علامه «النهایة» كیتابیندا باطیللیك احتیمالی وئریب. (بیر شئیی اسكیده گؤرمك بیناسی ایله آلدیغیندا، دَییشیكلیك باش وئرمیش اولورسا بو بئیع باطیلدیر.)

[شئیخ انصاری دئییر:] اولا بیلر علامه‌نین نظرده توتدوغو بئله اولسون: بئیعی ایمضالاماق و صیفتلری دَییشمیش اولان زامان اونو نقض ائتمه‌مك، عقده وفا ساییلیرسا، عقد واجیب اولار و خیار لازیم گلمز. یوخ اگر وفا ساییلماسا اونون جاییزیلیگینه دلیل یوخدور. باشقا سؤزله، عقد موصوف شئیین اوزرینده اولورسا، اونون صیفتی آرادان گئتدیگینده اوندان آسیلی اولان‌دا آرادان قالدیریلار. اوندان آسیلی اولان آرادان قالدیریلماسا دا خیار لازیم دئییل. بونونلا بئله كی «اصالةاللزوم» جاریدیر. (اصالة اللزوم معناسی: صیفتلر دییشدیگینده موشتری فسخ ائدیرسه، گؤره‌سن فسخی نافیذدیر یوخسا یوخ؟ فسخ نافیذ اولورسا مبیع ساتیجی‌یا و ثمن موشتری‌یه قاییدار. فسخدن اوّل مبیع موشتری‌نین مولكو و ثمن ساتیجی‌نین مولكو ایدی. ایندی فسخین نافیذ اولوب اولمادیغیندا شوبهه ائدیلسه بئله ایستیصحاب ائدریك: مبیع موشتری‌نینكی ایدی و ثمن ساتیجی‌نینكی.)

[شئیخ انصاری دئییر:] آشاغیداكی بیان، علامه‌نین سؤزونو ضعیفله‌دیر: بئیع زامانی مبیع‌نین ذاتیندان (حقیقتیندن) خاریج[1] اولان صیفتلر، مؤعتبر ساییلدیقلاری زامان، ایستر عقد اونلارین اوزرینده بینا اولونسون ایستر عقدین متنینده قئید اولونالار، عقدین دایاقلاریندان[2] دئییللر، مبیعین دایاقلاریندان اولمادیقلاری كیمی. اونلارین فؤوتا گئتمه‌سی موشتری‌نین حاقّی‌نین آرادان گئتمه‌سی آنلامیندادیر كی ایقدام ائده‌مه‌دیگی ایلتیزامدان تؤره‌نن زیانی دفع ائتمگه گؤره اونون اوچون خیار حاقّی یارادار. (موشترینی عقده مولتزیم اولماغا چاغیراندا دئیَر: من ایقدام ائتمه‌دیگیم شئیه مولتزیم اولمارام. من او صیفتلرده اولان مبیعه ایقدام ائتمیشدیم آما ایندی او صیفتلر اوندا یوخدور.)

سؤزون بوتونو انشاءالله خیار بابیندا گله‌جك.

واحتمل فی نهایة الإحكام البطلان .

ولعله لأن المضی على البیع وعدم نقضه عند تبین الخلاف إن كان وفاء بالعقد وجب، فلا خیار.

وإن لم یكن وفاء لم یدل دلیل على جوازه.

وبعبارة اخرى: العقد إذا وقع على الشئ الموصوف انتفى متعلقه بانتفاء صفته، وإلا فلا وجه للخیار مع أصالة اللزوم.

ویضعفه: أن الأوصاف الخارجة عن حقیقة المبیع إذا اعتبرت فیهعند البیع - إما ببناء العقد علیها، وإما بذكرها فی متن العقد - لا تعد مقومات للعقد كما أنها لیست مقومات المبیع، ففواتها فوات حق للمشتری ثبت بسببه الخیار، دفعا لضرر الالتزام بما لم یقدم علیه.

وتمام الكلام فی باب الخیارات إن شاء الله.

هر حالدا، [بیری] اسكی گؤرمه اساسیندا ساتا و یا آلا، سونرا دییشیكلیك آشكار اولا، مغبونون (اونون ضررینه اولان طرف) ضرر قایداسینا اساساً فسخ خیاری وار. 1.ساتیجی: دَییشمك مبیعین مالیّتینی آرتیرمیش اولورسا. 2.موشتری: اسكیده گؤرولن صیفتلردن آز اولورسا.

چونكی اونلارا بینا قویولان صیفتلر، شرط اولموش صیفتلر كیمیدیر. [بو صیفتلر عقدده قئید اولماسالار دا اونلارین اولماماسی] شرطدن تخلّوف معناسیندا اولار. علامه‌نین «نهایة الاحكام» و شهید ثانی‌نین «المسالك» كیتابیندا ایشاره ائتدیكلری كیمی. اونلار دئییبلر: «گؤروننده اولان صیفتلری گؤرمك، شرط ائتمك كیمیدیر. نتیجه‌ده اونلاردان هر بیری فؤوتا گئدرسه، شرطده تخلّوف آنلامیندادیر». بیتدی.

