«الخلاف» كیتابیندا سَلَم بابیندا بئله دئییر: موشتری دئسه‌ «بو ایكی قولدان بیرینی و یا بو قوللاردان بیرینی سندن آلدیم» آلیش وئریش باطیلدیر. بونون باطیللیگینه بیزیم دلیلیمیز، مجهول اولماسیدیر و صحیح اولماماسی واجیبدیر. اوندان علاوه، قوللارین قیمتلری‌نین فرقلی اولدوغونا گؤره بو، غررلی بئیعدیر. اوندان علاوه شرعده بو بئیعین صحیحلیگینه دلیلیمیز یوخدور. البته بیز بو مسأله‌نی بئیعلر مسأله‌سینده قئید ائتدیك. و دئدیك كی ایكی قولدان بیرینی ساتماغی، بیزیم عالیملر صحیح بیلیبلر.

[ایكی قولدان بیری‌نین ساتماغینی صحیح بیلرسك ده] یالنیز او حدیثدن تبعیّت ائتمیشیك و باشقا ایكی عددی (قویونلاری و تورپاق ساحه‌سینی) اونا قیاس ائتمه‌میشیك.  بیتدی.

بئیعلر بابیندا قئید اولان سؤز بئله‌دیر: بیزیم اصحابیمیز روایت ائدیبلر ایكی قولدان بیرینی آلماق مسأله‌سینده، بو اساسدا كی موشتری هر هانسینی ایسته‌سه گؤرتوره بیلر، بئلنچی بئیع جاییزدیر. آما ایكی پارچادان بیری و یا ایكی قویوندان بیرینده روایت ائتمه‌ییبلر. سونرا دئییب: بیزیم دلیلیمیز: فیرقه‌میزین ایجماعسیدیر. (اصحابیمیز بونو ایكی قولدان بیری‌نین ساتماسیندا جاییز بیلیبلر.) بیر ده پیغمبرین (ص) بو سؤزو: مؤمینلر شرطلرینه باغلیدیلار. بیتدی.

هابئله یاخیندا «فخرالدین»ین سؤزونده گله‌جك كی مبیعی تشخیص وئرمه‌مك غرر گتیرر و غرری نهی ائتمك ده باطیللیك گتیرر ایجماعاً. (بو دا مجهول اولماسینی تصدیق ائدیر.)

بو سؤزلرین ظاهیری جهالتین صیدق ائتمه‌سیدیر. و نصّ اولمایان تقدیرده بو جهالتین تایی قادحدیر. (تأثیرلیدیر و بئیعی باطیل ائدیر.)

بلكه البتّه بیلدین كی جناب «حلّی» بئله بئیعی جاییز بیلن نصّی ردّ ائله‌دی. چونكی بو نصّ اومّتین ایجماعسی ایله موخالیف ایدی.

بیرینجی ویجهه‌نین كوبراسیندان (ایبهامین باطیللیگه سبب اولماسی) قئید ائتدیگیمیزدن، منع ائدن ویجهه‌لرین ایكینجی ویجهه‌سی‌نین دورومو دا بللی اولدو. (اونون دا ایشكالی وار.) نظرده توتدوغوم ایبهامین باطیل ائدیجی اولماسیدیر.

وعن الخلاف - فی باب السلم -: أنه لو قال: " أشتری منك أحد

هذین العبدین أو هؤلاء العبید " لم یصح الشراء.

دلیلنا: أنه بیع مجهول فیجب أن لا یصح، ولأنه بیع غرر لاختلاف قیمتی العبدین، ولأنه لا دلیل على صحة ذلك فی الشرع.

وقد ذكرنا هذه المسألة فی البیوع وقلنا: إن أصحابنا رووا جواز ذلك فی العبدین، فإن قلنا بذلك تبعنا فیه الروایة، ولم یقس غیرها علیها، انتهى.

وعبارته المحكیة فی باب البیوع هی: أنه روى أصحابنا أنه إذا اشترى عبدا من عبدین على أن للمشتری أن یختار أیهما شاء، أنه جائز، ولم یرووا فی الثوبین شیئا.

ثم قال: دلیلنا إجماع الفرقة، وقوله صلى الله علیه وآله وسلم: " المؤمنون عند شروطهم " ، انتهى.

وسیأتی أیضا فی كلام فخر الدین أن عدم تشخیص المبیع، من الغرر الذی یوجب النهی عنه الفساد إجماعا.

وظاهر هذه الكلمات صدق الجهالة وكون مثلها قادحة اتفاقا مع فرض عدم نص، بل قد عرفت رد الحلی للنص المجوز بمخالفته لإجماع الامة.

ومما ذكرنا من منع كبرى الوجه الأول یظهر حال الوجه الثانی من وجوه المنع، أعنی كون الإبهام مبطلا.

ایكینجی: ساتیجی بعض سؤزونو (مثلاً «بیر صاع») دئیَنده او كلمه‌دن، بوتون افرادی‌نین آراسیندا موردّد اولماسی و اونلارین هر بیری‌نین اولدوغونو مومكونلوگونو نظرده توتسون. افردا ایچینده بیر فردین نظرده توتولماسی كیمی. بو مسأله بیر ییغیمین موختلیف صاعلارا بؤلوندوگو زامان آیدینلاشار. ایكی قولدان بیری كیمی میصداقلارین قیمتده فرقلری اولورسا بئلنچی بئیع باطیلدیر. چونكی بو بئیع غررلیدیر. چونكی موشتری بو ایكی قولدان و یا ایكی قویوندان هانسیسی‌نین اونون اولاجاغینی بیلمیر.

آما بؤلونموش صاعلار كیمی قیمتلری بیر ده اولورسا، بعضی عالیملرین سؤزونده مشهور اولدوغو كیمی باطیلدیر. بلكه «الریاض» كیتابی منع ائده‌رك باطیل بیلمگی اصحابا نیسبت وئریب.

