سونرا دئمك لازیمدیر كی بیعین جاییز اولماسی ساتیلان آنا قدر وقفلیگی آرادان قالدیرماز. آیری سؤزله وقف بیعله آرادان گئدر اونون جاییز اولماسی ایله یوخ. موقوفه‌نین ساتیلماسی‌نین جَوازی اونون باطیل اولماسی‌نین جَوازیدیر او آنا قدر كی موقوفه‌نین یئرینه آیری بیر شئی بدل اولا و یا اولمایا و یالنیز پولو وئریله.

وقف صیغه‌سی‌نین دَواملی اولماسی و موعاویضه‌دن منع اولماسینا باخمایاراق بعضاً ائله بیر شئیلر عاریض اولار كی بو اینشاء (قیامته قدر ساتیلماز اولماماسی) ایله موخالیف اولار. نئجه كی هیبه كیمی جاییز عقدلر بئله ایقتیضا ائدیر كی موتّهَب (اونا باغیشلانان شخص) اونا مالیك اولسون و اونون تسلّوطو اونون الیندن آلینماغا مانع اولور. آما بونا باخمایاراق باغیشلایان شخصده بو صیغه ایله موخالیفت گوجو و اونون الینی مالدان اوزمگه گوجو وار. دوشون

هیبه ایله وقفین فرقی وار:

باغیشلانان آندان اعتیباراً جاییزلیك هیبه ایله‌ برابر واردیر و هر آن قایتارماق احتیمالی وار آما وقفده یالنیز موجوّیزلر حاصیل اولاندان سونرا موخالیفت ائتمك اولار و وقف آنیندان اونونلا برابر دئییللر. آما فرقی یوخدور بو جَواز اوّلدن اولسون و یا سونرادان عاریض اولسون.

بعضی عالیملر بو مقامدا بئله دئییرلر: دیقّت ائدندن سونرا بیزیم نظریمیزه ترجیحلی مسأله بودور: وقفین وقف آنینا قدر بیعی جاییز دئییل بلكه بیر شئیین وقف اولماسی و عئین حالدا ساتیلماسی‌نین جاییزلیگی پارادوكس و موتضادّدیر. بلی وقف باطیل اولدوغو زمان اونون ساتیلماسی جاییز اولار. سونرا وقفین بیعینی جاییز ائدن، وقفی باطیل ائدیجی موجوّیزلرین بعضیسینی ذیكر ائدیبلر.

بعضی بؤیوكلر (كاشف الغطاء) بو مسأله‌ده «قواعد»ه یازدیقلاری شرحده اونو (صاحب جواهری) قاباقلاییبلار. ایستیدلال ائتدیكلری یئرده كی: نص و ایجماع وقفین بیعینی منع ائدیر بلكه ضرورت‌ده اونو منع ائدیر. اونلار بئله ایستیدلال ائدیبلر: بیعله اونون اوخشارلاری (هیبه، صولح و . . .) وقفین حقیقتی ایله مونافاتلاری وار. یعنی بونلار اولان یئرده وقف اولاماز، چونكی وقفده دوام وار. وقفین ایلك آنیندا بوتون موعاویضه‌لر اوندان نفی اولوبلار.

ایندی كی بیلیریك ایمام بو مسأله‌لرین عاریض اولماماسینی بیلیردی ایطلاق یولو ایله منع ائدیب، دوز اولار كی ایمام بو علمین سایه‌سینده تقییددن موستغنی اولسون. بو تقدیرده‌ كی بو صیفت خاریجی شرط اولا. بونون خیلافینداكی بو صیفت نوعون داخیلینده اولا.

ایمامین بونو بیلمه‌سی كی بو موریدده بیعی جاییز ائدیجیلر عاریض اولمایاجاق، نوعدا وصفین ایطلاقیندا تقییددن موستغنی ائتمز. نئجه كی پیزلی دئییل.

ظاهیر اولدو ك بیعدن منع ائتمگین موطلق اولماسینا (حضرت علی (ع) موطلق اولاراق بیعدن منع ائدیب) تمسّوك ائتمك ایشكالسیز دئییل. بو موطلق اولماق بئله‌دیر كی وصف (ساتماقلا باغیشلاماغین ممنوعیتی) وقفین داخیلینده‌دیر. بو تمسّوك بیزیم بعضی موعاصیرلریمیزدن صادیر اولوب. اونلارین بیری صاحیب جواهردیر.