[بیری اعتیراض ائده و] عقدین متنینیده قئید اولونمایان شرطلرین مؤعتبر اولمادیغینی تَوَهّوم ائدیرسه‌ _ایندی بیزیم اولدوغوموز یئر عقدین متنینده قئید اولونمایان شرطلردندیر_ آشاغیداكی دلیل ایله دفع اولونار: شرطلری عقدده قئید ائتمكدن، اونلارین عقدده منیمسه‌نیلمه‌لری نظرده توتولور. اونلار قئید اولونورلار كی اونلارسیز، عقده وفا اولونمامیش ساییلسین. سابیقده گؤرونن صیفتلر بو جهتدن كی بئیع اونلارا بینا اولمادان صحیح اولماز، بو صیفتلرین عقده داخیل اولماقلاری شرط كیمی، عقدده قئید اولان شرطلردن داها اوستوندور. ائله بونا گؤره، عقد اونلارا بینا اولونماسا و اونلارین وارلیغی بئیعده نظرده توتولماسا، بئیع باطیل اولار. نتیجه‌ده، یالنیز نظرده توتماقلاری واجیب اولمایان خاریجی شرطلرین لفظی اولاراق قئید اولونماسینا احتیاج وار.

وكیف كان،

فإذا باع أو اشترى برؤیة قدیمة فانكشف التغیر

تخیر المغبون - وهو البائع إن تغیر  إلى صفات زادت فی مالیته، والمشتری إن نقصت عن تلك الصفات - لقاعدة " الضرر "، ولأن الصفات المبنی علیها فی حكم الصفات المشروطة، فهی من قبیل تخلف الشرط، كما أشار إلیه فی نهایة الإحكام والمسالك بقولهما: الرؤیة بمثابة الشرط فی الصفات الكائنة فی المرئی، فكل ما فات منها فهو بمثابة التخلف فی الشرط ، انتهى.

وتوهم: أن الشروط إذا لم تذكر فی متن العقد لا عبرة بها، فما  نحن فیه من قبیل ما لم یذكر من الشروط فی متن العقد، مدفوع:

بأن الغرض من ذكر الشروط فی العقد صیرورتها مأخوذة فیه حتى لا یكون العمل بالعقد بدونها وفاء بالعقد.

مسأله: بیر شئی سابیق زاماندا عقد اوچون موشاهیده اولونورسا، او شئی عادتا صیفتلری دییشن بیر شئی اولورسا ائله كی، یئنی صیفتلر، آلیش وئریشین ایكی طرفلرینه نامعلوم اولا، بو بئیع _غاییب بئیعی صحیح ائدن_ صیفتلری سایمادان صحیح اولاماز. چونكی اسكی گؤرمگین فایداسی یوخدور.

اما او صیفتلر عادتا دَییشمه‌ین اولورسالار اونون صحیحلیگینده ایشكال یوخدور و هابئله ایختیلاف‌دا یوخدور. مگر شافعیه‌لرین بعضیسی.

آما اگر هر ایكیسی احتیمال وئریلریسه، دَییشمه‌مگین اصالتینه گوونمك، و بینانی «اصالة عدم التغیّر»ه قویماق جاییزدیر. بو، ساتیجی‌نین اؤلچو و چكیدن خبر وئرمه‌سینه بنزیر. (اوردا دا اینسان اونون سؤزونه گوونه بیلردی.) چونكی «اصالة عدم التغیّر»، موتعارف اولاراق گوونه بیلینه‌جك یوللارداندیر.

ایكی مسأله آراسیندا (عادتا دَییشندیر یوخسا یوخ) شوبهه‌لی بیر مقامی فرض ائتسك كی اوردا «اصالة عدم التغیّر»و،  اصلین ضیدّینه اولان بیر اماره‌نین اوزوندن جاری ائده بیلمیریك (مثلاً دَییشمه شوبهه‌سی اماره‌دیر.) بو شوبهه‌نین گوجو، اونو بیرینجی قیسمه_یعنی عادتا دَییشن بیر شئیدیر_ ایلحاق ائده بیله‌جك قدر گوجلو اولورسا، اونون بئیعی جاییز دئییل. یوخسا (او قدر گوجلو اولماسا) یئنی صیفتلری صدالاماقلا بئیع، صحیح اولار. آما صیفتلری صدالانماسا صحیح اولماز. چونكی بو، (دَییشمگه ظنّ وار و صیفتلری صدالانیر) اصلاً گؤرمه‌دیگین غاییبین بئیعیندن _كی صیفتلری صدالانیب_ آزلیغی یوخدور. بلكه حتّا بیرینجینی‌ده صیفتلری‌نین صدالانماسی ایله صحیح بیلمك اولار. عادتا دَییشن اولورسا [و ساتیجی صیفتلری صدالایاندا، موشتری] اونلارین دوغرولوغونو اینانماسا، اونلارین صدالانماسی فایداسیزدیر.

لاكین بونلارین هامیسی «اسكی گؤرمكله بئیع»دن خاریج مسأله‌لردیر. (بیزیم مسأله‌میز بودور: اسكیدن بیر شئیی گؤروب، ایندی ایستیر همن گؤردوگونه اساسلاناراق اونو آلسین.)

مسألة إذا شاهد عینا فی زمان سابق على العقد علیها،

إن اقتضت العادة تغیرها عن صفاتها السابقة إلى غیرها المجهول عند المتبایعین، فلا یصح البیع إلا بذكر صفات تصحح بیع الغائب، لأن الرؤیة القدیمة غیر نافعة.

وإن اقتضت العادة بقاءها علیها فلا إشكال فی الصحة، ولا خلاف أیضا إلا من بعض الشافعیة.

وإن احتمل الأمران جاز الاعتماد على أصالة عدم التغیر والبناءعلیها فی العقد، فیكون نظیر إخبار البائع بالكیل والوزن، لأن الأصل من الطرق التی یتعارف التعویل علیها.