و هابئله محقق اردبیلی «موشاهیده اولونان پارچادان بیر ذراعین موعیّن ائدیلمه‌دیگی‌نین بئیعی‌نین باطیل اولماسینی» اصحابا نیسبت وئریب.

عالیملرین بعضیسی [بیرینجی] بئله بئیعین باطیللیگینه جهالتی دلیل گتیریبلر. ائله جهالت كی بئیعی باطیل ائتدیگینه هامی‌نین ایجماعسی وار.

آیریسی [ایكینجی] بئله ایستیدلال ائدیب كی مبیعین موبهم اولماسی باطیللیگه سبب اولور، جهالت یوخ. بو مطلبی (جهالتین ایبهاملا فرقلی اولدوغونو) «التذكرة» كیتابینداكی حؤكم تصدیق ائدیر: علامه «التذكره‌«ده ایكی موشاهیده اولونان موساوی قولون، بیرینی ساتماقدان منع ائدیب آما ایكی‌سیندن بیری اؤلموش ایسه بللی اولمادان دیرینی ساتماغی جاییز بیلیب. علامه‌نین بو حؤكمو عامه‌نین ترسینه‌دیر اونلار بوردا دا باطیل بیلیرلر.

[آیریسی] اوچونجو نفر ده غررلی اولدوغونا ایستیدلال ائدیب. (غررلی اولدوغونا گؤره باطیلدیر.)

[آیریسی] دؤردونجو نفر ده بئله دئییب: خارجیده‌كی آیری مؤوجود اولان صیفتلر كیمی مولكیّت‌ده، وجودیّه بیر صیفتدیر كی قاییم اولماسینا بیر یئره احتیاجی وار. اونلارین ایكی‌سیندن بیری، بدل طریقی ایله مولكیّتین قاییملیگینه قابیلیّتلری یوخدور. چونكی خاریجده اولان ایكی موعیّن مسأله‌دن، «اونلارین بیری»، اینتیزاعی بیر مسأله‌دیر.

بیرینجی ایستیدلال ضعیفدیر. چونكی موتقدّیملر، مجهول اولماغی و هم جهالتین باطیللیگه سبب اولماسینی قبول ائتمیرلر. [اونلار دئییرلر:] چونكی بدل طریقی ایله مجموعدان بیرینده، جهالت یوخدور. بونا گؤره كی بوردا تعیّون اولماییب كی جهالته نؤوبه چاتسین. [فرض ائتسك‌ده كی مجهولدور] یئنه غرر لازیم گتیرمه‌ین مجهولون بئیعیندن منع اولماسی موسلّم دئییل.

بلی، بعضی ایجماعلارین معقدیندن (مونعقید اولان یئریندن) هر ایكی موقدّیمه‌نین (1.جهالت وار. 2.جهالت باطیل ائدر.) صادیق اولدوغو ظاهیر اولور. ابن ادریس «السرائر» كیتابیندا ایكی قولدان بیرینی ساتماقدان منع ائدن حدیثی، شئیخ طوسی‌نین «الخلاف»یندان نقل ادئندن سونرا دئییب: حدیثین شامیل اولدوغو، اومّتین اعتیقادی‌نین عكسینه‌دیر و شیعه عالمیلری‌نین مذهبی، فتوالاری و تصنیفلری‌نین اصولو ایله ضیدّیّتی وار. چونكی مبیع، مجهول اولاندا اونون بئیعی ایختیلافسیز اولاراق باطیل بیلینیب. بیتدی.

الثانی: أن یراد به بعض مردد بین ما یمكن صدقه علیه من الأفراد المتصورة فی المجموع، نظیر تردد الفرد المنتشر بین الأفراد، وهذا یتضح فی صاع من الصیعان المتفرقة.

ولا إشكال فی بطلان ذلك مع اختلاف المصادیق فی القیمة كالعبدین المختلفین، لأنه غرر، لأن المشتری لا یعلم بما یحصل فی یده منهما.

وأما مع اتفاقهما فی القیمة كما فی الصیعان المتفرقة، فالمشهور أیضا - كما فی كلام بعض- المنع، بل فی الریاض نسبته إلى الأصحاب، وعن المحقق الأردبیلی قدس سره أیضا نسبة المنع عن بیع ذراع من كرباس مشاهد من غیر تعیین أحد طرفیه إلى الأصحاب .

واستدل على المنع بعضهم: بالجهالة التی یبطل معها البیع إجماعا.

وآخر: بأن الإبهام فی البیع مبطل له، لا من حیث الجهالة.

ویؤیده أنه حكم فی التذكرة - مع منعه عن بیع أحد العبدین المشاهدین المتساویین - بأنه لو تلف أحدهما فباع الباقی ولم یدر أیهما هو، صح، خلافا لبعض العامة.

وثالث: بلزوم الغرر.

ورابع: بأن الملك صفة وجودیة محتاجة إلى محل تقوم به - كسائر الصفات الموجودة فی الخارج - وأحدهما على سبیل البدل غیر قابل لقیامه به، لأنه أمرانتزاعی من أمرین معینین.

ویضعف الأول بمنع المقدمتین، لأن الواحد على سبیل البدل غیر مجهول، إذ لا تعین له فی الواقع حتى یجهل، والمنع عن بیع المجهول ولو لم یلزم غرر، غیر مسلم.

نعم، وقع فی معقد بعض الإجماعات ما یظهر منه صدق كلتا المقدمتین.

ففی السرائر - بعد نقل الروایة التی رواها فی الخلاف على جواز بیع عبد من عبدین - قال: إن ما اشتملت علیه الروایة مخالف لما علیه الامة بأسرها، مناف لاصول مذهب أصحابنا وفتاویهم وتصانیفهم، لأن المبیع إذا كان مجهولا كان البیع باطلا بغیر خلاف، انتهى.

