گیروو گؤتورنین ایجازه‌سیندن اوّل و یا رهنین فكّیندن اوّل رهینه‌نی ساتماق دا اونون كمیدیر. (ایندی گوجو یوخدور آما ایجازه‌دن و یا فكّدن سونرا گوجو اولاجاق.) بلكه آشاغیداكی دا اونون كیمیدیر: سَلَم بئیعینده (اؤنجه‌دن ساتیش) عقد آنیندا ثمنی وئره ‌بیلمه‌سه‌ده عقددن سونرا عقد مجلیسی داغیلمامیش گئدیب ثمنی گتیره بیلر. چونكی بو بئیعین تأثیرلی اولماسی اوچون، ثمنین او مجلیسده وئریلمه‌سی گركیر. نتیجه‌ده غرر لازیم گلمز. و عقددن سونرا ثمنی تسلیم ائتمك مومكون اولماسا شرطین اولماماسی بئیعی باطیل ائدر.

[هابئله صَرف sərf بئیعینده ساتیجی‌نین مبیعی تحویل وئرمگه گوجو چاتماسا موشكولو یوخدور.]

بللیدیر كی عقد آنیندا، سونراكی شرطه گوجون اولماماسی ضررسیزدیر. بلكه سونرا اونا گوجون چاتمایاجاغینی‌دا بیلسك آما شانس اثری گوج چاتسا یئنه ضرری یوخدور. تأخیرلی شرطلرین عقد آنیندا مؤحرز اولماقلاری واجیب دئییل و حتّا گئرچكلشمه‌لرینی بیلمك‌ده واجیب دئییل.

نتیجه‌ده: تسلیمه گوجسوزلوك او بئیعلرده مانع اولور كی تسلیم اونون حؤكملریندن اولسون. (ائله بئیع كی صحیح بئیع گئرچكلشیب، تأثیرلی اولوب و تسلیم اونون حؤكمودور.) تسلیم، تأثیرینده شرط اولان بئیعلرده مانع اولماز. اونو سیرّی بوردادیر كی بئلنچی بئیعلرده تسلیم ناقیلین دئتاللارینداندیر. (مؤثّیرین جزءلریندندیر. او گلندن سونرا بو گلر.) اونون غیری مقدوردان آسیلی اولماسی غرر گتیرمز. باشقا سؤزله تسلیمه گوجون اولماسی نقلدن سونرا مؤعتبر اولار. بونا گؤره [صَرف بئیعینده]ساتیجی قبولدان سونرا گوجلنمه‌سینی بیلدیگی حالدا قبولدان اوّل عاجیز اولورسا ایشكالی یوخدور. مفروض بودور كی ناقیلین سون جزءیندن (یعنی قبضدن) سونرا مبیع موشتری‌نین الینده‌دیر. فضولی بئیعده، نقله قاییل اولساق قبض ایجازه كیمیدیر. فضولی بئیعده كشفه قاییل اولساق قبض ایجازه‌دن داها بیرینجیلیكلیدیر. (قبض اولی من اجازة)

هابئله رهن عقدینده ده بئله‌دیر. رهنده تسلیمه گوجون اولماسینی شرط ائتمك _اگر رهنین صحیح اولماسیندا قبضی شرط بیلسك_ بونا خاطیردیر كی قبض اولمایینجا رهنین اثری اولماز. رهنین عقدی اوخونان زامان شرطین مؤحرز اولونماسی واجیب دئییل. اونون سونرا گئرچكلشمه‌سینی بیلمك‌ده واجیب دئییل. اگر اینسان تسلیمی ایمكانسیز اولان بیر شئیی گیروو قویسا و سونرا شانس اثرینده رهینه گیروو گؤتورنین الینه كئچه رهنه اوخونان عقد اؤز تأثیرینی ائدر. سؤزون تفصیلاتی رهن بابیندا گله‌جك.

نتیجه‌ده؛ بیر شئیین شرط اولماسیندا و یا قارشیسینداكی‌نین مانع اولماسیندا تردید ائتمك صحیحدیر و فیسق و عدالت كیمی ایكی ضیدّلرده ثمره وئرر. آما بیزیم مسأله‌میزده و اونا تایلاردا (عدم و ملكه‌ده) ثمره‌سی اولماز. مثلاً علم و جهلده.