آما دئدیكلریمیزدن وقفین بیعی‌نین مانعلرین اوچ اولماسی ظاهیر اولدو:

1. واقیفین وقف صیغه‌سی واسیطه‌سیله موقوفه‌نین عینیندن فایدالانماق اوچون اونو جاری صدقه قرار وئرمه‌سی حاقّی.

2. كئچمیش بایعین بطنیندن یارانان گلجك نسلین حاقّی.

3. ریوایتلردن اله گلن شرعی تعبّود. البته وقف آللاه حاقّی‌ اولدوغو اوچون اوندا تقرّوب اعتیبارلیدیر. وقف عملی آللاه اوچوندور و عوَضینده او اؤزو وئره‌جك.

بو مانعه‌لرین بعضیسی بعضی واخلار آرادان قالدیریلار و باشقالاری قالار بعضاً ده هامیسی قالدیریلار. بو باره‌ده تفصیل یاخیندا گله‌جك.

(ایكی نوع ایجماع وار: 1. موحقق: اینسان اؤزو تحقیق ائدیب و گؤروب كی هامی او مسأله‌ده ایجماع ائدیب. 2. محكی: بیر آیریسی تحقیق ائدیب و دئییر كی هامی‌نین بو مسأله‌ده ایجماعسی وار)

مسألة:

وقفین بیعی‌نین جاییز اولماماسینا فی‌الجومله (یعنی هامیسی یوخ) موحقق ایجماع وار. اونون جاییز اولماماسینا بیر ریوایتین عمومونا اساسلاناراق حكایت اولونموش ایجماع‌دا وار. او ریوایت بئله‌دیر: ایمام حسن عسكری (ع) بویوروب: « وقف واقیفلرین وقف ائله‌دیكلری زادین حسبی ایله اولار». (ایمام بو سؤزو بیر سوآل جوابیندا بویوروب.)

بیر ده علی بن راشدین ریوایتی‌نین عمومونا كی دئییر: ابالحسن كاظمدن (ع) سوروشدوم: «سنه قوربان اولوم باغیمین یانینداكی یئری آلدیم. سونرا اورانین وقف اولدوغونو اؤیرندیم». حضرت بویوردو: «وقفین آلیم-ساتیمی جاییز دئییل. اوردان حاصیل اولان تاخیل سنین مولكونه داخیل اولماز، اونو وقف اولونان شخصه قایتار». دئدیم: «اونا وقف اولان شخصی تانیمیرام». بویوردو: «حاصیل اولان تاخیلی صدقه وئر».

(بو سؤزون بو ایشكالی وار كی طرف زحمت چكیب تاخیل اكیر نییه گرك هامیسینی صدقه وئره؟ بونون حلی اوچون ایكی احتیمال وار: 1. شاید بو كیشی یئری آلاندا تاخیلی واریدی و بو اؤزو اكمه‌ییب. 2. بو اؤزو اكیبسه اؤز زحمت یاناسینی گؤتوره و یئره دوشن پایی صدقه وئره.)

بیر ده امیرالمؤمنینین (ع) و او بیری ایماملاردن نقل اولان وقفنامه‌نین كیفیّتی‌نین عمومونا گؤره. ابی عبدالله كاظمدن (ع) نقل ائدن ربعیّ بن عبداللهین حضرت علی‌نین وقفنامه‌سی كیمی كی بئله‌دیر:

بسم الله الرحمن الرحیم

بو، علی بن ابی طالب(ع) اونونلا صدقه وئرن وسیله‌دیر. علی بن ابی طالب ساغ و ساغلام دورومدا بنی زریق قبیله‌سینده یئرلشن ائوینی صدقه وئریر. آللاه یئرلری و گؤیلری ایرث آپاران گونه‌جن بو صدقه ساتیلاماز و باغیشلاناماز. علی (ع) فیلان كسی بو ائوده ساكین ائدیب او گونه‌جن كی دیریدیر و اخلافی دیریدیر. اونلارین نسلی كسیلندن سونرا بو صدقه موسلمانلاردان احتیاجی اولانا یئتیشیر. الخ.

وصفین (باغیشلانماماق و ساتیلماماق) ظاهیری بئله‌دیر كی بو وصف صدقه‌ نوعونون صیفتی‌دیر نه اونون اؤزونون.