بالجومله، بورداكی معیار، شخصی غررین دفعیدیر. چونكی بونلاردا نه‌یی موقدّر ائتمك اوچون مخصوص نصّیمیز یوخدور كی احتیمال وئرك حؤكم او تقدیره قاییدیر، هرچند شخصی غرر اولمایا. نئجه‌كی ظاهیر ائتدیك كی مكیل و موزوندا اؤلچو و چكی‌نین موقدّر اولدوغو اوچون، موعامیله‌نین شخصینده غرر اولماسا دا تقدیر ائتمك لازیمدیر. دوشون گینن. (یا سایی ایله اولار و یا موشاهیده ایله و یا هر ایكیسی ایله)

مسأله: اجزاءسی موساوی اولان شئیلرین بیر قیسمینی ساتماغین نئچه اوزو وار. مثلاً بیر ییغیم تاخیلدان بیر صاع ساتماق، ایستر ییغیم، صاع-صاع بؤلونسون، ایستر بیر یئرده اولسون. و یا پارچادان بیر ذراع. و یا ایكی قولدان بیرینی و [ایكی قویندان بیری] اونلارا تایلار كیمی. (شئیخ انصاری بوردا قویون و قولو میثال وورور آما بونلارین اجزاءسی بیر-بیریله موساوی دئییللر.) :

بیرینجی: ساتیجی بعض سؤزونو (مثلاً «بیر صاع») دئیَنده او كلمه‌دن، جمعین رئال كسرینی نظرده توتور. مثلاً دئیَنده: اون صاعلیق بوغدانین «بیر صاع»ینی سنه ساتدیم. اونون، اوندان بیرینی نظرده توتور. و یا دئیَنده ایكی قولدان بیرینی سنه ساتدیم اونلارین یاریسینی نظرده توتور. بئلنچی بئیعلر صحیحدیلر و اونلارا ایشكال یوخدور.

مبیعین بوتونلوكده موشاع اولماسیندا ایشكال یوخدور. فرق ائله‌مز ایكی قولون قیمتلری فرقلی اولسون، نهایتده بوتونون یاریسی بیزیمدیر. فرق ائله‌مز ییغیمین نئچه صاع اولدوغونو بیله‌سن و یا بیلمه‌یه‌سن. چونكی صاع ایله كسر موقدّر اولور. ایندی سن بوتونه گؤره صاع‌ین نیسبتینی بیله‌سن و یا بیلمه‌یه‌سن فرقی یوخدور.

بونلاری نظرده ساخلا.

لاكین علامه «التذكرة» كیتابیندا دئییب: ایكی قولدان بیرینده و ایكی قویوندان بیرینده موشاعلیق نظرده توتولورسا بئله بئیع باطیل اولار. آما تورپاق ساحه‌سیندن بیر ذراع‌‌نین عئیبی یوخدور. بیتدی.

علامه‌ بونلارین آراسیندا فرق قویدو آما سببی بللی دئییل. یوخسا بئله دئیه كی قول و قویوندا موشاع‌نین كسری اولماسین آما تورپاق ساحه‌سینده اولسون.

وبالجملة، فإذا فرضنا أن مقدار مالیة الغنم قلة وكثرة یعلم بالعدد فلا فرق بین الجهل بالعدد فیها وبین الجهل بالمقدار فی المكیل والموزون

والمعدود.

وكذا الحكم فی عدد الأذرع والطاقات فی الكرابیس  والجربان فی كثیر من الأراضی المقدرة عادة بالجریب.

نعم، ربما یتفق تعارف عدد خاص فی أذرع بعض طاقات الكرابیس، لكن الاعتماد على هذا من حیث كونه طریقا إلى عدد الأذرع، نظیر إخبار البائع، ولیس هذا معنى كفایة المشاهدة.

وتظهر الثمرة فی ثبوت الخیار، إذ على تقدیر كفایة المشاهدة لا یثبت خیار مع تبین قلة الأذرع بالنسبة إلى ما حصل التخمین به من المشاهدة، إلا إذا كان النقص عیبا أو اشترط عددا خاصا من حیث الذراع طولا وعرضا.

وبالجملة، فالمعیار هنا دفع الغرر الشخصی، إذ لم یرد هنا نص بالتقدیر لیحتمل إناطة الحكم به ولو لم یكن غرر، كما استظهرناه فی المكیل والموزون، فافهم.

مسألةبیع بعض من جملة متساویة الأجزاء

كصاع من صبرة مجتمعة الصیعان أو متفرقتها، أو ذراع من كرباس، أو عبد من عبدین، وشبه ذلك - یتصور على وجوه: الأول:

أن یرید بذلك البعض كسرا واقعیا من الجملة

مقدرا بذلك العنوان، فیرید بالصاع مثلا من صبرة تكون عشرة أصوع عشرها، ومن عبد من العبدین نصفهما.

ولا إشكال فی صحة ذلك، ولا فی كون المبیع مشاعا فی الجملة.

ولا فرق بین اختلاف العبدین فی القیمة وعدمه، ولا بین العلم بعدد صیعان الصبرة وعدمه، لأن الكسر مقدر بالصاع فلا یعتبر العلم بنسبته إلى المجموع.

هذا، ولكن قال فی التذكرة: والأقرب أنه لو قصد الإشاعة فی عبد من عبدین أو شاة من شاتین بطل، بخلاف الذراع من الأرض ، انتهى.

ولم یعلم وجه الفرق، إلا منع ظهور الكسر المشاع من لفظ " العبد " و " الشاة ".

