ایكی فرع:

بیرینجی: موشتری ایله ساتیجی مبیعین دَییشیب دَییشمه‌مه‌سینده ایخیلافلاری اولورسا و موشتری دَییشمه‌نی ایدّعا ائدیرسه، _شئیخ طوسی «المبسوط»دا، علامه «التذكرة»ده، فخرالدین «الایضاح»دا، شهید «الدروس»دا، محقق ثانی‌ «جامع‌المقاصد»ده و شهید ثانی‌ «المسالك»ده_ موشتری‌نین سؤزونو موقدّم سایماغی یاخشی بیلیبلر. [بونون اوچ سببی اولا بیلر:]

1. چونكی ثمن اونون الینده‌دیر. (ایقرارسیز الیندن آلماق اولماز و علئیهینه سبب یوخدور.) بونو «الدروس» كیتابیندا ایستیدلال ائدیب. او دا شئیخ طوسی‌نین «المبسوط»و و ابن ادریسین «السرائر» كیتابینداكینا قاییدیر. او كیتابلاردا بئله گلیب: « ثمنی وئرن موشتری‌دیر. اؤزونون ایقراری اولمادان و یا اونون علئیهینه دلیل اولمایینجا الیندن آلماق اولماز». بیتدی

علامه‌ده، آیری بیر مسأله‌ده اوندان تبعیّت ائدیب. او مسأله بئله‌دیر: موشتری مبیعی گؤرمه‌ییب آما ساتیجی‌ صیفتلرینی اونا صدالاییب. ایندی موشتری دئییر سن صدالادیغین صیفتلرین مثلاً بیری بوندا یوخدور. آما ساتیجی دئییر من اوجور صیفت دئمه‌میشم. علّامه اوندان تبعّت ائتمكده‌ موشتری‌نین «اصالت برائة الذمه»‌سینه ال آتیب. (بیلمیریك موشتری‌نین ذیمّه‌سی ثمنه مشغولدور یا یوخ. برائة الذمه جاری ائدیب دئییریك مشغول دئییل.) ایقرار ائتمگینجه و علئیهینه دلیل اولمایینجا موشتری اوچون ثمنی وئرمك لازیم دئییل.

2. ساتیجی بئله ایدّعا ائدیر: «موشتری‌نین مبیعه مؤوجود صیفتلرله علمی واریدی و همن صیفتلرله اولان مبیعه راضی ایدی». اصل موشتری‌نین بیلمه‌مه‌سیدیر. «التذكرة»ده قئید اولان كیمی. (اصل بودور كی موشتری مبیعین صیفتلرینه عالیم دئییلدی.)

3. اصل بودور كی موشتری‌نین حاقّی اونا چاتماییب. «جامع‌المقاصد»ده قئید اولدوغو كیمی.

اولا بیلر بیرینجی دلیل آشاغیداكی سببه گؤره ضعیفلنسین: موشتری‌نین الی، صحیح ناقیلین حیاتا كئچمه‌سینه اعتیراف ائتمه‌سیله، لاپ اوزاغی امانت الی اولور. موشتری فسخ اوچون سلطنتینی ایدّعا ائدیر، نتیجه‌ده اونون اله چنگ آتماسی‌نین فایداسی یوخدور.

یوخسا بئله دئییله: ناقیلین اولماسی ساتیجی‌نین ثمنه سلطنتی اوچون كیفایت ائله‌مز. علامه اونو «التذكرة» كیتابی‌نین خیار حؤكملری مسأله‌سینده قئید ائتدیگینه اساساً. علامه‌نین دئدیگینه گؤره بو مسأله‌ده ایختیلاف یوخدور، یالنیز شافعیّه‌لرین بعضیسی اونون عكسینی دئییبلر. علامه اوردا بئله دئییب: « خیار مودّتینده ثمن و موثمنین تسلیمی واجیب دئییل. هرچند او بیری تسلیم ائتمیش اولا».

بئلنچی دورومدا (گؤره‌سن موشتری‌نین ایدّعا ائله‌دیگی صیفت صدالانمیشدی یوخسا یوخ. دوروموندا) خیارین ثبوتوندا شوبهه یارانماق، ساتیجی‌نین ثمنه اولان سلطنتینه‌ده شوبهه گتیرر.

نتیجه‌ده بو ویجهه‌نی دفع ائتمگه « اصالة عدم سبب الخیار» دان باشقا هئچ نه یوخدور. (بئله دئیَك: خیارین ثبوتونا شوبهه‌میز وار و اصل خیارا سببین اولماماسیدیر.) اگر بو اصل تامّ اولورسا. یاخیندا گله‌جگی كیمی.

فرعان: الأول

و اختلفا فی التغییر  فادعاه المشتری، ففی المبسوط  والتذكرة  والإیضاح  والدروس وجامع المقاصد  والمسالك: تقدیم قول المشتری، لأن یده على الثمن، كما فی الدروس ، وهو راجع إلى ما فیالمبسوط والسرائر: من أن المشتری هو الذی ینتزع منه الثمن، ولا ینتزع منه إلا بإقراره أو بینة  تقوم علیه، انتهى.

وتبعهما  العلامة أیضا فی صورة الاختلاف فی أوصاف المبیع

الموصوف إذا لم یسبقه رؤیة، حیث تمسك بأصالة براءة ذمة المشتری من الثمن، فلا یلزمه ما لم یقر به أو یثبت  بالبینة.

ولأن البائع یدعی علمه بالمبیع على هذا الوصف الموجود والرضا به، والأصل عدمه كما فی التذكرة.

ولأن الأصل عدم وصول حقه إلیه كما فی جامع المقاصد.

ویمكن أن یضعف الأول: بأن ید المشتری على الثمن بعد اعترافه بتحقق الناقل الصحیح ید أمانة، غایة الأمر أنه یدعی سلطنته على الفسخ فلا ینفع تشبثه بالید.

إلا أن یقال: إن وجود الناقل لا یكفی فی سلطنة البائع على الثمن، بناء على ما ذكره العلامة فی أحكام الخیار من التذكرة، ولم ینسب خلافه إلا إلى بعض الشافعیة، من عدم وجوب تسلیم الثمن والمثمن فی مدة الخیار وإن تسلم الآخر، وحینئذ فالشك فی ثبوت الخیار یوجب الشك فی سلطنة البائع على أخذ الثمن، فلا مدفع لهذا الوجه إلا أصالة عدم سبب الخیار لو تم، كما سیجئ.