[صاحب جواهر اؤزونه شاهید گتیردیگی] عالیملرین ضال و ضاله مسأله‌سینده‌كی ایختیلافی، اونلارین صحیحلیك و باطیللیگه گتیردیكلری دلیللردن ظاهیر اولدوغو كیمی مالیكین قودرت و یا عجزینده شكّی‌نین اولماسی اوچون دئییل و بونا اساسلانمیر كی قودرت شرطدیر و یا عجز مانع. بلكه اونلارین ایختیلاف سببی [من] حؤكملرینه ایشاره ائدنده قئید اولاجاق.

[تسلیمه گوج چاتماق شرط اولاندان سونرا] قئید اولان شرط، تسلیمه ایستحقاقی اولان زامان مؤعتبردیر. ایستحقاق زامانی اولمایاجاغی بیلینسه عقد زامانیدا اولماسی‌نین فایداسی یوخدور. ایستحقاقدان اوّل حتّا عقد زامانی گوجون اولماماسی‌نین ضرری‌نین اولمادیغی كیمی. (ایستحقاق زامانی گوجوموزون اولاجاغینی بیلیریك آما اوندان اوّل گوجوموز یوخدور.)

عئین، موشتری‌نین الینده اولدوغو زامان تسلیمه گوجون اولماسی‌‌نین اصلاً مؤعتبر اولمادیغی دا اونا تابعدیر.

بعضی یئرلرده ده تسلیمین اصلاً اعتیباری یوخدور: بیر شئیی آلماقلا آزاد اولدوغو زامانلار كیمی. (مثلاً قولو اؤز اوغلونا ساتاندا آلماق همن آزاد اولماسینا گؤره تسلیمین موضوعیّتی یوخدور.) موعامیله‌دن سونرا هئچ كسین بو مالا سلطنتی یوخدور.

بعضی یئرلرده‌ده موشتری عقد آنیندا تسلیمه ایستحقاقی اولماز. بو مسأله یا تسلیمین تأخیرینی شرط ائتمه‌سینه گؤره و یا عقدین موتزلزیل اولماسینا گؤره‌دیر، فضولی بئیعده اولدوغو كیمی. چونكی فضولیده مالیكین ایجازه‌سیندن اوّل تسلیمه ایستحقاق یوخدور. ایجازه‌دن اوّل تسلیمه گوج چاتماق مؤعتبر دئییل. لاكین بوردا بیر موشكول وار:

فضولی بئیعینده ایجازه‌نی كاشیف بیلدیگیمیزه اساساً بو بئیع اصیل اولان طرفدن لازیمدیر. (موشتری طرفیندن موتزلزیل دئییل بلكه لازیمدیر.) بئله اولاندا اصیل طرفه غرر اولور. چونكی آلدیغی شئیین الده ائتمه‌سینه گوجو چاتمیر. بلی یاخشی اولار بئلنچی موعامیله‌نین هر ایكی طرفی‌ده فضولی اولسون.

گؤردویون كیمی ایجماعلارین ظاهیری گوجو شرط بیلیرلر. بوتون ایلاهی وظیفه‌لرده شرط اولدوغو كیمی. اوّللر «الغنیة» كیتابی‌نین عیبارتینده،‌ تسلیمی ایمكانسیز اولان شئیین بئیعی‌نین جاییز اولمادیغنا حؤكم ائدنده شرط اولماغا تأكید اولونوب. نتیجه‌ده شرط مونتفی اولاندا مشروط دا مونتفی اولار. اونلارین هامیسینا باخمایاراق عالیملرین بعضیسی (صاحب جواهر) الغنیه‌نین عیبارتیندن گوجون شرط اولماسینی یوخ بلكه عاجیزلیگین مانع اولماسینی ظاهیر بیلیبلر. (او عیبارتدن بو نتیجه‌نی آلیبلار كی گوج شرط دئییل بلكه تسلیم ائده بیلمه‌مك مانع اولر.) [صاحب جواهر] دئییر: بو مسأله‌نین (گوجون شرط اولماسی و یا عجزین مانع اولماسی‌نین) ثمره‌سی شكّ اولان زامان ظاهیر اولار. (گوج شرط اولان وضعیّتده شك ائله‌سن كی گوجون وار یا یوخ، واز كئچمه‌لیسن. آما عجزین مانع اولماسینا اینانیرسانسا یالنیز عاجیزلیگه امین اولدوغون یئرلرده واز كئچمه‌لیسن.) سونرا عالیملرین ضال و ضاله (ایتمیش اشیا) مسأله‌سینده‌كی ایختیلافی عجزین مانع اولماسینا شاهید گتیریب كی غررین اونا ایجماع اولونموش یقینلی ضرر میقداری (قدر متیقّن) عجزین گئرچكلشمه وضعیّتی‌دیر. (عجز گئرچكلشن یئرده ایشكال اولور.)