مسأله: جناب محقق «الشرائع» كیتابیندا دئییب: پارچانی و تورپاق ساحه‌سینی اؤلچمه‌میش بئیع ائتمك جاییزدیر. هرچند اؤلچمه‌سی داها احتیاطلیدیر. چونكی جماعتین مقصدلری فرقلیدیر. مقصدلری‌ده موشاهیده ایله درك ائتمك ایمكانسیزدیر. نتیجه‌ده اؤلچمك لازمیدیر. بیتدی.

علامه‌ «التذكرة»ده دئییب: اجزاءسی فرقلی اولان شئیی موشاهیده ایله آلماق صحیحدیر. پارچا، ائو، قویون كیمی شئیلر. ایجماع بئله دئییر.

علامه «التحریر»ده تصریح ائدیب: ساییسی بیلنمه‌سه‌ده قویون سوروسونو ساتماق جاییزدیر.

من (شئیخ انصاری) دئییرم: بونلارین چوخوندا جاییزلیگه حؤكم وئرمك چتیندیر. چونكی چوخ واخت پارچانین نئچه «زرع» اولدوغو و قویون سوروسونون ساییسی بیلینمه‌سه غرر یارانار. موشاهیده ایله تخمین ائدیلن عدده ده گووَنمك جزاف یارادار.

بالجومله، قویونون مالیّتینی آز و چوخلوقدا سایی ایله بیلنمه‌سینی فرض ائتسك، اونا جاهیل اولماقلا مكیل، موزون و معدودا جاهیل اولماق آراسیندا فرق یوخدور. هابئله، پارچالارین طاق و ذرع ساییسی و عؤرفاً «جریب» ایله اؤلچولن یئرلرده جریب ساییسی، بئله‌دیلر. بلی، اولا بیلر بعضی پارچا طاقلاری‌نین موشخص ذرعلری اولدوغو عؤرف اولسون.(مثلاً هر طاق پارچا 20 ذرع اولسون) لاكین بونا اینانماق ذرعلری بیلمك اوچون بیر طریق ساییلیر. ساتیجی‌نین مبیعین میقداریندان خبر وئردیگی كیمی. بو موشاهیده‌نین كیفایت ائتمه‌سی معنایا گلمز.

[بو مسأله‌ده، موشاهیده‌نین كیفایت ائدیب ائتمه‌مه‌سی‌نین] ثمره‌سی خیارین ثبوتوندا ظاهیر اولار. موشاهیده،‌ كیفایت ائدیجی فرض اولونسا، بئیعدن سونرا بللی اولان سایی، موشاهیده ایله تخمین ائدیلن ساییدان فرقلی اولسا، فسخ خیار اولاماز. مگر بو كی بو آزلیق عئیب ساییلا و یا عقدین متنینده ائن بویو اوچون خاص بیر ذرع عددی شرط اولموش اولا. (بئلنچی دورومدا موشاهیده‌ ایله ده اولورسا عئیب و شرطه گؤره فسخ خیاری وار.)

مسألة قال فی الشرائع: یجوز بیع الثوب والأرض مع المشاهدة

إن لم یمسحا، ولو مسحا كان أحوط، لتفاوت الغرض فی ذلك، وتعذر إدراكه بالمشاهدة ، انتهى.

وفی التذكرة: لو باع مختلف الأجزاء مع المشاهدة صح كالثوب والدار والغنم إجماعا.

وصرح فی التحریر بجواز بیع قطیع الغنم وإن لم یعلم عددها.

أقول: یشكل الحكم بالجواز فی كثیر من هذه الموارد، لثبوت الغرر غالبا مع جهل أذرع الثوب وعدد قطیع الغنم.

والاعتماد فی عددها على ما یحصل تخمینا بالمشاهدة عین المجازفة.

هر حالدا بورداكی خیار تخلّوف خیاریدیر. ایشكال بوردادیر كی فؤوتا گئدن مبیعین جزءیدیر؟ یوخسا مبیعین وصفلریندن بیری؟ بونا گؤره عالیملر _ایمضانین ثمنین هامسینا اولماسیندا (وصف خیاری اولماسی اساسدا) یوخسا اونون بیر حیصّه‌سینه‌ اولماسیندا (جزء خیاری اولماسی اساسیندا)_ ایختیلافلاری اولوب. حیصه‌نین ثمنه اولان نیسبتی، وار اولان جزءلرین غیری-موجود جزءلره اولان نیسبتی كیمیدیر. (مثلاً 100 كیلو دئمیشدی ایندی گؤروروك 90 كیلودور یعنی 10 كیلو اسكیكدیر. موشتری‌نین وئردیگی ثمن 200 تومن اولورسا ایندی ساتیجی اوندان بیرینی یعنی 20 تومن قایتارمالدیر.)

سؤزلرین هامیسی اصحاب آراسیندا بونا گؤره‌دیر كی وصف فؤوتا گئدیب یوخسا جزء؟

سونرا، نئجه‌ كی ساتیجی مبیعین اؤلچو و چكی‌سیندن خبر وئرنده و سونرا اونون عكسی ثبوت اولاندا، خیار حاقّی ثبوت اولوردو، مبیعین میقدارینا چاتدیران و عقدین اساسی اولان هر عؤرفی یول‌دا اونا تایدیر. اؤلچمگی موزون و معدود اوچون طریق ائدیلدیگی كیمی. (قوزلارین ساییسینی بیلمك اوچون تایلارا دولدوروب بیر تایی ساییریق سونرا تایدا اولان سایینی مثلاً 1000 عددی تایلارین ساییسینا مثلاً 20یه چالیریق. و بیلیریك 20000 عدد قوزوموز وار.)