ولو فرضناه فی مقام لا یمكن التعویل علیه  لحصول أمارة على خلافه، فإن بلغت قوة الظن حدا یلحقه بالقسم الأول - وهو ما اقتضى العادة تغیره - لم یجز البیع، وإلا جاز مع ذكر تلك الصفات، لا بدونه، لأنه لا ینقص عن الغائب الموصوف الذی یجوز بیعه بصفات لم یشاهد علیها، بل یمكن القول بالصحة فی القسم الأول إذا لم یفرض كون ذكر الصفات مع اقتضاء العادة عدمها لغوا.

لكن هذا كله خارجعن البیع بالرؤیة القدیمة.

اگر بیری (صاحب جواهر) دئسه: «وجودون نامعلوم اولماسی غررین لاپ بؤیوگودور!» دئیه‌ریك: «بلی، او زامان كی عقدین بیناسی، ثمنی مؤوجودون قارشیلیغیندا قویماقلا اولسون. آما بئیع ثمنی، _تماماً مؤوجود اولماغی نامعلوم اولان_ مبیعین مجموعسونا پایلاماغا بینا اولورسا، عؤرفاً غرر ساییلماز.

بیر نظر ده بئله‌دیر: بوتون، مبیعه شامیل اولورسا، صحیح اولار. یوخ اگر شامیل اولمازسا صحیح اولماز.

بونا اعتیراض وار. غرر، بئیع زامانی اولورسا سونرا شامیل اولدوغو بیلینیرسه ده فایداسیزدیر. بو [صحیحلیك ویجهه‌سی‌نین بیانیدیر.]

غرر موریدلرینده شامیل‌لیك بیلینمه‌ینده و یا اونا ظن اولمایاندا، صحیح اولماماق عالیملرین سؤزونه داها اویغوندور. ائله بیر ظن كی عؤرفاً اونا گوونمك اولار. هرچند بو ظن، شامیللیگین ایستیصحابی جهتیندن الده ائدیله. (مثلاً بوندان اوّل شامیل اولدوغونو بیلیردیك آما ایندی بیلمیریك آما شامیل اولدوغونو ایستیصحاب ائدیریك.)

آما میقدار نامعلوم اولاندا، دؤردونجوسو، [او بئله ایدی:] هامیسینی هر چؤمچه‌سی فیلان قیمتدن ساتماق.

بیر عیدّه‌دن نقل اولونانا اساساً بئله بئیع صحیح دئییل و باطیلدیر. آما «المبسوط» و «الخلاف» كیتابلاری‌نین ظاهیریندن نقل اولونانین ایطلاقینا اساساً [بو جور] بئیع صحیحدیر. «البسوط»دا شئیخ طوسی بئله دئییب: «ساتیجی دئسه‌ كی: «بو تاخیل ییغیمینی سنه ساتدیم هر چؤمچه‌سی فیلان قیمته» بئیع صحیحدیر». «الخلاف»دا دا دئییب: «چونكی اونا بیر مانع یوخدور و اساس جاییزلیكدیر (یعنی اصالةالجواز دا اونو جاییز بیلر)».

شئیخ طوسی‌نین سؤزونون ایطلاقی، نامعلولوغو ‌دا توتور. (هم معلوم اولان صورته شامیل اولور و هم نامعلوم اولان صورته شامیل اولور.)

جناب محقق سبزواری‌ «الكفایه»‌سینده بو نظری یاخشی بیلیب. چونكی مبیع موشاهیده ایله معلومدور. ثمنین‌ده بیلینمه‌سی مومكوندور بئله كی تاخیل ییغیمی اؤلچولر و ثمن، اونون چؤمچه‌لری قارشیلیغیندا پایلانار. محقق سبزواری دئییب: «اونون آیری اوخشارلاری وار كی علامه «التذكرة»ده قئید ائدیب». (مثلاً قویون سوروسونو گؤروب دئییر هر بیرینی فیلان قیمته آلیرام. ویا بو یئرین هامیسی هر متری فیلان قیمتدن.) [شئیخ انصاری دئییر:] بونا اعتیراضیم وار. (مبیع موشاهیده ایله غرردن اوزاقلاشماز و ثمن‌ده بئیع زامانی بللی اولمالیدیر. اؤلچولندن سونرا اولماز.)

وإن قیل: عدم العلم بالوجود من أعظم أفراد الغرر.

قلنا: نعم، إذا بنی العقد على جعل الثمن فی مقابل الموجود.

وأما إذا بنی على توزیع الثمن على مجموع المبیع الغیر المعلوم الوجود بتمامه فلا غرر عرفا، وربما یحتمل الصحة مراعى بتبین اشتمالها علیه.

وفیه: أن الغرر إن ثبت حال البیع لم ینفع تبین الاشتمال.

هذا، ولكن

الأوفق بكلماتهم فی موارد الغرر

عدم الصحة، إلا  مع العلم بالاشتمال، أو الظن الذی یتعارف الاعتماد علیه ولو كان من جهة استصحاب الاشتمال.

وأما الرابع مع الجهالة - وهو بیعها كل قفیز بكذا - فالمحكی عن جماعة (4) المنع.

وعن ظاهر إطلاق المحكی من عبارتی المبسوط والخلاف أنه لو

قال: " بعتك هذه الصبرة كل قفیز بدرهم " صح البیع.

قال فی الخلاف: " لأنه لا مانع منه، والأصل جوازه ".

وظاهر إطلاقه یعم صورة الجهل بالاشتمال.

وعن الكفایة: نفی البعد عنه، إذ المبیع معلوم بالمشاهدة، والثمن مما یمكن أن یعرف، بأن تكال الصبرة ویوزع الثمن على قفزاتها، قال: وله نظائر ذكر جملة منها فی التذكرة

وفیه نظر.

