمه، ككون الجاریة خنثى وكون الدابة لا تستطیع المشی أو الركوب والحمل علیها، وهذه مما یعتبر إحراز السلامة عنها، وحیث فرض عدم إحرازها بالأصل، فلا بد من الاختبار أو الوصف.

ظاهر اولان او، عیبدن ساغلام ائدن صفتلردن، باشقا بیر صفتلرده‌دیر. (بئلنچی صفتلرده من‌ده لازم اولماسینی دئییرم.) یوخسا عالملر حكملرینی («امتحانلا خراب اولماسا امتحان لازمدیر» حكملرینی) امتحانلا خراب اولمایان شئیلره مخصوص ائتمكلری، بونا شاهد اولا: امتحانلا خراب اولمایان صفتلردن، ساغلاملیق معیاری اولان صفتلر نظرده توتولور. اونون عكسینده _یعنی امتحانلا خراب اولان شئیده_ اولدوغو كیمی. مثلاً یومورتا و قارپیزدا امتحان‌ اولورسا صحیحلیك وصفینی الدن وئرمیش اولور غالباً.

«القاضی»نین خیاری یالنیز مشتری‌ اوچون قایل اولماسی، بو سؤزو تصدیق ائدیر. (عیب خیاری‌نین غالباً مشتری‌یه عاید اولدوغونو بیلیریك. بونا اساساً جناب قاضی‌نین خیاری مشتری‌یه مخصوص ائتمه‌سی، عیبله ایلگیلی اولماسی نشانه‌سیدیر.)

هر حالدا، بو بئش نفرین عقیده‌سی، وصفله منضبط اولمایان شئیلرده امتحانین لازملیگی اولورسا، بیزیمله و اصحابلا اختلافلاری یوخدور. آما عقیده‌لری جناب حلّی ایله _عیبدن ساغلام ائدن صفتلرین نظرده توتولماسی ایله_ موافق اولورلارسا، [بیزیمله مخالف اولورلار آما] گؤردویون كیمی فتوالاری ضعیفدیر.

آما عقیده‌لری وصف و امتحان عَوَضینه ساغلاملیق اصالتی اساسینا كفایت ائتمه‌مك اولورسا، هرچند امتحان عَوَضینه وصفین قیدی‌نین كفایت ائتدیگینه اینانیرلارسا، بو بئش نفر و باشقالاری‌نین حالیندان بیلدیگینه اساساً، اونلار، شخصیّه عینلرده عیبدن ساغلاملیغا قاییدان صفتلرین (ساغلاملیغا دلالت ائدن صفتلرین) قید ائتمه‌سینی لازم بیلمیرلر.

ساغلاملیق اصالتینه دلیلین اولمادیغینا گؤره _عقلاء طرفیندن دلیل یوخدور چونكی: عاقللرین بناسی ساغلاملیق اصالتینه  اوردادیر كی صحیحلیك محرز اولوب و مفسد احتمالی وئریرلر (اوّلدن صحیحلیگینده شك ائله‌دیكلرینده یوخ.) اوسته‌لیك، صفتلری صدالاماق عَوَضینه ساغلاملیق اصالتینه بنا قویانلارین سؤزو اعمّ‌دیر [: یا صحیحلیگینی احراز ائدیبسن و مفسدده شك ائدیرسن و یا اوّلدن صحیحلیگینده شك ائدیرسن.] شرع طرفیندن‌ده دلیل یوخدور چونكی: غرر رفعی اوچون، بنانی ساغلاملیق اصالتینه قویماغا بیر دلیل یوخدور._ [ساغلاملیق اصالتینی] منع ائدندن سونرا  اولا بیلر دئییلسین: مالین ركنیّت جهتیندن نظرده توتولان خاص بیر عیبدن ساغلام اولماسی _مثلاً دوشابین شیرینلیگی، گولابین قوخوسو، سیركه‌نین تورشلوغو و باشقالارینا تای كی اونلارین آردان گئتمه‌سیله مالیّتین چوخو آرادان گئدر_ [بئله اولورسا] غرری دفع ائتمكده، بو صفتلرین یوخلوغوندان تؤره‌نن بو عیبدن، ساغلاملیغی احراز ائتمك اوچون، ساغلاملیق اصالتی‌نین معتبر اولمادیغی‌نین فرضی ایله آشاغیداكی یوللارین بیریله دفع ائتمك واجبدیر:

1. امتحان یولو ایله.