وكیف كان، فلا إشكال فی كون هذا الخیار خیار التخلف وإنما الإشكال فی أن المتخلف فی الحقیقة هل هو جزء  المبیع أو وصف من أوصافه؟ فلذلك اختلف فی أن الإمضاء هل هو بجمیع الثمن، أو بحصة منه نسبتها إلیه كنسبة الموجود من الأجزاء إلى المعدوم؟ وتمام الكلام فی موضع تعرض الأصحاب للمسألة.

ثم إن فی حكم إخبار البائع بالكیل والوزن من حیث ثبوت الخیار عند تبین الخلاف، كل ما یكون طریقا عرفیا إلى مقدار المبیع واوقع  العقد بناء علیه، كما إذا جعلنا الكیل فی المعدود والموزون طریقا إلى عده أو وزنه.

سونرا، علامه «القواعد» كیتابیندا یازیب: «مبیع خبر وئریلندن آرتیق اولورسا ساتیجی‌نین فسخ خیاری وار آما خبر وئریلندن آز اولورسا موشتری‌نین فسخ خیاری وار». علامه بو خیاری بئله تعبیر ائدیب: «مغبونون فسخ خیاری وار». نتیجه‌ده بیر عیدّه عالیملردن بیر آیری عیدّه‌دن تبعیّت ائتمكله بئله خیال ائدیبلر كی بو خیار، وصفین فؤوته گئتمك خیاری و یا جزءین فؤوته گئتمك خیاری دئییل. بئله دلیل گتیریبلر: وصف خیاری عقدده وصفین شرط اولماسینا تصریح ائتمكله ثبوت اولار. (ساتیجی ساده‌جه خبر وئریب دئمه‌ییب كی مثلاً اون باتمانلیق وصفیله ساتیرام.)

علامه‌نین «التذكره» كیتابیندا بو مسأله‌ده‌كی تصریحی بو ایشكالی دفع ائدیر: «ناقیصلیك آشكار اولونسا، موشتری ناقیص اولان میقدارا رجوع ائدر». هابئله «القواعد» كیتابی‌نین «صرف» بابیندا تصریح ائدیب: «مبیع ساتیجی‌نین خبر وئردیگیندن فرقلی چیخیرسا، موشتری‌نین حاقّی وار فسخ ائده و یا ثمنین بیر حیصّه‌سینه ایمضالاسین.» (غبن خیاری دئییل چونكی غبن خیاری اولسایدی ثمنین هامیسینا ایمضالامالی و یا بوتونلوكده فسخ ائتمه‌لیدی.)

جامع المقاصدین اخیر مسأله‌ده‌كی تصریحی‌ده بونو دفع ائدیر: بو مسأله مشهور مسأله‌یه موبتنی‌دیر. مشهور مسأله بودور: اجزاءسی بیر قیمتده اولان جینسی موعیّن میقدار آدینا ساتیر. آما سونرا گؤرولور آزیمیش. بللیدیر كی بئلنچی دورومدا یالنیز ایكی خیار اولا بیلر : 1. وصفین فؤوتا گئتمه‌سی‌نین خیاری 2.جزءین فؤوتا گئتمه‌سی‌نین خیاری.

(وصفین فؤوتو خیاریندا موشتری ایمضا و فسخ آراسیندا موختاردیر. آما جزءین فؤوتو خیاریندا موشتری فسخ و ثمنین بیر حیصّه‌سینه ایمضا ائتمه‌سی آراسیندا موختاردیر.)

آما نییه «مغبون» كلمه‌سیله تعبیر ائدیب؟ ایسته‌ییب آرتیق اولان تقدیرده ساتیجی‌یا شامیل اولسون و آز اولدوغو تقدیرده موشتری‌یه شامیل اولسون. شهیدین «اللمعه» كیتابینداكی تعبیری كیمی: غیری-حاضیر عئنی اوّلكی وصفلری اساسدا ساتالار و سونرا اونونلا موغایرتلی چیخا، اوندا هر هانسی مغبون اولورسا اونون خیاری وار. (مثلاً غیری-حاضیر قویون ساتیلیب. تحویل زامانی عقدده ذیكر اولان صیفتلردن آریق اولورسا موشتری‌نین فسخ حاقّی وار اوندان كؤك اولورسا ساتیجی‌نین فسخ حاقّی وار. بورداكی خیار رؤیت خیاریدیر آما ایكسینی‌ده توتسون دئییه، مغبون كلمه‌سیندن یارارلانیب.)

آما اوردا كی دئدی: «وصفین فؤوتا گئتمه‌سی، عقدین متنینده وصفین شرط اولدوغو تقدیرده، خیارا سبب اولار». بو سؤزون ایشكالی وار. بو دئیَن مطلب خاریجی وصفلره عاییددیر. ائله وصفلر كی بئیعین صحیحلیگینده مؤعتبر اولمایالار. قولون خیاط و یا كاتیب اولماسی كیمی وصفلر. آما مبیعین اؤزونده نظرده توتولان وصف، ائله كی نظرده توتولماسا بئیع صحیح اولماز، مثلاً چكی، اؤلچو و سای باخیمیندان موعیّن میقداردا اولماق. نتیجه‌ده بونلاری عقدین متنینده ذیكر ائتمگه احتیاج یوخدور. چونكی بو، [قئید اولماغا احتیاج اولماماقدا] صحیحلیك وصفیندن داها اوستوندور. ائله صحیحلیك وصف كی اونو عقدده قئید ائتمگه احتیاج یوخدور. صحیحلیگین اولماسینی بیلمك، عقدین صحیحلیك شرطلریندن دئییل (عئین حالدا قئید ائتمه‌سی لازیم دئییل) آما اونون عكسینه موعیّن میقدارین وارلیغی، عقدین صحیحلیك شرطلریندندیر و قئید ائدیلمه‌مه‌سی داها اوستوندور. (اَولا طریقله، قئید ائتمه‌سی لازیم دئییل.)