بو سؤزون‌ده ایشكالی وار: ایجماعلارین صراحتی خصوصاً الغنیه‌نین تأكیدله «بالانتفاء عند الانتفاء» (شرط مونتفی اولاندا مشروط دا مونتفی اولار.) عبارتینه تصریح ائتمه‌سیندن اونلارین تسلیم گوجونو شرط بیلمه‌لرینی گؤردون. (چون اگر عجزی مانع بیلسه‌ایدیلر بئله دئمه‌لی ایدیلر: «انتفاء عند الوجود العجز»)

بو بیلدیكلریندن عجزین عدمی اولماسینی نتیجه آلدین. چونكی شخصین شأنینده صینفاً، نوعاً، جینساً و یا شخصاً گوجون یوخلوغودور. (اوندا گوج اولمالی ایدی آما یوخدور.) نه‌جور مانع اولا بیلر؟ بونونلا كی مانع وجودی‌دیر و اونون وارلیغی ایله عدم لازیم گلر. (مانع وجودی اولمالیدیر عدمی یوخ.)

حتّا اگر عجزین مانع اولماسینی قبول ائله‌سك شكّ زامانی اونون ثمره‌سی اولماز. نه موضوعی شكّده و نه حؤكمی شكّده و نه مفهومی شكّده ثمره‌سی اولماز.

[مصداقیّه شوبهه اوچون میثال:] اوّللر گوج واریدی آما ایندی شكّ وار گؤره‌سن گوج وار یا یوخ؟ اصل گوجون باقی قالماسیدیر. و یا اوّللر گوج یوخیدی و ایندی شك اولور گؤره‌سن گوج وار یا یوخ؟ اصل گوجون اولماماسی و عجزدیر. فرق ائله‌مز گوجو شرط بیلك و یا عجزی مانع بیلك.

[حؤكمیّه شوبهه‌ اوچون میثال:] بیلمیریك صحیحلیك عموماتیندان خاریج ائتدیگیمیز ایستیمرارلی عجزدیر (داواملی عجزدیر) یوخسا ایستیمرارسیز (داوامسیز) عجزدیر. (عجزین داواملی اولماسینا امین اولدوغون یئرده حتماً تخصیص یئییب. و عجزین داوام تاپمادیغی یئرده تخصیص یئمه‌ییب.)

[مفهومیّه شوبهه اوچون میثال:] عجزین نقل اولونانا اساساً چتینلیق معناسینا شامیل اولماسینی‌دا و یا ایمكانسیز معناسیندا اولماسینا شكّ ائدك. (بونا شك ائدك: گؤره‌سن اونون معناسی صیرفاً ایمكانسیز اولان یئردی یا چتین اولان یئرلره ده شامیل اولور؟)

بو ایكی صورتده (حؤكمیه و مفهومیّه شوبهه‌لرینده) صحیحلیك عموماتینا ال آتماق لازیم گلر. فرق ائله‌مز گوج شرط اولسون و یا عجز مانع اولسون.

تسلیم گوجو اوچون ایستیدلال اولان دلیللردن بیری‌ده بودور: عقد، هر ایكی موبایعه اولونان عَوَضین قارشی طرفه تسلیم اولونماسی‌نین واجیبلیگی ایله لازیم اولار. نتیجه‌ده تسلیم گوجونون اولماسی واجیبدیر چونكی آللاهین ایمكانسیز بیر شئیه امر ائتمه‌سی محالدیر.

بو ایستدیلالین ضعیفلیگینه بئله دلیل گتیریبلر:

عقدین لازیم اولماسیندا تسلیمین موطلق اولاراق واجیب اولماسی (گوجون چاتیر و یا یوخ) نظرده توتولورسا، بیز مولازیمه‌نی قبول ائتمه‌ییب ردّ ائدیریك. آما اونون واجیبلیگی موطلق اولاراق نظرده توتولورسا نتیجه‌ده گوجون چاتماسینا مشروط اولماسی ایله مونافاتی یوخدور. عقددن سونرا عاجیزلیك عاریض اولدوغو وضعیّتلر كیمی.