2. صفتلری صدالاماقلا.

3. عرفی بیر نشانه و أماره ایله اونون وارلیغینا اینانماقلا. ائله اماره كی امتحاندان و صفتلری صدالاماقدان كفایت ائده.

آما صحیحلیك صفتی بونلار كیمی ركنیّه صفت اولماسا، احرازی لازم دئییل.

والظاهر أن ذلك فی غیر الأوصاف التی یدور علیها السلامة من العیب، إلا أن تخصیصهم  الحكم بما لا یفسده الاختبار كالشاهد  على أن المراد بالأوصاف التی لا یفسد اختبارها ما هو مناط السلامة، كما أن مقابله وهو ما یفسد الشئ باختباره- كالبیض والبطیخ - كذلك غالبا.

ویؤیده حكم القاضی بخیار المشتری.

وكیف كان، فإن كان مذهبهم تعیین الاختبار فیما لا ینضبط بالأوصاف، فلا خلاف معهم منا ولا من الأصحاب.

وإن كان مذهبهم موافقا للحلی بناء على إرادة الأوصاف التی بها قوام السلامة من العیب، فقد عرفت أنه ضعیف فی الغایة.

وإن كان مذهبهم عدم كفایة البناء على أصالة السلامة عنالاختبار والوصف وإن كان ذكر الوصف كافیا عن الاختبار، فقد عرفت: أن الظاهر من حالهم وحال غیرهم عدم التزام ذكر الأوصاف الراجعة إلى السلامة من العیوب فی بیع الأعیان الشخصیة.

ویمكن أن یقال - بعد منع جریان أصالة السلامة فی الأعیان، لعدم الدلیل علیها، لا من بناء العقلاء إلا فیما إذا كان الشك فی طرو المفسد، مع أن الكلام فی كفایة أصالة السلامة عن ذكر الأوصاف أعم، ولا من الشرع، لعدم الدلیل علیه -: إن السلامة من العیب الخاص متى ما كانت مقصودة على جهة الركنیة للمال - كالحلاوة فی الدبس، والرائحة فی الجلاب، والحموضة فی الخل، وغیر ذلك مما یذهب بذهابه معظم المالیة - فلا بد فی دفع الغرر من إحراز السلامة من هذا العیب الناشئ من عدم هذه الصفات، وحیث فرض عدم اعتبار أصالة السلامة، فلا بد من الاختبار أو الوصف أو الاعتقاد  بوجودها لأمارة عرفیة مغنیة عن الاختبار والوصف.

ومتى ما كانت مقصودة لا على هذا الوجه لم یجب إحرازها.

من [شیخ انصاری] دئییرم: علامه‌نین بیان ائتمك ایسته‌دیگی مقام بودور كی اونلار (ایكی شیخ) وصفین، عقدده قید ائتمه‌سینی لازیم بیلمیرلر. بونا گؤره علامه «القواعد» كبتابیندا امتحانلا خراب اولان شئیلرده بئله دئییب: «صحیحلیك شرطینی شرط ائتمك جایزدیر».

[شیخ انصاری دئییر:] لاكن انصاف بودور كی: «المقنعه»، «النهایه» و آیری كتابلارین عبارتی‌نین ظاهری، عقدده صحیحلیك شرطینی قید ائتمك، معتبر بیلیر. (لازم بیلیر.) «المقنعه» نین عبارتی‌نین اوّلیندن آخرینه قدر دوشنمكله بیلیندیگی كیمی.

بورداكی «النهایه»نین عبارتی‌ده عیناً «المقنعه»نین عبارتیدیر. ملاحظه ائده بیلرسن.