ثم إنه قد عبر فی القواعد عن ثبوت هذا الخیار للبائع مع الزیادة وللمشتری مع النقیصة بقوله: " تخیر المغبون " ، فربما تخیل بعض تبعا لبعض  أن هذا لیس من خیار فوات الوصف أو الجزء، معللا بأن خیار الوصف إنما یثبت مع التصریح باشتراط الوصف فی العقد.

ویدفعه: تصریح العلامة - فی هذه المسألة من التذكرة -: بأنه لو ظهر النقصان رجع المشتری بالناقص .

وفی باب الصرف من القواعد: بأنه لو تبین المبیع على خلاف ما أخبر البائع تخیر المشتری بین الفسخ والإمضاء بحصة معینة  من الثمن .

وتصریح جامع المقاصد فی المسألة الأخیرة بابتنائها على المسألة المعروفة، وهی " ما لو باع متساویالأجزاء على أنه مقدار معین فبان أقل " ، ومن المعلوم أن الخیار فی تلك المسألة إما لفوات الوصف، وإما لفوات الجزء، على الخلاف الآتی.

وأما التعبیر ب‍ " المغبون " فیشمل البائع على تقدیر الزیادة، والمشتری على تقدیر النقیصة، نظیر تعبیر الشهید فی اللمعة عن البائع والمشتری فی بیع العین الغائبة برؤیتها السابقة مع تبین الخلاف، حیث قال: تخیر المغبون منهما .

وأما ما ذكره: من أن الخیار إنما یثبت فی تخلف الوصف إذا اشترط فی متن العقد، ففیه: أن ذلك فی الأوصاف الخارجة التی لا یشترط اعتبارها فی صحة البیع ، ككتابة العبد وخیاطته.

وأما الملحوظ فی عنوان المبیع بحیث لو لم یلاحظ لم یصح البیع - كمقدار معین من  الكیل أو الوزن أو العد - فهذا لا یحتاج إلى ذكره فی متن العقد، فإن هذا أولى من وصف الصحة الذی یغنی بناء العقد علیه عن ذكره فی العقد، فإن معرفة وجود ملاحظة الصحة لیست من مصححات العقد، بخلاف معرفة وجود المقدار المعین.

بالفعل غرر حاصیل اولماسا دا موقدّرلیك لازیم اولورسا، ساتیجی‌نین سؤزونه اینانماغین فایداسی یوخدور و یاخشی بودور چكیلیب اؤلچوله. بلی، حؤكم غرر اطرافیندا فیرلانیرسا، خبر وئریلن میقدارین مبناسیندا موعامیله صحیحدیر هرچند میقدار مجهول اولسون. (رفع غرر حیكمت اولورسا ظن اولماسا صحیح اولماز و چكیلیب اؤلچولمه‌لیدیر. آما یوخ، رفع غرر سبب اولورسا ظن اولماسا دا صحیح اولار.)

[غرر ده اولماز چونكی] غررلیك موتبایعینین او میقدارا اساسلانماسی ایله دفع اولار. البتّه بو موعامیله، _عقدده قئید اولان صیفتلر واسیطه‌سی ایله ساتیلان_ غیری-حاضیر عئیندن داها آشاغی دئییل. ساتیجی دئیَر: بو طعام و یا تاخیل ییغیمینی فیلان میقدار «صاع» اولاراق سنه ساتدیم». (هر صاع 4 مُد میقداریندا بیر قابدیر) بئلنچی شراییطده هر حالدا صحیحدیر. آما ساتیجی‌نین دئدیگی‌ میقدار دوز چیخماسا، ایستر دئدیگیندن آز اولا و ایستر دئدیگیندن آرتیق اولا. دئدیگیندن آز اولدوغو تقدیرده موشتری‌نین فسخ و یا ایمضا آراسیندا ایختیاری وار. آما محقق ثانی «جامع المقاصد»ده بو دورومدا باطیللیك احتیمالی وئریب. (یعنی دئدیگیندن آز اولورسا بئیع باطیل اولار.) نئجه كی موشتری‌یه كتان پارچا ساتیلیر آما سونرا بللی اولور كی پامبیق ایمیش. (بو موعامیله باطیل اولار.) سونرا، «جامع المقاصد» اؤزونو ردّ ائدیب: پامبیق و كتان پارچانین مسأله‌سی غیری-‌جینس مسأله‌سیدیر آما بو مسأله‌ده ایدّعا اولونانلا فرقلی چیخان همان جینسدندیر، آما آزدیر و فؤوتا گئدن یالنیز صیفتدیر. (نتیجه‌ده بئیع صحیح اولمالیدیر.)

لاكین اولا بیلر دئییلسین: خاریجی وارلیقلا عقدده حقیقتاً عنوانلانان آراسیندا، موغایرت اولورسا بو موغایرت حقیقیّه موغایرتدیر. بو حقیقیّه موغایرت، واجیدی-وصفله فاقیدی-وصف موغایرتینه اوخشامیر. چونكی  واجیدی-وصفله فاقیدی-وصف، حقیقتین اساسیندا موشتركدیلر آما جزء و كولّ بئله دئییل و حقیقیّه موغایرتی وارلاریدیر. دوشون گینن.( یعنی همن واجیدی-وصفله فاقیدی-وصفه اوخشور و بئیع صحیحدیر.)

تعیین اولان بودور: ساتیجی‌نین خبری دوغرو چیخارسا صحیحدیر و ناقیص چیخارسا موشتری‌نین فسخ ایختیاری وار.

والأقوى، بناء على اعتبار التقدیر وإن لم یلزم الغرر الفعلی: هو الاعتبار.

نعم، لو دار الحكم مدار الغرر كفى فی صحة المعاملة إیقاعها مبنیة على المقدار المخبر به وإن كان مجهولا.

