ایكینجی: ساتیجی بعض سؤزونو (مثلاً «بیر صاع») دئیَنده او كلمه‌دن، بوتون افرادی‌نین آراسیندا موردّد اولماسی و اونلارین هر بیری‌نین اولدوغونو مومكونلوگونو نظرده توتسون. افردا ایچینده بیر فردین نظرده توتولماسی كیمی. بو مسأله بیر ییغیمین موختلیف صاعلارا بؤلوندوگو زامان آیدینلاشار. ایكی قولدان بیری كیمی میصداقلارین قیمتده فرقلری اولورسا بئلنچی بئیع باطیلدیر. چونكی بو بئیع غررلیدیر. چونكی موشتری بو ایكی قولدان و یا ایكی قویوندان هانسیسی‌نین اونون اولاجاغینی بیلمیر.

آما بؤلونموش صاعلار كیمی قیمتلری بیر ده اولورسا، بعضی عالیملرین سؤزونده مشهور اولدوغو كیمی باطیلدیر. بلكه «الریاض» كیتابی منع ائده‌رك باطیل بیلمگی اصحابا نیسبت وئریب.

و هابئله محقق اردبیلی «موشاهیده اولونان پارچادان بیر ذراعین موعیّن ائدیلمه‌دیگی‌نین بئیعی‌نین باطیل اولماسینی» اصحابا نیسبت وئریب.

عالیملرین بعضیسی [بیرینجی] بئله بئیعین باطیللیگینه جهالتی دلیل گتیریبلر. ائله جهالت كی بئیعی باطیل ائتدیگینه هامی‌نین ایجماعسی وار.

آیریسی [ایكینجی] بئله ایستیدلال ائدیب كی مبیعین موبهم اولماسی باطیللیگه سبب اولور، جهالت یوخ. بو مطلبی (جهالتین ایبهاملا فرقلی اولدوغونو) «التذكرة» كیتابینداكی حؤكم تصدیق ائدیر: علامه «التذكره‌«ده ایكی موشاهیده اولونان موساوی قولون، بیرینی ساتماقدان منع ائدیب آما ایكی‌سیندن بیری اؤلموش ایسه بللی اولمادان دیرینی ساتماغی جاییز بیلیب. علامه‌نین بو حؤكمو عامه‌نین ترسینه‌دیر اونلار بوردا دا باطیل بیلیرلر.

[آیریسی] اوچونجو نفر ده غررلی اولدوغونا ایستیدلال ائدیب. (غررلی اولدوغونا گؤره باطیلدیر.)

[آیریسی] دؤردونجو نفر ده بئله دئییب: خارجیده‌كی آیری مؤوجود اولان صیفتلر كیمی مولكیّت‌ده، وجودیّه بیر صیفتدیر كی قاییم اولماسینا بیر یئره احتیاجی وار. اونلارین ایكی‌سیندن بیری، بدل طریقی ایله مولكیّتین قاییملیگینه قابیلیّتلری یوخدور. چونكی خاریجده اولان ایكی موعیّن مسأله‌دن، «اونلارین بیری»، اینتیزاعی بیر مسأله‌دیر.

بیرینجی ایستیدلال ضعیفدیر. چونكی موتقدّیملر، مجهول اولماغی و هم جهالتین باطیللیگه سبب اولماسینی قبول ائتمیرلر. [اونلار دئییرلر:] چونكی بدل طریقی ایله مجموعدان بیرینده، جهالت یوخدور. بونا گؤره كی بوردا تعیّون اولماییب كی جهالته نؤوبه چاتسین. [فرض ائتسك‌ده كی مجهولدور] یئنه غرر لازیم گتیرمه‌ین مجهولون بئیعیندن منع اولماسی موسلّم دئییل.

بلی، بعضی ایجماعلارین معقدیندن (مونعقید اولان یئریندن) هر ایكی موقدّیمه‌نین (1.جهالت وار. 2.جهالت باطیل ائدر.) صادیق اولدوغو ظاهیر اولور. ابن ادریس «السرائر» كیتابیندا ایكی قولدان بیرینی ساتماقدان منع ائدن حدیثی، شئیخ طوسی‌نین «الخلاف»یندان نقل ادئندن سونرا دئییب: حدیثین شامیل اولدوغو، اومّتین اعتیقادی‌نین عكسینه‌دیر و شیعه عالمیلری‌نین مذهبی، فتوالاری و تصنیفلری‌نین اصولو ایله ضیدّیّتی وار. چونكی مبیع، مجهول اولاندا اونون بئیعی ایختیلافسیز اولاراق باطیل بیلینیب. بیتدی.

الثانی: أن یراد به بعض مردد بین ما یمكن صدقه علیه من الأفراد المتصورة فی المجموع، نظیر تردد الفرد المنتشر بین الأفراد، وهذا یتضح فی صاع من الصیعان المتفرقة.

ولا إشكال فی بطلان ذلك مع اختلاف المصادیق فی القیمة كالعبدین المختلفین، لأنه غرر، لأن المشتری لا یعلم بما یحصل فی یده منهما.

وأما مع اتفاقهما فی القیمة كما فی الصیعان المتفرقة، فالمشهور أیضا - كما فی كلام بعض- المنع، بل فی الریاض نسبته إلى الأصحاب، وعن المحقق الأردبیلی قدس سره أیضا نسبة المنع عن بیع ذراع من كرباس مشاهد من غیر تعیین أحد طرفیه إلى الأصحاب .

واستدل على المنع بعضهم: بالجهالة التی یبطل معها البیع إجماعا.

وآخر: بأن الإبهام فی البیع مبطل له، لا من حیث الجهالة.

ویؤیده أنه حكم فی التذكرة - مع منعه عن بیع أحد العبدین المشاهدین المتساویین - بأنه لو تلف أحدهما فباع الباقی ولم یدر أیهما هو، صح، خلافا لبعض العامة.

وثالث: بلزوم الغرر.

ورابع: بأن الملك صفة وجودیة محتاجة إلى محل تقوم به - كسائر الصفات الموجودة فی الخارج - وأحدهما على سبیل البدل غیر قابل لقیامه به، لأنه أمرانتزاعی من أمرین معینین.

ویضعف الأول بمنع المقدمتین، لأن الواحد على سبیل البدل غیر مجهول، إذ لا تعین له فی الواقع حتى یجهل، والمنع عن بیع المجهول ولو لم یلزم غرر، غیر مسلم.

نعم، وقع فی معقد بعض الإجماعات ما یظهر منه صدق كلتا المقدمتین.

ففی السرائر - بعد نقل الروایة التی رواها فی الخلاف على جواز بیع عبد من عبدین - قال: إن ما اشتملت علیه الروایة مخالف لما علیه الامة بأسرها، مناف لاصول مذهب أصحابنا وفتاویهم وتصانیفهم، لأن المبیع إذا كان مجهولا كان البیع باطلا بغیر خلاف، انتهى.