وفیه نظر یظهر مما سیأتی من ظهور اقوال كثیر من المجوّزین فی المؤبد
+0 به یه ن
بو نظریه (ابن ادریسین سؤزو) ایشكاللی‌دیر. بو ایشكال گله‌جكده عالیملرین چوخونون ابدی وقفلرین ساتیلماسینا ایجازه وئرمه‌سی ایله ظاهیر اولاجاق.
جناب اسكافی و فخرالاسلام (علامه‌نین اوغلو)دا موطلق اولاراق موقوفه‌نین ساتیلماماسینا نظر وئریبلر مگر موقوفه‌دن آیریلمیش، یالنیز ساتیلماقلا فایدا وئره بیلن جزئلر. «مختلف» كیتابیندا اسكافیدان نقل اولان سؤزه گؤره او دئییر: «موقوفه قول-كؤله اولسون و یا آیری زاد، دورومو فایدا وئریجیلیك مسیریندن خاریج اولورسا ایمكانی اولان شكیلده اونو ساتیب پولو ایله آیری بیر شئی یئرینه قویولسا عئیبی یوخدور. یا دا پولو موقوفه‌نین منفعتینه صرف اولان یئرده ایشله‌نه و یا اونون پولو -صلاحلی اولسا- اصلدن قالان بؤلومه خرجله‌نسین».(مثلاً یئرین بیر تیكه‌سی ساتیلا و قالان تیكه‌سینه خرجله‌نه). بیتدی.
فخرالدین «ایضاح»كیتابیندا آتاسی‌نین سؤزونو تفسیر ائدركن نظر وئریب. آتاسی‌نین سؤزو بئله‌دیر: «مسجیدین حصیری ییرتیلیب ایستیفاده‌دن دوشرسه، و یا آغاجین شاخه‌سی سینیب یاندیرماقدان باشقا هئچ فایداسی اولمازسا، اونون ساتیلماسی‌نین جاییزلیگی یاخشیدیر». فخرالدین بو سؤزون تفسیرینده نصّین عموماتینا اساسلاناراق منع احتیمالینی وئرمكله دئییب: «منجه یاخشی اولار اونون ساتیلماسی جاییز اولوب ایمكان داخیلینده پولو اونون تایینا خرجله‌نه (كؤهنه حصیر ساتیلدی پولو تازا حصیره وئریله) مومكون اولمازسا آیری زادا خرجله‌نه». بیتدی.
(آخی سیز دئدیز كی بو ایكی نفر موطلق اولاراق منعه قاییلدیلر. ایندی گؤردوك جاییزلیكدن صؤحبت ائدیرلر؟ اوسته‌لیك اسكافی هر زادی دئییر؛ «موقوفه قول-كؤله و یا آیری بیر شئی اولورسا . . .»)
بو ایكی نفره نیسبت وئریلن موطلق اولاراق منعه قاییل اولماقلاری، بونا اساسلانمالیدیر كی بونا تایلاری ایختیلاف موضعیندن خاریج اولالار. (یعنی بو مسأله‌لرده هئچ كسین ایختیلافی یوخدور و بو دوروملاردا هامی ساتیلماغین جاییزلیگینی قبول ائدیر.) بو مسأله (موطلق اولاراق منع ائتمك) تئزلیكده حلبی‌نین كافی كیتابینداكی سؤزوندن ظاهیر اولاجاق.
(الثانی): الخروج عن عموم المنع فی المنقطع فی الجمله خاصّة دون المؤبّد
ایكینجی:
مونقطیع (ابدی اولمایان) موقوفه‌ده ساتیلما جاییزلیگی منعلیك عموموندان فی‌الجومله خاریج اولوب آما ابدی موقوفه‌ده یوخ. (ابدی اولمایان وقفده فی‌الجومله موقوفه‌نین ساتیلماسینا ایجازه وئریلیب.)
بو نظر (ابدی موقوفه‌ده جاییز اولماماسی و مونقطیعده جاییز اولماسی) قاضی‌دن نقل اولوب. نئجه كی «المحكی المهذّب»ده دئییر: «بیر زاد بیر طایفایا و اونلاردان آیریسینا وقف اولورسا، واقیف شرط ائدیرسه كی او طایفا مونقریض اولاندان سونرا فیلان‌كسلره وقف اولسون او گونه قدر كی آللاه یئری و اونداكیلاری ایرث آپارا، بئله بیر وقفین ساتیلماسی هئچ جوره جاییز دئییل. آما خاص بیر طایفایا وقف اولورسا و بو وقفده ابدی وقفده اولدوغو كیمی اونلاردان باشقاسینا رجوع ائتمگه شرط اولماسا و موقوفه‌نین آرادان گئدیب خراب اولما قورخوسو اولسا و یا موقوفه مالیكلرینه اونون ساتیلماسی قالماسیندان داها صلاحلی اولماسینا شیدّتلی احتیاجلاری اولورسا و یا موقوفه‌نین خراب اولماسینا گتیریب چیخارینجایا قدر موقوفه مالیكلری آراسیندا ایختیلاف اولورسا بئلنچی شراییطده موقوفه‌نین ساتیلماسی جاییزدیر، پولونو دا استحقاقلارینا گؤره مصلحتلرینه خرجله‌سینلر. آما بو شراییطین هئچ بیری اولمازسا اونون ساتیلماسی هئچ جوره جاییز دئییل. وقفین هیبه‌سی‌ده صدقه وئریلمه‌سی‌ده جاییز دئییل.