بو ضعیفلتمگه‌ده اعتیراض اولوب: سن دئییرسن تسلیم، گوج چاتماغا موقیّددیر بیزیم شكّیمیز واردیر كی موقیّددیر یا یوخ. اصل اونون موقیّد اولمادیغیدیر. یعنی موطلق اولاراق واجیبدیر.

سونرا بو اعتیراض دفع اولور: بئیعین بو شرطه موقیّد اولمادیغی‌نین اصل اولماسی اونونلا تعاروضو وار.

[شئیخ انصاری دئییر:] هم اعتیراضلاری و هم موعاریضه‌لری ایشكاللیدیر. بیل گینن. (اعتیراضین ایشكالی: ایطلاقینا ال آتماغا لفظی دلیل لازیمدیر. واجیبلیگین موقیّد اولمادیغی (موطلق اولدوغو) او یئرلرده‌دیر كی بو واجیبلیك لفظ ایله ثبوت ائدیله. مثلاً دئیه: «عقدده تسلیم واجیبدیر». آما بوردا دئییب: «عقدین لازیم اولماسی اوچون تسلیم واجیبدیر». یعنی تسلیم اولمایینجا عقد صحیح اولدوغو حالدا آما هله لازیم اولماییر. موعاریضه ایشكالی: بونلارین موعاریضه‌سی یوخدور بلكه اصللرین بیری او بیرینه موقدّمدیر. بیری حؤكمدور كی«بیلمیرم بو وجوب موقیّدیر یا یوخ؟» بیری‌ده موضوع یعنی «بئیع»دیر. اوّل بیر بئیع گلر، آرخاسینجا تسلیم واجیبلیگی گلر. نتیجه‌ده ایكی اصلیمیز وار: بیری موضوعدا بیری حؤكمده. هر یئرده بئله اولورسا موضوعداكی اصل حؤكمده‌كی اصله حاكیمدیر. مثلاً بیر نفر بیر ائوین اوچ دانگینا شریكدیر. موشتری‌یه دئییر: «بعتُك نصف الدار» یعنی «ائوین یاریسینی سنه ساتدیم!» بو سؤزده بیر «بعتُ»نون ظهورو وار یعنی اؤز سهمیمی ساتدیم. بیر ده «نصف»ین ظهورو وار یعنی ائوین یاریسینی ساتدی. یاری اؤز سهمیم و یاری شریكیمین سهمی. «نصف» موضوع اولدوغو اوچون اونون ظهورورنو موقدّم ساییریق.)

تسلیم گوجو اوچون ایستیدلال اولان دلیللردن بیری‌ده بودور: بئیعین مقصدی ایكی طرفین الده ائتدیكلریندن فایدالانمالاریدیر. بو دا تسلیمسیز ایمكانی یوخدور.

بو دلیلین‌ده ایشكالی وار: موطلق فایدالانماق تسلیمدن آسیلی دئییل. بلكه منع ائدریك بونو كی: اوندا مقصد یالنیز تسلیمدن سونراكی فایدالانماقدیر. نه خئیر بئیعدن مقصد موطلق اولاراق فایدالانماقدیر. (مثلاً قاچاق قولو آللاه یولوندا آزاد ائتمك مومكوندور.)

تسلیم گوجو اوچون ایستیدلال اولان دلیللردن بیری‌ده بودور: ال چاتمایان بیر شئیه پول وئرمك عاغیلسیزلیق ساییلار و منع اولونموشدور. او ثمنی یئمك‌ده مالی باطیل قارشیلیغیندا یئمكدیر.

اونون‌دا ایشكالی وار: الده ائدیلمك احتیمالی اولان كولّی میقداردا مال اوچون آز پول وئرمك عاغیلسیزلیق ساییلماز بلكه عَوَضین الده ائدیلمه‌مك احتیمالینا دایانیب اوندان واز كئچمك، عاغیلسیزلیق ساییلار. بیل گینن. (یعنی بو وئردیگیم جاواب بو دلیله دایانیر. یوخسا مطلبین اؤزو دوز دئییل. چونكی غرردن نهی اولماق اینسانی عقل اوزو ایله دئییل كی بونلارا دایاناق. بو بیر شرعی حؤكمدور و اونا بویون اگمه‌لی‌ییك.)