آما اگر تاخیل ییغیمینداكی میقدار، اونا (مبیعه) شامیل اولاجاغی بیلینمه‌سه، علامه‌نین «القواعد»ی‌نین ظاهیری و شهید اوّلین «حواشی»سیندن نقل اولانین ظاهیری و ساوایلارینا گؤره صحیح دئییل. (موعامیله اولان میقدارین ییغیمدا اولماسینی بیلمه‌لی‌ییك. بیلمه‌سك صحیح اولماز.) شهید ثانی‌دا «الروضه» كیتابیندا بو نظری یاخشی بیلیب و دئییب: «شامیل اولدوغونا ظنّین كیفایت ائتمه‌سینه قاییل اولماق ویجهه‌لیدیر».

«الدروس» و «اللمعه» كیتابلاریندان نقل اولونانین ظاهیرینه گؤره‌ده [ظنّین كیفایت ائتمه‌سی] و صحیح اولماقدیر. شهید اوّل «اللمعه»ده دئییب: «اگر [تاخیل ییغیمی] مبیعدن آز اولورسا [موشتری‌نین] ایختیاری وار هر نه وار ثمنین بیر حیصّه‌سی قارشیلیغیندا آلسین و یا بئیعین بؤلونمه‌سینه (تبَّعُض‌الصّفقة) گؤره اونو فسخ ائله‌سین».

«المبسوط» و «الخلاف» كیتابلاریندان بونون ضیدّی نقل اولونوب. (اونلار، صحیح اولمادیغینی دئییرلر.)

[صحیحلیگه فتوا وئرنلرین سؤزو] گوجلودور. هرچند صحیحلیك حؤكمونو تعیین ائتمگه اعتیراض وار. [صحیحلیگه حؤكم ائتمك، غررلی اولماغی لازیم گتیرمز.] خیارا قاییل اولماقلا غررلی اولماغا چاره قیلینماز. (خیار غرری آرادان آپارماق اوچون دئییل.) چونكی دفعه‌لرله اوخودوغونا اساساً، غرر، بئیعده خیاری نظرده آلمادان حسابلانار. (بیر شئیین غررلی اولوب اولمادیغیندا خیارین تأثیری یوخدور.) خیار، عقدین احكامینداندیر و عقدین ضیمنینده یارانان غرر، اونونلا آرادان قالدیریلاماز. بلكه [صحیحلیگه حؤكم ائتمگین ویجهه‌سی] غررسیز اولدوغودور.

ولو لم یعلم باشتمالها علیه،

فظاهر القواعد والمحكی عن حواشی

الشهید وغیرها  عدم الصحة، واستحسنه فی الروضة، ثم قال: ولو قیل بالاكتفاء بالظن باشتمالها علیه كان متجها .

والمحكی عن ظاهر الدروس واللمعة الصحة، قال فیها: فإن نقصت تخیر بین أخذ الموجود منها بحصته من الثمن وبین الفسخ، لتبعض الصفقة.

وربما یحكى عن المبسوط، والمحكی خلافه، ولا یخلو عن قوة وإن كان فی تعیینه نظر، لا لتدارك الغرر بالخیار، لما عرفت غیر مرة: من أن الغرر إنما یلاحظ فی البیع مع قطع النظر

عن الخیار الذی هو من أحكام العقد، فلا یرتفع به الغرر الحاصل عند العقد، بل لمنع الغرر.

بونلار تله‌سیك حالدا ذهنیمه گلنلردیر. منیم آلچاق ذهنیمین چاتمادیغی یئرلرین تدقیقینی بصیرتلی، عالیم و مهارتلی اوخویانین نظرینی وكیل ائدیرم. آللاه اؤزو تَزَلزولدن و سوروشولن یئرلردن قوروسون.

شهید ثانی «الروضه» كیتابیندا شهید اوّلین حواشی‌سیندن نقل اولانا تابع اولاراق دئییب: «تاخیل ییغیمی‌نین بئیعی‌نین حؤكملری اون عدددیر. چونكی:

یا اونون میقداری معلومدور و یا نامعلومدور.

1. میقداری بللی اولورسا هامیسینی بیر یئرده ساتماق‌دا جاییزدیر (مثلاً بیلیریك اون خالواردیر و دئییریك هامیسینی وئردیم مین دیرهمه!) و 2. اوندان معلوم بیر موشاعین ساتماسی‌دا جاییزدیر. (مثلاً جمعاً اون خالواردیر و بئشدن بیرینی ساتیریق.) و 3. بیر چؤمچه كیمی بیر میقدارینی ساتماق‌دا جاییزدیر. (هامیسی یوز چؤمچه‌دیر بیر چؤمچه‌سینی ساتیریق.) و 4. جاییزدیر بئله دئییله: «هامیسینی سنه ساتدیم چؤمچه‌سی فیلان قیمته». 5. آما میقدارینی بللی ائتمه‌دن بئله دئییلسه جاییز دئییل: «هر چؤمچه‌سینی فیلان قیمته سنه ساتدیم». (چونكی بوندا میقدار بللی اولمادی.)

تاخیل ییغیمی‌نین میقداری نامعلوم اولورسا اوچونجو صورتدن سونرا ساییر بئیعلری باطیلدیر. اوچونجو صورت بئله ایدی: تاخیل ییغیمی‌نین اونا شامیل اولدوغو بللی بیر میقدار. (مثلاً بیلیریك كی بو تاخیل ییغیمی 100 چؤمچه‌دیر و دئییریك: «بو ییغیمدان 90 چؤمچه هر چؤمچه‌‌سی فیلان قیمتدن سنه ساتدیم!»)

هذا ما خطر عاجلا بالبال، وقد أوكلنا تحقیق هذا المقام - الذی لم یبلغ إلیه ذهنی القاصر - إلى نظر الناظر البصیر الخبیر الماهر، عفى الله عن الزلل فی المعاثر.