گؤردویون كیمی [بو نئچه نفرین] هامیسی‌نین [سؤزونون] ظاهری، امتحانلا خراب اولمایانلاردا، امتحان ائتمگین معتبر اولماسیدیر. حلّی‌نین سؤزونده قید اولدوغو كیمی. (او دئییردی: «حتماً امتحان ائتمك لازمدیر».) نتیجه‌ده صیفتلری صدالاماق كفایت ائله‌مز هله قالسین كه ساغلاملیق اصالتی ایله اوندان مستغنی اولونسون.

بو عالملرین اوّللر قید اولان عبارتلری‌نین ظاهرینده، امتحانلا خراب اولان شئیلرده، صفتین و یا عیبدن ساغلاملیغین شرطینی، قید ائتمگی شرط بیلمكلری، بو مطلبه دلالت ائدیر. هرچند علامه «المختلف» كتابیندا اونون عكسینی قاندی. (علامه دئییردی: لازم دئییل بلكه جایزدیر.) لاكن بیز مقدّم ائتدیك و عبارتلری‌نین ظاهری‌نین لازملیگه دلالت ائتدیگینی دئدیك. نتیجه‌ده بو عالیملرین سؤزو، داد و قوخو خصوصیّتلری وصفله منضبط اولمایان موردلره اویغون گلر. (قیمتلری داد و قوخولارینا گؤره دَییشن شئیلردن اولسون و یالنیز ساغلاملیق علامتی ساییلماسین.)

أقول: ولعله لنكتة بیان أن مطلب الشیخین لیس وجوب ذكر الوصف فی العقد  عبر فی القواعد فیما یفسده الاختبار بقوله: " جاز  بشرط  الصحة " ، لكن الإنصاف أن

الظاهر من عبارتی المقنعة والنهایة

ونحوهما هو اعتبار ذكر الصحة فی العقد، كما یظهر بالتدبر فی عبارة المقنعة من أولها إلى آخرها ، وعبارة النهایة - هنا - هی عبارة المقنعة بعینها، فلاحظ .

وظاهر الكل - كما ترى - اعتبار خصوص الاختبار فیما لا یفسده،

كما تقدم من الحلی .

فلا یكفی ذكر الأوصاف، فضلا عن الاستغناء عنها بأصالة السلامة.

ویدل علیه: أن هؤلاء اشترطوا فی ظاهر عبائرهم المتقدمة اشتراط الوصف أو السلامة من العیوب فیما یفسده الاختبار، وإن فهم فی المختلف خلاف ذلك.

لكن قدمنا ما فیه.

فینبغی أن یكون

كلامهم فی الامور التی لا تنضبط خصوصیة طعمها وریحها بالوصف.

سونرا، مفیددن و سلّاردا نقل اولونانا اساساً امتحانلا خراب اولان شئیلری صحیحلیك شرطی ایله ساتماق اولار. (شرط ائده كی ساغلامدیر.) شیخ طوسی «النهایه»ده و ابی الصّلاح «الكافی»دا بئلنچی شئیلرین ساتماسینی یا صحیحلیك شرطی ایله و یا عیبلردن برائتله جاییز بیلیب. (دئیه كی مبیعین عیبی و ایرادی یوخدور.)

قاضی‌دا دئییب: «بئلنچی شئیلرین بیعی جایز دئییل مگر صحیحلیك شرط اولا و یا عیبلردن برائت اولونا.(دئیه كی عیب و ایرادی یوخدور.)

علامه «محكی المختلف» كیتابیندا قاضی‌ بن سعدین سؤزونو قید ائدندن سونرا دئییب: «بو عبارت بئله ایهام ائدیر كی ایكی قیددن بیری شرط اولمالیدیر، _یا صحیحلیك و یا عیبلردن برائت_. بو یاخشی دئییل. بلكه او شرطلرین بیرینی‌ده شرط ائتمكله و یا هئچ بیرینی شرط ائتمه‌دن و یا عیبلی اولماغی شرط ائتمكله‌ده صحیح اولار».