وصفین نوعدان خاریج اولماسی و حضرت علی‌نین بو سؤزو فقط او شخصه دئمیش اولماسی بعیددیر. آما بو شرط فقط او شخصه مخصوص اولسایدی لازیم گلردی ایلك اولاراق موقوف‌علیه دئییله سونرا شرط ذیكر اولا مخصوصاً اونلارین علئیهینه ذیكر اولان شرط. بونونلا بئله كی وقفین ساتیلماسی بعضی یئرلرده جاییزدیر، اونون عدمین شرط ائتمك فایداسیز اولار. بلكه فاسید ائدیجی اولار (یعنی بیعی‌ده فاسید ائدر) چونكی شرعله موخالیفدیر. قایدا بئله‌دیر كی شرع بعضی یئرلرده اونون بیعینی جاییز بیلیر. مثلاً موقوف‌علیه‌دن فسادی دفع ائتمگی ایراده ائله‌دیگیمیز یئرلرده و یا اونا حاجتین عاریض اولماسی كی ساتماق ایجازه‌سینی وئریر و یا موقوفه ایشه یاراماز حالا دوشنده كی اوندان اصلاً فایدالانماق اولماز. مگر دئیك: بو ایطلاق (شرطی موطلق دئمك) ابن راشیدین ریوایتینده‌كی ایطلاق كیمیدیر.

او ریوایتده ایمام كاظم (ع) موطلق اولاراق بویورموشدو: وقفین بیعی جاییز دئییل. او ریوایتده اولان ایطلاق مجوّیز اولمایان یئره مونصریف اولور. (یعنی او یئرلرده صادیقدیر)

بو مطلب ایسه عوذرسیز وقفین بیعی‌نین جاییز اولماماسیندا، او ریوایت كیمیدیر. بو تقدیرده‌كی وصفی نوعا صیفت ائدك و یا خاریجی شرط كیمی حسابلایاق، بو تقیید (ساتیلماز و باغیشلانماز) قاچیلمازدیر.

بو احتیمالی وئریریك كی ایمامین بو موباح ائدیجی ایشلرین (فایداسیز اولماق و . .)عاریض اولماماسینا علمی واریدی.

بو شرطه اعتیراض ائدن عالیملرین چوخو بو اوچ دانادان باشقا (وقف، رهن، ام ولد) آیری حاقّی ذیكر ائتمه‌ییبلر. سونرا جینایتكارین (جینایته مورتكیب اولان قول) حاقّینی ذیكر ائدیبلر. (اینسان جینایت ائدن قولونو ساتا بیلر یا یوخ؟) عالیملر اونون حؤكمونده ایختیلافلی اولوبلار. ظاهیر بودور كی مانع اولان حاقلار بو اوچ دانادان و یا دؤرد دانادان آرتیقدیلار. بیزیمله موعاصیر اولان عالیملردن سونراكیلارین بعضیسی بو حاقلاری ایگیرمیدن آرتیغا چاتدیریبلار. دئییلن دؤرد دانادان سونرا بونلاری ذیكر ائدیبلر:

1. بیعدن اوّل عینه تعلّوق تاپان نذر

2. مبیعه تعلّوقو اولان خیار

3. مملوكون مورتد اولماسی

4. ساتماماسینا آند ایچمك

5. مكه‌ده حجّده قوربانلیغا موعیّنلشن حئیوان

6. لازیم (قطعی) عقدده قولون آزادلاماسی شرطی (قولو ساتیر و شرط ائدیر كی آلیب آزاد ائده‌جكسن)

7. مشروط كیتابت (آغا قول ایله شرط ائدیر كی اؤزو اؤز پولونو تماماً اؤده‌سه آزاد اولاجاق) و یا موطلق كیتابت (آغا قولا دئییر كی پول وئردیكجن بللی فاییزین آزاد اولور.) هله آزاد اولمایان حیصّه‌سینه نیسبت. چونكی كیتابت پولو اؤدنمه‌میشدن آغا اونو اؤز مولكوندن خاریج ائتمگه ایجازه‌سی یوخدور.

8. آغادان غیری‌نین اؤلمه‌سینه تدبیر اولماق (آغا دئییر كی فیلان كس اؤلورسه سن آزادسان و ایندی آغا اؤلور آما فیلان كس هله دیریدیر.) بو تدبیرین دوز و صحیح اولماسینا اساسلاناراق، آغانین اؤلدوگو زمان و آزادلیغین اونا باغلی اولان آدامین اؤلمه‌دیگی دورومدا، واریثلر بو قولون صاحیبی ساییلیرلار آما اوندا تصروف ائده‌مزلر.