قال فی الروضة - تبعا للمحكی عن حواشی الشهید  -: إن

أقسام بیع الصبرة

عشرة، لأنها إما أن تكون معلومة المقدار أو مجهولته، فإن كانت معلومة صح بیعها أجمع، وبیع جزء منها معلوم مشاع، وبیع مقدار كقفیز تشتمل علیه، وبیعها كل قفیز بكذا، لا  بیع كل قفیز منها بكذا.

والمجهولة كلها باطلة إلا الثالث ، وهو بیع مقدار معلوم یشتمل الصبرة علیه.

بو فرق اوچون سبب و دلیلیم یوخدور. یوخسا بئله ایدّعا ائدك: موستثنانین كولّی‌سیندن ذهنه موتبادیر اولان، بئیع زامانی مؤوجود اولاندان یوخ بلكه سالیم قالان حیصّه‌ده موشتری اوچون موشاعلیق ‌قاییل اولماقدیر. (بئیع زامانی موشاع اولدوغو تقدیرده ایندی یالنیز مبیع میقداریندا قالیرسا هامیسی موشتری‌یه وئریلمه‌لیدیر، آما سالیم قالان موشاع اولورسا مبیعین غیر مبیعه گؤره فاییزینی و نیسبتینی وئرمه‌لیدیر.)

عالیملرین بینالاری ایلك باشدان (عقددن) موشاعلیق اولورسا، اولا بیلر سببی بئله اولسون: موستثنانین كولّی اولدوغو كیمی موشتری‌یه مونتقیل اولموش «مُستثنی مِنه »ده كولّی اولسون. (هم ساتیلان كولّی اولسون و هم قالان)‌ بو معنادا كی «مُستثنی مِنه» كولّی كیمی لحاظ اولوب كی بئیع اونون اوستونده واقع اولوب. نتیجه‌ده «بو تاخیل ییغیمینی سنه ساتدیم بیر صاعدان ساوایی» دئمگین معناسی بو اولور: «مجموعسوندان بیر صاع چیخاردیلمیش خاریجی كولّینی، سنه ساتدیم».

نتیجه‌ده «مُستثنی مِنه»ده صاع كیمی كولّی‌دیر. نتیجه‌ده اونلارین هر بیری (ساتیجی و موشتری) كولّی بیر عنوانین مالیكیدیرلر. [خاریجده] مؤوجود اولان‌دا اونلارین آراسیندا شریكلیدیر. چونكی مؤوجودون هر جزءی‌نین نیسبتی موساوی اولاراق اونلارین ایكیسینه‌ عاییددیر. اونلارین هر بیرینی اونا تخصیص ائتمك «ترجیح بلا مرجّح»دیر. (مثلاً دئیه‌سن تلف اولان یالنیز موشتری‌نیندیر و یا ساتیجی‌نین‌دیر.) تلف اولانین‌دا نیسبتی اونلارا موساویدیر و (هر كسین اؤز نیسبتی ایله) هر ایكیسینه حسابلانار. بو، یالنیز مبیعین كولّی اولماسی‌نین عكسینه‌دیر. «بو تاخیل ییغیمیندان سنه بیر شاع ساتدیم» دئیَنده ساتیجی‌نین مالی كولّی نظرده توتولمور. چونكی صاعدان ساوایی، بو سؤزده حؤكم مؤوضوعسو دئییل كی صاعین اؤزو كیمی كولّی نظرده توتولسون.

اگر دئسن: «صاعنی ساتاندان سونرا ساتیجی‌نین مالی خاریجده موشخّص اولونموش حقیقی جزءی دئییل، نتیجه‌ده صاعین اؤزو كیمی كولّی‌دیر». دئیه‌رم: «بلی [ائله‌دیر]، لاكین ساتیجی‌نین صاعدان ساوایینا مالیكیّتی، كولّی عنوانیندا دئییل كی اونون وار اولدوغو آنا قدر قالسین (مالین اولدوغو آنا قدر بو عنوان اونونلا اولسون.) و بونون نتیجه‌سینده تلفدن سونرا گئریده قالان، موساوی اولاراق هم بو عنوانین میصداقی اولسون و هم صاعنین، كی مؤوجود قالانی اونلارین هر بیرینیه تخصیص ووراندا «ترجیح بلا مرجح» لازیم گلسین و آرخاسینجا شریكلیگه قاییل اولونسون.

نتیجه‌ده، یالنیز بیر صاع قالمیش اولورسا، مؤوجود، موشتری‌نین مولكونون میصداقی اولور. موشتری‌نین او صاعا مالیك اولماسینا حؤكم اولونار. ساتیجی‌نین مولكونون عنوانی‌نین (صاعدان ساوایی) قالماسی‌دا اونا (موشتری‌نین اولماسینا) موزاحیم اولانماز». دوشون گینن.

ولا یحضرنی وجه واضح لهذا الفرق، إلا دعوى أن المتبادر من الكلی المستثنى هو الكلی الشائع فیما یسلم للمشتری، لا مطلق الموجود وقت البیع.

وإن كان بناؤهم على الإشاعة من أول الأمر أمكن أن یكون الوجه فی ذلك: أن المستثنى كما یكون ظاهرا فی الكلی، كذلك یكون عنوان المستثنى منه الذی انتقل إلى المشتری بالبیع كلیا، بمعنى أنه ملحوظ بعنوان كلی یقع علیه البیع، فمعنى " بعتك هذه الصبرة إلا صاعا منها ": " بعتك الكلی الخارجی الذی هو المجموع المخرج عنه الصاع " فهو كلی كنفس الصاع، فكل منهما مالك لعنوان كلی، فالموجود مشترك بینهما، لأن نسبة كل جزء منه إلى كل منهما على نهج سواء، فتخصیص أحدهما به ترجیح من غیر مرجح، وكذا التالف نسبته إلیهما على السواء، فیحسب علیهما.