ظاهراً قاضی ایكی شیخین آشاغیداكی سؤزلریندن تأثیرلنَرَك ایهاما یؤنلیب: «بئلنچی بیع، صحیحلیك شرطی اساسیندا و یا صحیحلیك شرطینی قید ائتمكله جایزدیر». [علامه دئییر:] ایكی شیخین نظرده توتدوغو بودور كی بئلنچی بیع صحیحلیك شرطی اساسیندا و یا صحیحلیك شرطینی قید ائتمكله جایزدیر نه اینكی، اونون جایزلیگی یالنیز صحیحلیك شرطیندن و عیبدن برائتدن آسیلی اولسون». [علامه‌نین سؤزو] بیتدی.

ثم المحكی عن المفید وسلار: أن ما یفسده الاختبار یجوز بیعه بشرط الصحة .

وعن النهایة والكافی: أن بیعه جائز على شرط الصحة أو البراءة من العیوب.

وعن القاضی: لا یجوز بیعه إلا بشرط الصحة أو البراءة من العیوب .

قال فی محكی المختلف - بعد ذكر عبارة القاضی -: إن هذه العبارة توهم اشتراط أحد القیدین: إما الصحة أو البراءة من العیوب، ولیس

بجید، بل الأولى انعقاد البیع، سواء شرط أحدهما أو خلى  عنهما أو شرط العیب.

والظاهر أنه إنما صار إلى الإبهام من عبارة الشیخین ، حیث قالا: إنه جاز على شرط الصحة أو بشرط الصحة.

ومقصودهما: أن البیع بشرط الصحة أو على شرط الصحة جائز، لا أن جوازهمشروط بالصحة أو البراءة، انتهى.

آما، محمد بن العیصین روایتی: «بیر كیشی دادمالی بیر شئی آلیر. اونو آلمامیشدان اوّل دادسین؟» امام بویوردو: «بلی، دادسین اونو آمّا بیر شئیی آلماق نیّتی اولماسا دادماسین». بو روایتده‌كی سؤال دادماغین جایزلیگیندندیر واجبلیگیندن یوخ. (سؤال سوروشان ایستیر بیلسین كی دادماق اولار یا یوخ؟)

اولسون كی بو مسأله‌ده بو نظرین عكسینی شیخ المفید، القاضی، سلّار، اب الصلاح و ابن حمزه‌یه نسبت وئریبلر. شیخ مفید «المقنعه» كتابیندا دئییب: «دادمالیلار و اییله‌مه‌لیلرین هامیسی كی امتحان ائله‌مكله خراب اولماز، قوخوسو ایله بللی اولان یاغلاری كیمی، قوخوسو ایله بللی اولان جور به جور عطرلر كیمی و دادماقلا بللی اولان جور به جور شیرنیلر كیمی. بونلاری امتحانسیز (دادیب اییله‌مه‌دن) ساتماق اولماز. امتحانسیز ساتیلسا بیع غیری-لازم اولار و ایكی طرفین خیار حقّی اولار. هر ایكیسی‌ده اونا راضی اولسا عیبی اولماز». بیتدی.

قاضی‌دا دئییب: «امتحان ائله‌مه‌میش ساتماق اولماز، امتحانسیز ساتیرسا یالنیز موشتری اونو ساتیجی‌یا قایتارماغا اختیاری وار».

سلّار، ابن الصلاح و ابن حمزه‌دن، امتحان تأثیرینده خراب اولونمایان شئیلر امتحانسیز ساتیلیرسا اولورسا بیعین مطلق اولاراق (خیارسیز) صحیح اولماماسی نقل اولوب. اونلار خیارا ایشاره ائتمه‌ییبلر. مفیدین خیارین هر ایكی طرفه و قاضی‌نین یالنیز مشتری‌یه عاید اولماسینی دئیَن كیمی.

وأما روایة محمد بن العیص: " عن الرجل یشتری ما یذاق، أیذوقه قبل أن یشتری؟ قال: نعم فلیذقه، ولا یذوقن ما لا یشتری " .

فالسؤال فیها عن جواز الذوق، لا عن وجوبه.

ثم إنه ربما نسب الخلاف فی هذه المسألة إلى المفید والقاضی وسلار وأبی الصلاح وابن حمزة.