9. وصیّت ائدن(موصی) اؤلوب، اونون نفعینه وصیت اولانین(موصی له) بو وصیتی قبول ائله‌مه‌سیندن اوّل، وصیت اولان شخصین (موصی له) حاقّی‌نین وصیت اولان مالا (موصی به) تعلوق تاپماسی. بو اساسدا كی واریث قبولدان اوّل ایرثده تصروف ائتمه‌سی منع اولا.

10. شوفعه حاقّی‌نین مالا تعلوق تاپماسی. شوفعه حاقّی مالیكین ائله‌دیگی تصروفلرین لازیم (قطعی) اولماسینا مانع اولار. شفیع (شوفعه حاقّینا مالیك اولان شخص) ائلیه بیلر حیاتا كئچیریلن موعامیله‌لری باطیل ائده. (شوفعه حاقّی شریكلی مالدا شریكه تعلوق تاپان حاقّدیر)

11. آغا حامیله كؤله آلان زمان، كؤله‌نین قارنینداكی ولدین آغانین نوطفه‌سیندن قیدالانماسی نتیجه‌سینده اوّلكی كؤله صاحیبی كی اوشاق اوندان عمله گلیب، اوشاغی ساتا بیلمز چونكی كؤله قارنینداكی اوشاق ایكینجی آغانین نوطفه‌سیندن قیدالانیب. بو اساسدا كی او اوشاغی ساتماق جاییز دئییل. (عربده بئله اینانج وار: آنانین بطنینده‌كی اوشاق دؤرد آی اون گونه‌قدر آتانین نوطفه‌سیندن قیدالانار)

12. اوشاق مملوك (قول) اولا و ننه‌سی ایكی شریك آغانین اورتاق كؤله‌سی اولا. آغالارین بیری كؤله ایله یاخینلیق ائده و بو اوشاق فقط اوندان اولا. دوغولان اوشاق یاخینلیق ائتمه‌ین مالیكین مملوكو ساییلسادا اوندا باشقا تصرّوف ائده بیلمز. مگر بو كی اونا قیمت قویولا و او اؤز پایینا دوشن قیمتی آلا.

13. مولكیّت سببی و مولكیّتی زاییل ائدن سببلرین تعاروضو. نئجه‌كی بیر موسلمان عسكر آتاسینی اسیر توتسا اونو اؤزونه قول ائده بیلمز چونكی آتاسیدیر. (بیرینجی سبب:موسلمانلار دوشمنی اسیر توتان زمان اونو اؤزلرینه قول ائدرلر. ایكینجی سبب: اینسان آتاسینا مالیك اولا بیلمز.)

14. بؤلمكدن اوّل غنیمتلرده مولكیّت. بونا اساساً كی ایستیلا (موسلّط اولماق) زمانی مولكیّت حاصیل اولار نه اینكی بؤلمكدن سونرا. چونكی مولكون مالیكسیز قالماسی محالدیر.

و بونلارا تای كی ساییبلار.

آما بیز اصحاب ذیكر ائدنلره كیفایتلنیریك:

1. وقف

2. ام ولد (آغادان دوغان كؤله)

3. رهن

4. جینایت (جینایتكار قول)

لاكین حقیقتده بو معنا مالیكین، مولكون نقلینده موستقیل اولماسینا و بو نقلین كئچمیشده اولماسینا قاییدیر. نقل حقّی اونا تعلّوق تاپمازسا، اوّلكی ذیحقّین ایذنی اولمادان، بونو نقل ائده بیلمز. بونون‌دا قاییدیشی بیعین بو شرطینه‌دیر كی بیعین موتعلّقی، مالیك طرفیندن موستقیل ساتیلا بیلن شئی اولمالیدیر. بئله اولورسا حاصیلی یوخدور (یعنی بو شرط لازیم دئییلدیر چونكی بیعین ایچینده بو مسأله وار)

ظاهیر بودور كی بو عنوان (طیلق اولماق)، وقف، رهن و امّ ولدین بیعلری‌نین جاییز اولماماسی‌نین، اونا فرع اولماسی اوچون، اؤز-اؤزلوگونده شرط دئییل. بلكه شرط، او مخصوص حقلر و آیری حقلرین اولماماسیدیر. ائله حقلر كی مالیكین تصرّوفونه مانع اولورلار مثلاً نذر، خیار و باشقالاری.