وهذا بخلاف ما إذا كان المبیع كلیا، فإن مال البائع لیس ملحوظا بعنوان كلی فی قولنا: " بعتك صاعا من هذه الصبرة "، إذ لم یقعموضوع الحكم  فی هذا الكلام حتى یلحظ بعنوان كلی كنفس الصاع.

فإن قلت: إن مال البائع بعد بیع الصاع لیس جزئیا حقیقیا متشخصا فی الخارج فیكون كلیا كنفس الصاع.

قلت: نعم ولكن ملكیة البائع له لیس بعنوان كلی حتى یبقى ما بقی ذلك العنوان، لیكون الباقی بعد تلف البعض صادقا على هذا العنوان

وعلى عنوان الصاع على نهج سواء، لیلزم من تخصیصه بأحدهما الترجیح من غیر مرجح فیجئ الاشتراك، فإذا لم یبق إلا صاع كان الموجود مصداقا لعنوان ملك المشتری فیحكم بكونه مالكا له، ولا یزاحمه بقاء عنوان ملك البائع، فتأمل.

بونا اعتیراض وار. ایشكال اؤز یئرینده‌یر. چونكی ساتیجی‌نین آشاغیداكی ایكی سؤزو آراسیندا فرقین نه اولودوغونو سوروشماق یئرینده‌دیر:

بیرینده ساتیجی دئییر: «بو تاخیل ییغیمیندان بیر صاع سنه ساتدیم».

او بیرینده‌ده دئییر: « بو تاخیل ییغیمینی و یا میوه‌لری سنه ساتدیم بیر صاعسیندان باشقا».

ایكینجی‌سینده شریك اولوب بیرینجی‌سینده اولماماغین سببی نه‌دیر؟ بونونلا كی كولّی‌نین طلبی، قبضدن اوّل اونون فرد و یا جزءی‌نین[1] اؤز مالیكینه _ایستیثنا مسأله‌سینده همن موشتری‌یه_ موعیّن اولماماسیدیر. (یعنی ایستیثنا مسأله‌سینده موشتری‌نین مولكو میصداق تاپماییب و كولّیدیر.) مالین هامیسی‌نین (باغین بوتون میوه‌لری) كولّی‌نین مالیكی اولان ساتیجی‌نین الینده اولماسی، شریكلیگه سبب اولا بیلمز. (تاخیل ییغیمیندا دا هامیسی ساتیجی‌نین الینده‌دیر. بو كی دلیل اولمادی!)

بو قایدالاردان علاوه اصحابدان هئچ بیری ایستیثنا مسأله‌سینده عقددن سونرا شریكلیگه و ساتیجی‌نین ایجازه‌سی اولمادان موشتری‌نین تصرّوفه جاییز اولماماسینا قاییل اولماییب. شهید اوّل، شهید ثانی و محقق ثانی سیرالاریندا اولان بیر نئچه عالیمین فتواسی اونا ایذعان ائدیر. اونلار دئییرلر: «موشتری ایفراط ائدیرسه [و اونون ایفراطی تأثیرینده مال آرادان گئدیرسه] موستثنانی، گئریده قالاندان قایتارمالیدیر». (اصحاب شریكلیگه قاییل اولسایدیلار تلفی ایفراطا دایاندیرمازدیلار بلكه ایجازه‌سیز صیرف تصرّوفو _ موستثنانی گئریده قالاندان قایتارماغا_ سبب بیلردیلر.

اولا بیلر بئله دئییلسین (شئیخ انصاری‌نین اؤز نظری): ایستیثنا مسأله‌سینده تلفدن اوّل اونلاردان بیر نئچه‌سی‌نین فتواسیندان بیلیندیگی كیمی، مشهورون مبناسی غیری-موشاعلیق اولورسا و شریكلیك (موشاعلیق) یالنیز تلف اولاندان سونرایا مخصوص اولورسا _آما مؤوجود و ساغلام اولان زامان موشاعلیق اولمازسا_

[بو سؤزه ایستیناداً كی] مالین بعضیسی موشتری‌نین ایفراطی تأثیریندن تلف اولورسا ساتیجی‌نین حیصّه‌سی گئریده قالاندادیر. (ایلك باشدان موشاعلیغا قاییل اولسایدیلار موشتری ضامین حسابلاناردی و تلف ائتدیگینی بوردان و یا آیری یئردن قایتارمالی اولاردی آما اونلار دئییرلر یالنیز بوردان قایتارمالیدیر. بو، نیشان وئریر كی موشاعلیق سونرادان عاریض اولوب.)

و بو مطلبی (ایلك باشدان موشاع اولماماغی)، ایستیثنا مسأله‌سینده موشتری‌نین تصرّوفده ایستیقلالی و ساتیجی ایله شریك كیمی داورانماماسی سیره‌سی‌نین ایستیمراری، تصدیق ائدیر.

نتیجه‌ده ایكی مسأله (تاخیل ییغیمیندا صاع و ایستیثنا) كولّی‌لیگه تنزیل اولماقدا موشتركدیلر. و آرالارینداكی فرق یالنیز ایشاعه‌یه تنزیل ائتمه‌نین بعضی ثمره‌لرینده‌دیر. او ثمره‌ ده بودور: تلف اولانی بیرلیكده حساب ائدرلر.