قال فی المقنعة: كل شئ من المطعومات والمشمومات یمكن للإنسان اختباره من غیر إفساد له - كالأدهان المختبرة بالشم وصنوف الطیب والحلوات المذوقة - فإنه لا یصح بیعه بغیر اختباره ، فإن ابتیع بغیر اختبار كان البیع باطلا، والمتبایعان فیه  بالخیار فإن تراضیا

بذلك لم یكن به بأس، انتهى .

وعن القاضی: أنه لا یجوز بیعه إلا بعد أن یختبر، فإن بیع من غیر اختبار كان المشتری مخیرا فی رده له على البائع.

والمحكی عن سلار وأبی الصلاح وابن حمزة: إطلاق القول بعدم صحة البیع من غیر اختبار فی ما لا یفسده الاختبار من غیر تعرض لخیار للمتبایعین  كالمفید، أو للمشتری كالقاضی.

هر حالدا، ابن ادریس «السرائر» كتابیندا قید ائتدیگینه اساساً وصفله ساتماغی جایز بیلمیر. بیر حالدا كی اوّللر بیزیمله موافق اولاراق جایز بیلیردی. [بیزیم بو ادّعامیز كی ساغلاملیقدا رولو اولان صفتلره مالك اولان شئیی وصفله ساتماق صحیحدیر،] مشهورلا موافقدیر حتّا «الغنیة» كتابیندا اونون اجماعلی اولدوغو قید اولوب. ابن ادریس اوردا دئییب: «اولا بیلر دئییلسین: گؤز اؤنونده اولان عینی وصفله ساتماق جایز دئییل. غایب دئییل كی رؤیت خیاری ایله وصفله ساتین آلینسین. نتیجه‌ده اونو اییله‌مك و دادماق لازمدیر چونكی حاضر و گؤرونندیر و وصفه احتیاجی اولمایان غیری-غایبدیر. اونا گؤره بو نظر یاخشیدیر». بیتدی.

خبر آلمادان نظرده توتولان غررین رفعی اولماسی، ابن ادریسین سؤزونو ضعیفله‌دیر. غایب و حاضر آؤاسینداكی فرق وصفله گؤتولودویو تقدیرده اونلارین آؤاسیندا فرق قویماق زور دئمكدیر. بلكه علامه، اوغلو و اونلاردان سونراكیلارا موافق اولاراق، «اصالت الصحّه»‌یه اساساً وصفسیز و خبرسیز ساتماسی‌نین جایزلیگی داها یاخشیدیر. چونكی فرض بو اولاندا كی وصفین ملاحظه‌سی، ساغلاملیغین اونونلا بیرگه اولماسی آنلامیندادیر، نتیجه‌ده وصفین ذكری ساغلاملیق صفتی‌نین صدالانماسی آنلامیندا گلیر. معلومدور كی بیعده، صحیحلیگین وصفینی ذكر ائتمك‌ده اجماع اولاراق لازم دئییل. (لازم دئییل بیر شئی ساتاندا دئیه‌سن ساغلامدیر چونكی اصل صحیح اولماسیدیر.)

بلكه ساتیجی عیبلی شئیدن برائت ائتمه‌دیگی دوروملاردا، ایكی طرفین بناسینا كفایت ائدیلر.

وكیف كان، فقد قوى فی السرائر عدم الجواز أخیرا بعد اختیار جواز بیع ما ذكرنا بالوصف، وفاقا للمشهور المدعى علیه الاجماع فی الغنیة .

قال: یمكن أن یقال: إن بیع العین المشاهدة المرئیة لا یجوز أن یكون بالوصف، لأنه غیر غائب فیباع مع خیار الرؤیة بالوصف، فإذا لا بد من شمه وذوقه، لأنه حاضر مشاهد غیر غائب یحتاج إلى الوصف، وهذا قوی، انتهى.

ویضعفه: أن المقصود من الاختبار رفع الغرر، فإذا فرض رفعه بالوصف كان الفرق بین الحاضر والغائب تحكما.

