بلی، ساتیجی، عیبلردن برائتی شرط ائتمه‌سه‌ ایدی، مشتری، بوتون ثمنی احاطه ائدن ارشی اوندان آلا بیلردی. (هر حالدا بیع صحیحدیر، عیبلردن برائت شرط اولورسا، مشتری بیر شئی آلانماز آما شرط اولماسا، بوتون ثمنی احاطه ائدن ارشی آلار.) ائله بونا گؤره (بیعین صحیحلیگینه گؤره) علما باطللیگه تعبیر گتیرمه‌ییبلر. هرچند جناب محقق و باشقالاری ثمنه قاییتماغی قید ائدیبلر. بیر عدّه‌ ده بو سؤزدن باطل اولماغی آنلاییبلار. لاكن بعضاً باطللیك منع اولونور بو دلیله كی مثمن مالیّتدن خارج اولماییب. هرچند قیمتی یوخدور. بو، بیعین باطللیگیندن اعم‌دیر. بیتدی. (بو ایراد وارید اولور كی آخی یعنی نه‌منه مالیّتدن خارج اولماییب آما قیمتی یوخدور؟ دئمه‌بس دییه‌سن ملكیّتدن خارج اولماییب.)

بوردا دقّت اوچون نئچه مقام وار:

مسأله‌یه توخونانلارین بعضیسی آیدینلیقلا باطللیگه تصریح ائدیبلر: شیخ طوسی «المبسوط» كتابیندا، ابن ادریس حلّی «السرائر» كتابیندا و علامه «التذكرة» كتابیندا. اونلار بئله دلیل گتیریبلر: «قیمتی اولمایان شئیین بیعی جایز دئییل». بعضیلری‌ده ثمنین عیناً مشتری‌یه قایتاریلماسینی تصریح ائدیبلر. بونون‌دا ظاهری، باطللیگه حكم ائتمك آنلامیندادیر. ثمنی عیناً قایتارماق، باطل اولمادان عاغلاباتان دئییل. هامی‌نین باطللیگه معتقد اولماقلارینا، بایاق قید اولان شهید اوّلین «الدروس» كتابی‌نین عبارتی، كفایت ائدر: «[منجه، خرابلیق كشف اولان آندان بیع باطلدیر آما] جماعتین سؤزونون ظاهری باشدان باطل اولماسیدیر». آما شهید اوّل اؤزو، خرابلیق كشف اولان آندان، بیعین فسخ اولماسینا اینانیردی.

نتیجه‌ده بیلیندی كی [بئلنچی بیعی] ارشله صحیح بیلن یوخدور. (هئچ كسی صحیح اولماسینا نظر وئرمه‌ییب و دئمه‌ییب كی ارش قایتارمالیدیر.) بلكه علامه‌نین «التذكرة»سینده سؤزونون ظاهری بئله‌دیر كی مسلمانلار (حتّا سنّی‌لر) آراسیندا هئچ كس صحیحلیگه قایل دئییل. چونكی او اؤزو، «قیمتسیز شئی اوزره عقد قورماق اولماز»ا استدلال ائدیب بئلنچی بیعی باطل بیلیب و باطل بیلمگی شافعیّه‌نین بعضیسیندن نقل ائدیب: شافعیه‌لرین بعضیسی دئییر: «بئلنچی بیع باطلدیر نه بو سببه كی مالیّتی اولمایان شئی اوزره عقد قورولماز، بلكه ثمنین قایتاریلماسی بونا خاطردی كی ظلمی اؤزوموزدن رفع ائتمك ایسته‌ییریك. (ساتیجی بیزه ظلم ائدیب و «هئچ نه» قارشیسیندا بیزیم پولوموزو آلیب.) بونا بنزیر كی مبیعین بیر قسمی ناقص اولاندا، ثمنین بیر قسمینه رجوع ائدیلر. (مثلا اون باتمان بوغدا آلیب پولون وئرمیشیك آما ساتیجی سككیز باتمان وئریب. ایندی ایكی باتمانین پولونو قایتارمالیدیر.) بو اختلافین فایداسی گئریده قالان قابیقلارین كیمه عاید اولماسیندا ظاهر اولور. هر كیمه عاید اولورسا مكانی او قابیقلاردا تمیزله‌مك اونا واجیب اولار». بیتدی.

نعم، لو لم یشترط استحق الرجوع بالأرش المستوعب.

ولعله لذا لم یعبروا بالبطلان وإن ذكر المحقق وغیره الرجوع بالثمن وفهم منه جماعة بطلان البیع.

لكنه قد یمنع بعدم خروجه عن المالیة وإن لم یكن له قیمة، وهو أعم من بطلان البیع ، انتهى محصله.

ولا یخفى فیه مواقع النظر، فإن المتعرضین للمسألة بین مصرح ببطلان البیع - كالشیخ فی المبسوط ، والحلی فی السرائر، والعلامة فی التذكرة، معللین ذلك بأنه لا یجوز بیع ما لا قیمة له - وبین من صرح برجوع المشتری بتمام الثمن، الظاهر فی البطلان، فإن الرجوع بعین الثمن لا یعقل من دون البطلان.

ویكفی فی ذلك ما تقدم منالدروس: من أن ظاهر الجماعة البطلان من أول الأمر، واختیاره قدس سره

الانفساخ من حیث تبین الفساد.

فعلم أن لا قول بالصحة مع الأرش، بل ظاهر العلامة رحمه الله فی التذكرة عدم هذا القول بین المسلمین، حیث إنه - بعد حكمه بفساد البیع، معللا بوقوع العقد على ما لا قیمة له، وحكایة ذلك عن بعض الشافعیة - قال: وقال بعضهم بفساد البیع لا لهذه العلة، بل لأن الرد ثبت على سبیل استدراك الظلامة، وكما یرجع بجزء من الثمن عند انتقاص جزء من المبیع، كذلك یرجع بكل الثمن عند فوات كل المبیع.

ویظهر فائدة الخلاف فی أن القشور الباقیة بمن تختص حتى یجب علیه تطهیر الموضع عنها، انتهى.