ففیه: أن الإشكال بحاله، إذ یبقى سؤال الفرق بین قوله: " بعتكصاعا من هذه الصبرة " وبین قوله: " بعتك هذه الصبرة - أو هذه

الثمرة - إلا صاعا منها "، وما الموجب للاشتراك فی الثانی دون الأول؟ مع كون مقتضى الكلی عدم تعین  فرد منه أو جزء منه لمالكه  إلا بعد إقباض مالك الكل الذی هو المشتری فی مسألة الاستثناء، فإن كون الكل بید البائع المالك للكلی لا یوجب الاشتراك.

هذا، مع أنه لم یعلم من الأصحاب فی مسألة الاستثناء الحكم بعد العقد بالاشتراك وعدم جواز تصرف المشتری إلا بإذن البائع، كما یشعر به فتوى جماعة، منهم الشهیدان  والمحقق الثانی  بأنه لو فرط المشتری وجب أداء المستثنى من الباقی.

ویمكن  أن یقال: إن بناء المشهور فی مسألة استثناء الأرطال إن كان على عدم الإشاعة قبل التلف واختصاص الاشتراك بالتالف دون الموجود - كما ینبى عنه فتوى جماعة منهم: بأنه لو كان تلف البعض بتفریط المشتری كان حصة البائع فی الباقی، ویؤیده استمرار السیرة فی صورة استثناء أرطال معلومة من الثمرة على استقلال المشتری فی التصرف وعدم المعاملة مع البائع معاملة الشركاء - فالمسألتان مشتركتان فی التنزیل على الكلی، ولا فرق بینهما إلا فی بعض ثمرات التنزیل على

الكلی وهو حساب التالف علیهما.

«صاحب جواهرین» سؤزونده اولان بو مطلب: «قبضدن اوّل تاخیل ییغیمی‌نین تلف اولماسی، غیری-ایشاعه‌لیگی ثبوت ائدندن سونرا، گئریده قالاندان، مبیعین بوتونونو موشتری‌یه وئرمگی واجیب ائدیر»، «صاحب كرامه»‌نین‌ده سؤزونده وار.

غیری-ایشاعه‌لیك، تسلیمین واجیبلیگی ایله نئجه ثبوت اولونار؟

ایستیثنا مسأله‌سینده تَلَفین قبضدن سونرا باش وئرمه‌سینی دئیَنده، نظرده توتدوغون «موشتری‌نین قبضیندن سونرا» اولورسا و نتیجه‌ده ساتیجی موشتری‌نین مالی‌نین تلف اولماسی‌نین ضمانتیندن خاریج اولماسی اولورسا، بونا سؤز  و اعتیراض یوخدو. یارانان اعتیراض _«تاخیل ییغیمیندان صاع» مسأله‌سی‌نین، موشتریسی ایله ایستیثنا مسأله‌سی‌نین ساتیجیسی آراسینداكی_ فرقده‌دیر. (بیر حالدا كی اونلارین مسأله‌سی عئینیدیر. هر ایكیسی تحویل آلمادیقلاری كولّی‌نین مالیكیدیرلر.) اونلارین هر بیری، بوتوندن بیر میقدارا موستحقّدیلر كی هله ایستحقاقلارینی تحویل آلماییبلار.

نئجه اولور كی [تاخیل ییغیمیندان صاع مسأله‌سینده] تَلَف اولونان اونلارین یالنیز بیری‌نین (ساتیجی‌نین) حسابینا یازیلیر آما او بیرینده (ایستیثنا مسأله‌سینده) او جور ائدیلمیر؟ بیر حالداكی هر ایكیسی‌ده اؤز كولّی حاقّینی تحویل آلماماقدا موشتركدیلر.

آما [ایستیثنا مسأله‌سینده تَلَفین قبضدن سونرا باش وئرمه‌سینی دئیَنده، نظرده توتدوغون بو اولورسا كی:] «ساتیجی‌نین موستحق اولدوغو كولّی، عقددن سونرا دا اؤز الینده‌دیر. نتیجه‌ده شریكلیك حاصیل اولار. و هامیسینی موشتری‌یه وئرنده شریكلی مالی وئرمیش اولور. بو، تاخیل ییغیمینی بوتونلوكده موشتری‌یه وئرمك كیمیدیر. بو وضعیّتده شریكلیك قبضدن اوّل باش توتور».

وفیه - مع ما عرفت من أن التلف من الصبرة قبل القبض إنما یوجب تسلیم تمام المبیع من الباقی بعد ثبوت عدم الإشاعة، فكیفیثبت به؟ - أنه: إن ارید من  كون التلف - فی مسألة الاستثناء - بعد القبض: أنه بعد قبض المشتری؟ ففیه: أنه موجب لخروج البائع عن ضمان ما یتلف من مال المشتری ولا كلام فیه ولا إشكال، وإنما الإشكال فی الفرق بین المشتری فی مسألة الصاع والبائع فی مسألة الاستثناء، حیث إن كلا منهما یستحق مقدارا من المجموع لم یقبضه مستحقه، فكیف یحسب نقص التالف  على أحدهما دون الآخر مع اشتراكهما فی عدم قبض حقه الكلی.

وإن ارید من كون التلف بعد القبض: أن الكلی الذی یستحقه البائع قد كان فی یده بعد العقد فحصل الاشتراك، فإذا دفع الكل إلى المشتری فقد دفع مالا مشتركا، فهو نظیر ما إذا دفع البائع مجموع الصبرة إلى المشتری، فالاشتراك كان قبل القبض.

بالجومله نصّ اؤز اؤزلوگونده _بونا اساساً كی نص اؤز شخصی موریدیندن آشسین،_ فرقه سبب اولا بیلمز.