ویندفع الغرر ببناء المتعاملین على ذلك المقدار، فإن ذلك لیس بأدون من بیع العین الغائبة على أوصافمذكورة فی العقد، فیقول: بعتك هذه الصبرة على أنها كذا وكذا صاعا، وعلى كل تقدیر حكمنا فیه بالصحة.

فلو تبین الخلاف، فإما أن یكون بالنقیصة، وإما أن یكون بالزیادة.

فإن كان بالنقیصة تخیر المشتری بین الفسخ وبین الإمضاء، بل فی جامع المقاصد: احتمال البطلان، كما لو باعه ثوبا على أنه كتان فبان قطنا.

ثم رده بكون ذلك من غیر الجنس وهذا منه وإنما الفائت الوصف .

لكن یمكن أن یقال: إن مغایرة الموجود الخارجی لما هو عنوان العقد حقیقة مغایرة حقیقیة لا تشبه مغایرة الفاقد للوصف لواجده،

لاشتراكهما فی أصل الحقیقة، بخلاف الجزء والكل، فتأمل، فإن المتعین الصحة والخیار.

مسألة: ساتیجی مبیعین میقداریندان خبر وئریرسه مشهورا اساساً اونا اینانماق جاییزدیر. «التذكرة»نین عیبارتی بو مسأله‌ده ایجماعین اولماسینا دلالت ائدیر.

اوّللر قئید اولان خبرلرین چوخو دا بو مسأله‌یه دلالت ائدیر. آما حلبی‌نین صحیحه‌سینده قئید اولان مسأله كی بو حدیثین ظاهیری ساتیجی‌نین خبر وئرمه‌سینه اینانماقدان منع ائتمك ایدی. بونا حمل اولار كی: موعامیله‌نین بیناسی ساتیجی خبر وئرن میقدارا قویولماسین و آز-چوخو نظرده توتاراق موعامیله اولسون. هرچند بو موعامیله‌یه خبر وئرمك ایدّعا اولوب. (موشتری ساتیجی‌یا اینانماسا اولماز آما اینانیرسا دوز اولار.) چونكی موشتری اینانماسا و مبنانی آز-چوخا قویورسا خبر وئرمك ایدّعاسی اونو غرردن خاریج ائتمز. علامه‌نین «التحریر» كیتابیندا دا بو مسأله ایله موافیق اولماسی قئید اولدو. (دئییردی او مبنادا آلیرسا ایشكالی یوخدور. آما او مبنادا آلماسا ایشكالی وار.)

سونرا، اوّللر قئید اولان حدیثلرین شهادت وئردیگی كیمی ظاهیر بودور كی خبر وئرمك، میقداری بیلمك اوچون عؤرفی طریقدیر نه اینكی شرعی طریق. (اذا ائطمنك، فصدّقناه كیمی عیبارتلر)

آما اگر خبر وئرمك، میقدارا ظن و گومان یاراتماسا ایشكالی وار. (شوبهه‌میز وار كی یئنه جاییزدیر یا یوخ.) چونكی غرره سبب اولان جهالت یئرینده قالیب.(بو اسادا باطیل اولار) آما چونكی عالیملر ساتیجی‌نین خبریندن ظن یارانماغی و یا خبر وئرنین عادیل اولماسینی قئید ائتمه‌ییبلر، ظن اولمادان‌دا صحیح اولماق احتیمالی وار.

مسألة لو أخبر البائع بمقدار المبیع

از الاعتماد علیه على المشهور، وعبارة التذكرة مشعرة بالاتفاق علیه، ویدل علیه غیر واحد من الأخبار المتقدمة.

وما تقدم من  صحیحة الحلبی الظاهرة فی المنع عن ذلك  محمول على صورة إیقاع المعاملة غیر مبنیة على المقدار المخبر به وإن كان الإخبار داعیا إلیها، فإنها لا تخرج بمجرد ذلك عن الغرر، وقد تقدم عن التحریر ما یوافق ذلك .

ثم إن الظاهر اعتبار كون الخبر طریقا عرفیا للمقدار كما یشهد به الروایات المتقدمة، فلو لم یفد ظنا فإشكال: من بقاء الجهالة الموجبة

للغرر، ومن عدم تقییدهم الإخبار بإفادة الظن ولا المخبر بالعدالة.

دئدیكلریمیزه اساساً، عقد اوخونان شهر و آلیش-وئریش ائدنلرین شهری یوخ، بلكه مبیع واقع اولان شهرین عؤرفو مؤعتبریدیر.

اوستادلاردان «شرح قواعد» كیتابیندا یازیب: «هامی موتّفیق اولان عؤرفه موراجیعه ائتمك، ایجماع اولاراق قبول اولونوب. آما اگر آرالاریندا ایختیلاف اولورسا هر شهرین اؤز عؤرفونه اویغون عمل اولونمالیدیر. مشهورون دئدیگی كیمی. گؤره‌سن عقد جاری اولان شهر معیار اولمالیدیر یوخسا آلیش-وئریش ائدنلرین شهری؟ » یاخشیسی عقد اولان شهرین عؤرفودور. آما چؤلده و صحرادا عقد اوخونورسا اونلارین شهرلری معیار اولمالیدیر. اونلارین شهرلری‌ده ایختیلافلی اولورسا دا یاخینداكی شهر و یا داها بؤیوك اولان شهر و یا موقدّر اولان شهر جزاف ساتیلان شهره ترجیح وئریله و یا ساتیجی مبیعینده و موشتری ثمنینده و یا پوشك آتماقلا تعیین اولونسون و یا هر بیرینده موتّفیق اولدولار و یا هر بیرینی سئچدیلر (بعضیلری ایشكال ائدیب كی تخییر، آرتیقدیر و بونا خاطیر احتیمال وئریبلر تخییردن اؤنده گلن حرف «و» اولمالیدیر «أو» یوخ.) اولا بیلر بو آخیرینجی داها یاخشی اولسون.