و بو عنوان (طیلق اولماق) او حقلرین قالدیریلماسیندان اله گلیب. طیلق، مالیكین اونون نقلینده اَلی تماماً آچیق اولماق و اؤز مولكونده تصرّوف ائتمگه مانع اولان حقلرین هئچ بیرینه محبوس اولماماق معناسیندادیر. قالدیریجی مفهومو (طیلق اولماق) ذیكر ائله‌مكدن مقصد، تصرّوفدن مانع اولان حقلری ذیكر ائتمگه موقدّیمه اولماق اوچوندور نه اینكی سونراكیلار اونا فرع اولان بیر شرط قویولسون. بلكه اصلی و فرعی اولماقدا ایش عكسدیر.

بلی شئیخین تهذیبده‌كی عیبارتیندن ظاهیر اولور كی رقبه‌نین اؤزونده بیع و شراء جاییزدیر. اوردا دئییر: «بیر نفر بیزه (شئیخ طوسی‌یه) ایشكال چیخاردیرسا كی سیز ذیكر ائدن زاد بو ایكی یئرده فقط تصرّوف ائتمگی موباح ائدیر و بونا دلالت ائله‌ییر كی شراء و بیع بو یئرلر باره‌سینده دوز اولسون. پس اونون تصرّوفو بیع و شراء ایله دوز اولماسا، شراء و بیعه موتفریع اولانلار دا بوردا موتفریع اولمازلار. اوندا بیز (شئیخ طوسی) بئله دئیَریك: بیز یئری اوچ یئره بؤلدوك:

1-     او یئر كی اونون جماعتی موسلمانلیغی قبول ائده، پس او یئر اونلاریندیر و اوندا تصرّوف ائدیرلر.

2-     او یئر كی عنوه و غلبه ایله آلینیب.

3-     او یئر كی اونون جماعتی او یئرله موصالیحه ائدیبلر (مثلاً دئییبلر كی یئر سیزین اولسون و بیزی آزاد بوراخین گئدك)

بیز بو ایكینجی و اوچونجو یئرلرین شراء و بیعینی موباح بیلیریك. چونكی بیزیم‌ده بو یئرده سهمیمیز وار. چونكی بورا موسلمانلار اراضیسیدیر و بیز ده موسلمانیق. و هابئله بو قیسمده (غلبه و یا موصالیحه‌ایله آلینان یئرلرده) شراء و بیع صحیحدیر، بو باخیمدان كی غلبه و یا موصالیحه ایله آلینیب. آما انفال و اونون مجراسیندا جاری اولانلاری، شراء ایله تملّوك ائتمك اولماز و بیزه فقط اوندا تصرّوف ائتمك موباحدیر.

سونرا شئیخ طوسی خراج یئرلرینده ابی‌برده‌نین ریوایتینه ایستیدلال ائدیب [كی بیعی جاییزدیر] و قاباقلیقدا اوخودوق. او ریوایت بونا دلالت ائدیردی كی تصرّوفدن تؤره‌نن آثارین بیعی جاییزدیر آما یئرین رقبه‌سی‌نین بیعی یوخ.

و شئیخ طوسی‌نین دلیلی، اونون كلامینی تأیید ائتمگه قرینه‌دیر.

و دئدیكلریمیزدن، مفتوحة عنوة‌دن آییریلا بیلن زادلارین حالی بللی اولدو. مثلاً آغاجلارین یارپاغی و میوه‌لری، بینالارین تخته‌لری، ائولره قویولموش چاتیلار و یئر اوزوندن اله گلن زیغ، گچ، داش و بونا تایلار. قایدانین ایقتیضاسی بودور كی فتحدن سونرا داشینان زادلاردان هر نه حادیث اولسا و یارانسا موسلمانلارین هامیسی‌نینكی دیر.

بونا گؤره اونلاردان حكایت اولانلارا اساساً، علامه، شهید و ایكینجی موحقیق و آیری جماعت تصریح ائدیبلر مفتوحة عنوة یئرلرین بیناسینی، ماتریاللاری همن یئرین تورپاغیندان اولماماق شرطیله رهنه وئرمك اولار.

