سن دئسن: قئید اولان عموماتدان خاریج اولانلارین، قئید اولان عنواندا اولماقلارینا دلیل یوخدور. (ایدّعا ائتسن كی بو عنوان: «المال الذّی لم یدفع عوضعه الی المشتری» تخصیص یئمه‌ییب.) بیز [جواب اولاراق] دئیَریك: دفع اولان شئیله، ثمنله موعاویضه اولان شئیین آراسیندا اینطیباق اولمازسا، ثمن بو عموماتدان تخصیص یئییب و خاریج اولوب. (مثلاً ثمنی قیرمیزی آرابا قارشیلیغیندا وئرمیشدیك آما ایندی ماویسی تحویل وئریلیب.) نتیجه‌ده اوندا شوبهه اولدوغوندا، اصل، قئید اولان موعاویضه‌نین حیاتا كئچمه‌مه‌سیدیر.

من دئیَرم: خیارین سببی _و موشتری‌نین، عقدین فسخینه اولان سلطنتی‌نین سببی و موشتری‌نین او موعاویضه‌یه وفا ائتمه‌مه‌سی‌نین سببی_ خاریجده‌كی عئینین، موعاقیده اولان شئیله مونطبیق اولماماسیدیر. باشقا سؤزله، خیارین سببی ساتیجی‌نین عقده وفا ائتمه‌مه‌سیدیر. [ساتیجی‌نین عقده وفا ائتمه‌سی بئله اولاردی:] اوزرینده عقد واقع اولان شئیی، موشتری‌یه وئره ایدی. نه اینكی [خیارین سببی] عقدین خاریجی عئینله مونطبیق اولمایان شئیین اوزرینده واقع اولماسیدیر. (خیارین سببی، عقدین خاریجی عئینله مونطبیق اولمایان شئی اوزرینده، واقع اولدوغو دئییل.)

نئجه كی عقدین لازیملیگی‌نین سببی، عقدین طلبی‌نین موحقق اولماسیدیر. [عقدین طلبی بودور:] اوزرینده عقد واقع اولان «صیفتلره مالیك اولان» عئینین، موشتری‌نین مولكونه كئچیریلمه‌سیدیر. اصل، بیرینجیسی ایله موافیقدیر (اصل، وفا ائتمه‌مه‌سیدیر.) و ایكینجیسی ایله موخالیفدیر. مثلاً عقد، كؤك بیر عئینین اوزرینده واقع اولورسا و سونرا آریقلاییرسا، بو، خیار تؤره‌در. چونكی عقد اونون اوزرینده اولان _كؤك_، خاریجده اینتیقال تاپماییب. نه اینكی عقدین، كؤك اوزرینده واقع اولماسی خیارا سبب اولسون. بو، بئیعی جاییز[1] ائتمگی طلب ائتمیر. بئیعی جاییز ائدن (لازیملیكدن ساخلایان) یالنیز خاریجی عئینین، عقدین موتعلّقی ایله مونطبیق اولماماسیدیر.

آیدیندیر كی شوبهه اولان زامان، مونطبیق اولماماق اصل ایله موافیقدیر. قئید ائتدیكلریمیزدن بایاق دئدیگیمیزین _یعنی موشتری‌نین حاقّی‌نین چاتماماسی‌نین اصالتی‌نین_ دوزگونلویو موحقق اولدو.

فإن قلت: لا دلیل على كون الخارج من العمومات المذكورة معنونا بالعنوان المذكور، بل نقول: قد خرج من تلك العمومات المال الذی وقع المعاوضة بینه وبین ما لم ینطبق على المدفوع، فإذا شك فی ذلك فالأصل عدم وقوع المعاوضة المذكورة.

قلت: السبب فی الخیار وسلطنة المشتری على فسخ العقد وعدم وجوب الوفاء به علیه هو عدم كون العین الخارجیة منطبقة على ما وقع العقد علیه.

وبعبارة اخرى: هو عدم وفاء البائع بالعقد بدفع العنوان الذی وقع العقد علیه إلى المشتری، لا وقوع العقد على ما لا  یطابق العین الخارجیة.

كما أن السبب فی لزوم العقد تحقق مقتضاه: من انتقال العین بالصفات التی وقع العقد علیها إلى ملك المشتری.

والأصل موافق للأول، ومخالف للثانی.

مثلا إذا وقع العقد على العین على أنها سمینة فبانت مهزولة، فالموجب للخیار هو: أنه لم ینتقلإلیه فی الخارج ما عقد علیه وهو السمین، لا وقوع العقد على السمین، فإن ذلك لا یقتضی الجواز، وإنما المقتضی للجواز عدم انطباق العین الخارجیة على متعلق العقد، ومن المعلوم أن عدم الانطباق هو المطابق

للأصل عند الشك.

فقد تحقق مما ذكرنا:

صحة ما تقدم: من أصالة عدم وصول حق المشتری إلیه،