بل الأقوى جواز بیعه من غیر اختبار ولا وصف، بناء على أصالة الصحة، وفاقا للفاضلین

مسأله: قیمتلری داد، رنگ و قوخولارینا گؤره دَییشن شئیلرین داد، رنگ و قوخوسوندان خبردار اولماق گركلیدیر. قیمتی فرقلندیرن هر صیفتده ده بئله‌دیر. چونكی غرری رفع ائتمك اوچون بو صیفتلره تانیش اولماقلا، ایكی عَوَضین اؤلچو، چكی و  ساییسینی بیلمك آراسیندا فرق یوخدور. صفتلری منضبط اولان شئیلرده، خبر وئرمك صفتده كفایت ائدر، آما منضبط اولونمایانلاردا كفایت ائتمز. مثلاً داد، قوخو و رنگین مقداری و كیفیّتی. بونلار ائله بیر شئیدیلر كی یالنیز جنسیندن بیرینی تجروبه ائتمكله اله گلر. سونرا او صفتین اساسیندا ساتیلار مثلاً بیر كور انسان كور اولمامیشدان اوّل بیر مروارید گؤروب ایندی اونا همان وصفله بیر مروارید ساتیلیر. دادماسی و قوخولانماسینی ایتیرمیش انساندا دا، داد و قوخو همان شكلده‌دیر.

بلی، صفتلری سوروشماقدان نظرده توتولان، یالنیز اونون ساغلام اولوب اولمادیغینی بیلمك اولورسا، اونو یالنیز ساغلاملیك صفتینی دئمكله ساتماق اولار. دوشاب و یاغ كیمی چونكی بونلارین دادینی و قوخوسونو بیلمكدن نظرده توتولان، اونلارین خراب اولماماسیدیر. قیمتلری دادلاری و قوخولاریله فرقله‌نن بعضی میوه و عطرلرین عكسینه. اونلارین قوخوسونو و دادینی بیلمكدن نظرده توتولان، ساغلاملیق و خرابلیقلارینی بیلمك دئییل.

عالملرین سؤزونون اطلاقی كی دئییبلر دادی و قوخوسو نظرده توتولان شئیلری وصفله ساتماق جایزدیر، اونلارین ساغلاملیغیندا تأثیری اولان یئرلرده‌دیر و اوندان آرتیغینا یعنی قیمتی فرقلندیرن یئرلره عاید دئییل. بو مسأله اونلارین بو سؤزو دئدیكدن سونرا بیان ائتدیكلری سؤزدن آشكار اولونور. اونلار دئییبلر: «صحیحلیك اصالتینه اساسلاناراق بئلنچی شئیلری خبرسیز و وصف ائدیلمه‌میش‌ده آلماق اولار». (بو نشان وئریر كی اوردا دئدیكلری صفتلر ساغلاملیقدا رولو اولان صفتلردیر نه اینكی قیمته تأثیر ائدن صفتلر.)

مسألة لا بد من اختبار الطعم واللون والرائحة

یما یختلف قیمته باختلاف ذلك، كما فی كل وصف یكون كذلك، إذ لا فرق فی توقف رفع الغرر على العلم، بین هذه الأوصاف وبین تقدیر العوضین بالكیل والوزن والعد.

ویغنی الوصف عن الاختبار فیما ینضبط من الأوصاف، دون ما لا ینضبط، كمقدار الطعم والرائحة واللون وكیفیاتها، فإن ذلك مما لایمكن ضبطه إلا باختبار شئ من جنسه، ثم الشراء على ذلك النحو من الوصف، مثل أن یكون الأعمى قد رأى قبل العمى لؤلؤة، فبیع منه لؤلؤة اخرى على ذلك الوصف.

وكذا الكلام فی الطعم والرائحة لمن كان مسلوب الذائقة والشامة.

نعم، لو لم یرد من اختبار الأوصاف إلا استعلام صحته وفساده، جاز شراؤها بوصف الصحة، كما فی الدبس والدهن مثلا، فإن المقصود من طعمهما ملاحظة عدم فسادهما.

بخلاف بعض أنواع الفواكه والروائح التی تختلف قیمتها باختلاف طعمها ورائحتها، ولا یقصد من اختبار أوصافها ملاحظة صحتها وفسادها.