بو تفصیل (ابدی وقفده جاییز اولماماق و مونقطیعده جاییز اولماق) علامه‌نین «مختلف» كیتابی و آیری جماعت طرفیندن جناب حلی‌یه نیسبت وئریلیب. لاكین جناب حلی‌نین «كافی» كیتابیندان نقل اولان عیبارت بو تفصیلله اویغون دئییل. بلكه كافی‌نین عیبارتیندن بئله چیخیر كی ساتیلمانی موطلق اولاراق منع ائدیر. ایسته‌سن موراجیعه ائله.
بو تفصیلی، جناب صدوقا دا نیسبت وئریرلر. جناب صدوقون «فقیه» كیتابیندان نقل اولان سؤز بئله‌دیر. صدوق -گله‌جكده گلن- علی بن مهزیار روایتینی نقل ائدندن سونرا دئییر: «بو وقف یالنیز او طایفانین ایدی و اونلاردان سونراكیلارا عایید دئییلدی. آما اگر اونلارا و اونلاردان سونراكی نسل‌لره و اونلاردان سونرا موسلمانلارین كاسیبلارینا آللاهین یئری و اونداكیلاری ایرث آپاران گونه قدر، وقف اولسایدی، اونون ساتیلماسی ابداً جاییز اولمازدی. (علی بن مهزیارین روایتینه گؤره وقفین ساتیلماسی بعضی یئرلرده جاییزدیر.)
بورا دا بیر مسأله وار؛ تفصیله قاییل اولانلارین یعنی صدوق و قاصی‌نین سؤزلریندن مونقطیع وقفده آخیر نسلدن باشقاسیندا، ساتیلمانین جاییزلیگی‌نین نئجه اولماسی ظاهیر اولمور. (بلی، آخیر نسلده بو موشكوللرله قارشیلانسا، ساتماق جاییز اولار آما آخیر نسل اولمایان نسلده بو موشكوللر اولورسا نه ائتمك لازیمدیر؟)
بوردا بیر سوآل یارانیر: موقوف علئیهم مونقریض اولاندا موقوفه اونلارین ورثه‌لرینه ایرث یئتیشر؟ یاخود واقیفین ورثه‌سینه چاتار؟
ایندی، تفصیله قاییل اولان عالیملردن موقوفه‌نین بئلنچی شراییطده موقوف علئیهمین ورثه‌سینه چاتماسینا قاییل اولسالار، اوندا ساتیلمانین جاییزلیگینه توجیه وار. آما بو عالیملردن موقوف علئیهمین مونقریض اولدوغو دورومدا، موقوفه‌نین واقیف و اونون ورثه‌سینه قاییتماسینا قاییل اولان وارسا بئلنچی شراییطده موقوفه‌نین ساتیلیب موقوف علئیهمین مصلحتلرینه خرجلنمه‌سی قبول اولونان دئییل.
و قد حكی القول بهذین عن القاضی الا أن یوجّه بأنه لا یقول ببقائه علی الملك الواقفحتی یكون حسباً
نقل اولوب جناب قاضی بو ایكی سؤزوون هر ایكیسینی‌ده دئییر. یعنی هم دئییر: «موقوف علئیهم مونقریض اولاندا موقوفه، واقیفین ورثه‌سینه قاییدار». و هم دئییر: «اونون ساتیلماسی موقوف علئیهم طرفیندن جاییزدیر». بونلارین ضیدّیّتی وار. یوخسا قاضی‌نین فتواسینی بئله توجیه ائدك كی جناب قاضی بئله دئییر: «واقیفین مالیكیّتی مولكده قالمیر (بئله اولورسا وقف ساییلماز بلكه حبس حسابلانار) بلكه وقف حقیقی وقفدیر و موقوف‌علئیهمین وار اولان(حیاتدا اولدوغو) گونونه قدر اونلارین مولكیّتینه گئدیب. بئله اولورسا واقیفین اوندا حقی واركن، موقوف‌علئیهمین موقوفه‌نی ساتماقلاری، سونراكی بطنلرین حاقّی اولاركن بیرینجی بطین موقوفه‌نی ساتماسی كیمیدیر. لاكین بو مسأله حلبی‌نین قاباقجادان نقل اولان سؤزونه (اونا تفصیل نیسبتی وئریردیلر) داخیل اولان ایشكالی رفع ائله‌میر چونكی او دئییر وقف موطلق اولاراق (ابدی و یا مونقطیع) واقیفین مولكونده قالار و منفعتلریندن ایستیفاده ائتمك اوچون حبسده قالمالیدیر.