بوندان داها ضعیف بودور كی [دئییبلر:] ایستیثنا مسأله‌سینده ایشاعه‌یه حمل اولماغا ایجماع وار. چونكی ایجماع ائدنلرین بو مسأله‌ده مخصوص بیر نصّه ایستیناد ائتمه‌دیكلرینه یقینیمیز وار.

بو ایكیسیندن داها ضعیف، [صاحب جواهرین سؤزودور. او دئییب:] ایستیثنا مسأله‌سی، زكات و اونلارا تایلاری _كی كولّی بو مسأله‌لرده، ایشاعه‌یه حمل اولونار_ ایله بئیع (ییغیمدان صاع) آراسیندا فرق وار. «ییغیمدان صاع» مسأله‌سینده بئیعین لازیم اولماسی اوچون تسلیم و قبض مؤعتبردیر (لازیمدیر) و ساتیجی قبض ائتمك مجبوریّتینده‌دیر. نتیجه‌ده بئیع اونون اوستونده واقع اولماغا بیر فرد اولورسا اونو موشتری‌یه وئرمك واجیبدیر. چونكی بو ذیمّه‌ده اولان كولّی كیمیدیر. (هرچند دونیانین یالنیز بیر یئرینده بئله بیر شئی اولورسا ساتیجی تاپیب وئرمه‌لیدیر.)

بونا دا اعتیراض وار. زكات و ایستیثنا مسأله‌سینده‌ده ساتیجی‌یا قبض واجیب اولماقدان علاوه ساتیجی‌ طرفیندن قبض ائتمگین واجیبلیگی بونا دایانیر كی موشتری‌نین حاقّی باقی قالسین. اونون بوتونلوكده و یا قیسماً تلف اولدوغو تقدیرده، بئیع تلف اولان قیسمده فسخ اولونار. [بئلنچی دورومدا] بئیعین باقی قالمسینا حؤكم ائتمك، ایشاعه اولماماسیندان آسیلیدیر. (چونكی ایشاعه اولورسا تلف اولان قیسمین بئیعی فسخ اولمالیدیر.) نتیجه‌ده قبضین واجیب اولدوغونا گؤره ایشاعه‌نی نفی ائتمك موصادیره ساییلار. (دلیل مودّعانین عئینیدیر، سن دئییرسن: تسلیم واجیبدیر چونكی ایشاعه یوخدور، ایشاع یوخدور چونكی تسلیم واجیبدیر.) نئجه‌كی گیزلی دئییل.

آما [بیری دئسه كی چونكی قبض، بئیعین لازیملیگینده دخلی وار. (ایستیثنادا قبض موحقق اولوب آما ییغیمدان صاعدا قبض اولونماییب) من دئیه‌رم:] بونون ایكی مسأله آراسینداكی فرقه، دخلی یوخدور.

ضعیفلیكده اونون عئینی‌ده اولماسا اونون تایی «مفتاح الكرامه»ده قئید اولان ایكی مسأله‌نین فرقیدیر. [اوردا قئید اولوب:]« ییغیمدان صاع مسأله‌سینده قبضدن اوّل تلف اولورسا ساتیجی‌یا واجیبدیر گئریده قالاندان، مبیع میقداریجا اولورسا دا تسلیم ائتسین. مبیع تلف گؤره ناقیص اولماز. آما ایستیثنادا بئله دئییل. اوندا تلف، قبضدن سونرا باش وئریب و موستثنا، موشتری‌نین الینده امانت ساییلیر. تلف، اونلارین آراسیندا ایشاعه‌ طرزده‌دیر. نتیجه‌ده ناقیص، اونلارین آراسیندا بؤلونر.

ائله بونا گؤره (قبضدن اوّل و سونرا اولماقلاری اوچون) ایستیثنادا موشتری ضامین دئییل آما ییغیمدان صاعدا ساتیجی ضامیندیر». بیتدی.

وبالجملة، فالنص بنفسه لا یصلح فارقا مع البناء على التعدی عن مورده الشخصی.

وأضعف من ذلك: الفرق بقیام الإجماع على الإشاعة فی مسألة

الاستثناء، لأنا نقطع بعدم استناد المجمعین فیها إلى توقیف بالخصوص.

وأضعف من هذین، الفرق بین مسألة الاستثناء ومسألة الزكاة وغیرهما مما یحمل الكلی فیها على الإشاعة، وبین البیع، باعتبار القبض فی لزوم البیع وإیجابه على البائع، فمع وجود فرد یتحقق فیه البیع یجب دفعه إلى المشتری، إذ هو شبه الكلی فی الذمة.

وفیه - مع أن إیجاب القبض متحقق فی مسألتی الزكاة والاستثناء -: أن إیجاب القبض على البائع یتوقف على بقائه، إذ مع عدم بقائه كلا أو بعضا ینفسخ البیع فی التالف، والحكم بالبقاء یتوقف على نفی الإشاعة، فنفی الإشاعة بوجوب الإقباض لا یخلو عن مصادرة، كما لا یخفى.

وأما مدخلیة القبض فی اللزوم فلا دخل له أصلا فی الفرق.

ومثله فی الضعف

- لو لم یكن عینه - ما فی مفتاح الكرامة من الفرق: بأن التلف من الصبرة قبل القبض، فیلزم على البائع تسلیم المبیع منها و إن بقی قدره، فلا ینقص المبیع لأجله.

بخلاف الاستثناء، فإن التلف فیه بعد القبض، والمستثنى بید المشتری أمانة على الإشاعة بینهما، فیوزع الناقص علیهما، ولهذا لم یحكم بضمان المشتری هنا، بخلاف البائع هناك ، انتهى.