بو احتیماللارا اوخشار، ایكی غریبین چؤلده آلیش-وئریش ائتمه‌سیدیر. شهرلری‌نین عؤرفو ده بیر-بیریله فرقلیدیر. یاخشیسی بودور، جهالت اونو باطیل ائله‌مه‌ین موعامیله ایله اؤزلرینی خلاص ائده‌لر: بیر-بیرلرینه صولح ائده‌لر و یا عَوَضلی هیبه ائده‌لر و یا موعاطاتلا آلیش-وئریش ائده‌لر (بو ایشكاللیدیر. چونكی هامی موعاطاتی بئیعله فرقینی فقط صیغه‌نین یوخلوغوندا بیلیرلر و ساییر شراییطی اولمالیدیر.)  و یا اونلارا تای یوللارلا (مثلاً هر كس اؤز مالیندان رفع ید ائده‌لر). آما اگر واحید بیر شهرده موساوی شكیلده ایختیلاف اولا (شهرین یاریسی بیر جور ساتیر و یاریسی بیر آیری جور) بئلنچی وضعیّتده تخییر داها یاخشیدیر. آما موساوی اولماسالار (شهرین چوخو بیر جور و آزی بیر آیری جور ساتیرسا) آزا تابع اولماق ایشكاللیدیر و اكثره تابع اولماق لازیمدیر. بیتدی

وعلى ما ذكرنا، فالعبرة ببلد  وجود المبیع، لا ببلد العقد ولا ببلد المتعاقدین.

وفی شرح القواعد لبعض الأساطین: ثم الرجوع إلى العادة مع اتفاقها اتفاقی، ولو اختلف فلكل بلد حكمه كما هو المشهور.

وهل یراد به بلد العقد أو المتعاقدین؟ الأقوى الأول.

ولو تعاقدا فی الصحراء رجعا إلى حكم بلدهما.

ولو اختلفا رجح الأقرب، أو الأعظم، أو ذو الاختبار  على ذی الجزاف، أو البائع فی مبیعه والمشتری فی ثمنه، أو یبنى على الإقراع مع الاختلاف وما اتفقا علیه مع الاتفاق، أو  التخییر، ولعله الأقوى.

ویجری مثله فی معاملة الغرباء فی الصحراء مع اختلاف البلدان.

والأولى التخلص بإیقاع المعاملة على وجه لا یفسدها الجهالة، من صلح أو هبة بعوض أو معاطاة ونحوها.

ولو حصل الاختلاف فی البلد الواحد على وجه التساوی فالأقوى التخییر.

آشاغیدا گلن غررلی و جزاف موباییعه‌لردن _یالنیز بئله موعامیله ائدنلرین قارشیسینی آلماق اوچون_ نهی‌لر وارید اولوب:

1. ملاقیح بئیعی (آنا قارنینداكی قولو ساتماق) چونكی هاواخت دوغولاجاغی بللی دئییل. 2. مضامین بئیعی. (اركك حئیوانین نوطفه‌سینی اونون بئلینده ایكن ساتماق.) 3. مولامیسه، 4.مونابیذه، 5.حصاة بئیعلری. (بئیع صیغه‌سی اوخونار سونرا «الیف.الینی هر هانسی مالا وورورسا ب.هر هانسی مالی موشتری/ساتیجی قارشی طرفین اوستونه آتیرسا. ج. هر هانسی مالا داش دَیییرسه» او، مبیع تعیین اولونان موعامیله‌لرده) بو نؤوعون بعضی تفسیرلرینه گؤره. (یعنی بو عمللر (مولامیسه، منابیذه، حصاة) اؤزلری صیغه حسابلانسالار دوز اولار آما مبیع، صیغه اوخوناندان سونرا تعیین اولورسا صحیح اولماز.) 6. یارانمامیشدان اوّل آغاجین میوه‌سینی ساتماق. و ساییر.

غرر و جزاف، مونازیعه قاپیلارینی آچان عمللردیلر.

آشاغیداكی حدیث، بیز قئید ائتدیگیمزلره (بعضی شهرلرده جزاف ساتماق، بوللوغونا گؤره‌دیر و ساییر) ایشاره ائدیر:

علی بن ابراهیمدن، او دا، آتاسی هاشمدن او دا حدیثین ریجالیندان قئید ائتدیكلرمیزی اوزون بیر حدیثده قئید ائدیب: ایمام بویوروب: «مكیل و موزوندا یالنیز عامّه‌یه باخیلار و بو مسأله‌ده خاصّا باخیلماز. بیر قؤوم اتی و قوزو (گیرده‌كانی) قاب اؤلچوسو ایله ساتیرلارسا، اونلارا اعتیبار یوخدور. چونكی اتین اساسی چكیلمه‌سیدیر و قوزون اساسی ساییلماسیدیر».

فإن النواهی الواردة فی الشرع عن بیوع الغرر والمجازفات - كبیع الملاقیح والمضامین  والملامسة والمنابذة والحصاة، على بعض تفاسیرها ، وثمر الشجر قبل الوجود ، وغیر ذلك - لم یرد إلا ردا على من تعارف عندهم الإقدام على الغرر والبناء على المجازفات، الموجب لفتح أبواب المنازعات.

وإلى بعض ما ذكرنا أشار ما عن) علی بن إبراهیم عن أبیه عن رجاله ذكره فی حدیث طویل، قال: " ولا ینظر فیما یكال أو یوزن إلا إلى العامة، ولا یؤخذ فیه بالخاصة  فإن كان قوم یكیلون اللحم ویكیلون الجوز فلا یعتبر بهم، لأن أصل اللحم أن یوزن وأصل الجوز أن یعد ".