اوچونجو: بعضی یئرلرده موقوفه‌نین ساتماسی‌نین جاییزلیگی منعلیك عموموندان چیخیب ابدی وقفده ساتماغا ایجازه وئریبلر. آما مونقطیع وقفده ساتیلمانین جاییز اولوب اولماماسینی آیدینلاتماییبلار. هرچند ظاهیر اولدوغو كیمی، بعضیسی تعمیم ائدیبلر؛ یعنی ابدی و مونقطیع وقفده ساتماق جاییزدیر و بعضیسی تخصیص ائدیبلر یعنی ابدیده جاییزدیر و مونقطیعده یاساقدیر. «شئیخ» و «سلّار» كیمیلرین، مونقطیع وقفده، وقفین واقیفین ورثه‌سینه قاییتماسی اعتیقادیندا اولمالارینا اساسلاناراق.
جناب سید ابی‌المكارم بن زهره كیمی هر بیر عالیم بو اعتیقاددا اولسا كی مونقطیع وقفده موقوف علئیهم مونقریض اولاندان سونرا، موقوفه نه واقیفین ورثه‌سینه و نه موقوف علئیهمین ورثه‌سینه چاتار بلكه «بِرّ» وجوهونا مصرف اولار، بو مونقطیع وقفین، ابدی وقف كیمی اولماسینا قاییل اولار. یعنی اونون ساتیلماسی جاییز اولورسا بونونكی‌دا اولار، اولمازسا بونونكی‌دا اولماز.
هر حالدا موناسیبدیر بیز ایلك اولارق موقوفه‌نین اؤزونون ساتیلماسی‌نین جاییز بیلن عالیملرین عیبارتلرینی نقل ائدك، گؤرك اونلاردان نه حاصیل اولور.
ایندیسه دئییریك جناب مفید (ره) «مُقنعه» كیتابیندا دئییب: «وقف اساساً صدقه كیمیدیر و اونا قاییتماق اولماز مگر موقوف علئیهم ائله دوروما گله كی شارع اونلارا كؤمك ائتمگی منع ائده و اونلارا یاردیم ائتمكله اینسان آللاها تقرّوب تاپا بیلمه‌یه و یا ائله بیر شراییط یارانا كی موقوفه‌نین شرطینی دگیشدیرمك موقف‌علئیهمین حالینا اونو دگیشدیرمه‌مكدن داها یاخشی اولا.
اگر واقیف موقوفه‌نی اؤز الیندن چیخاریب، موقوف‌علئیهمه وئریرسه اونا قاییدا بیلمز، شرطلرینی دگیشدیره بیلمز، وقف اولان یول - یؤندن چئویره بیلمز. مگر بو كی واقیف وقف زمانی بئله شرط ائده: «من حیاتدا واریكن كاسیبلیق اثرینده اونا احتیاجیم اولورسا اونو ساتیب اؤز مصلحتیمه خرجلیه‌جم». بئله شرط ائدیرسه ائلیه یبلر بو ایشی گؤرسون.
واقیف اؤلندن سونرا دا موقوف‌علئیهمه موقوفه‌ده ساتیش، هیبه، وقفین شرطلرین دگیشدیرمك كیمی عمل‌لرله تصرّوف ائتمه‌سی جاییز دئییل. مگر موقوفه خراب اولا و سولطان و یا باشقاسی اونون تعمیری اوچون تاپیلمایا و یا فایداسیز دوروما دوشه. بو ایكی دورومدا موقوف‌علئیهم موقوفه‌نی ساتیب پولوندان فایدالانا بیلرلر. هابئله اونون پولونا شیدّتلی احتیاجلاری اولورسا دا بو ایشی گؤره بیلرلر. یعنی موشكوللرین حل ائده بیلرلر. دئدیگیمیز اوچ شئیدن باشقا هئچ یئرده اونون ساتیلماسی جاییز دئییل». مفیدین سؤزو بیتدی.
بؤلوم :
یازار : صمد كامران قراملكي