بلی فتح حالیندا اوندا مووجود اولانلار، داشینان مال اولدوقلاری اوچون، موقاتیللریندیر (عسكرلرین).

و بئله‌لیكله قایدا ایقتیضا ائدیر اونو ایكی واختدان باشقا، آیری نوع اخذ ائتمك اولماسین: یا جاییر سولطان باغیشلایا و یا شرع حاكیمی باغیشلایا.

بیر ایمكان‌دا وار كی دئییله: جاییر سولطانا دخلی یوخدور. چونكی جاییر سولطاندان آلماغینا ایجازه وئریلن میقدار، یئرین منفعتیدیر، اجزاسی یوخ. آما بو اجزاء سولطاندان یالنیز ایستیفاده اوچون آلینسا و اؤزونه مولك ائتمك اوچون یوخ، آلماسی جاییز اولار.

احتیمالی وار بو اجزا آشاغیداكی ریوایتین عمومونا اساساً موباحلار حؤكمونده اولا:

هر كیم بیر موسلمانین سیبقت ائله‌مه‌دیگی بیر شئیده سیبقت ائده، او اونا داها حاقلیدیر.

و سلفدن خلفه ایستیمرار تاپان كرپیج، كوزه و قاب كیمی عراق تورپاغیندان و ایمام حسینین(ع) توربتیندن قاییریلان زادلارین موعامیله‌ سیره‌سی، بو مطلبی تأیید ائدیر بلكه اونا دلالت ائدیر. بو احتیمال، بو اجزانین یئردن آیریلمالاری ایله گوجلنیر.

یئرین نوعلری قورتولدو.

بیل گینن ایكی عَوَضین شرطلریندن، ایكی فاضیل (علامه حلی و صاحیب شرایع، محقق) و اونلاردان سونراكی بیر جمع، مولكیّتندن سونرا «طیلق اولماق» (بوش و آزاد اولماق) شرطینی ذیكر ائدیبلر.

سونرا بو طیلق اولماغا فرع ائدیبلر:

1. ایستیثنا شراییطدن باشقا، وقفین ساتیلماسی‌نین جاییز اولماماسی.
2. رهن وئرن اوّلدن ایذن وئرمه‌سه و یا ساتیلاندان سونرا اعتیراض ائدرسه و ایجازه وئرمزسه، رهنین ساتیلماسی‌نین جاییز اولماماسی.
3. ایستیثنا اولان یئرلردن باشقا، ام‌ ولدین (آغاسیندان اوشاق دوغان كنیز) ساتیلماسی‌نین جاییز اولماماسی.

و طیلقدن منظور مالیكین مولكه، تماماً و مانعسیز موسلّط اولماسیدیر. یعنی مالیك، مولكو ایله ایسته‌دیگینی ائده و الی اوندا آچیق اولا.

بلی یقینلی زاد، قورولان آثارین وارلیغی گونه‌ قدر، ایختیصاص حقّی‌نین ثابیت اولماسیدیر.

ایختیصاص حقّین ثابیت اولماسی اوچون، یاراشار كی صؤحبت، اونونلا تصروف جاییز اولان وجهده، صرف اولسون.

پس بیز دئییریك؛ حضور زمانی و ایجازه‌نین ایمكانلی زمانی، بیری‌نین، تصرّوف ائتمگی ایمامین ایجازه‌سینه موقوف اولماسینا، ایشكال ائله‌مه‌سی گؤزل اولماز. چونكی او موسلمانلارین ولیسیدیر و خراج یئری‌نین عئینی و منفعتی‌نین اینتیقالی اونون عؤهده‌سینه‌دیر. آما ظاهیر بودور كی شئیخین تصرّوفدن منع ائدن بو موطلق كلامی، حضور زمانی ایمامین ایجازه‌ وئرمه‌مه‌سینه حمل اولار. آما غیبت زمانی بئش احتیمال وار:

1. جاییر سولطان باغیشلایان یئردن سووایلاری جاییز اولماسین.
2. موطلق اولاراق جاییز اولسون.
3. شرع حاكیمی وئره (باغیشلایا).
4. خراجا موستحق اولانا جاییز اولسون آما باشقالارینا یوخ (خراجا موستحق اولانلار بیت المالدان پایلاری اولانلاردیلار.)
5. دؤنوب اؤلو یئر اولورسا جاییز اولار آما آباد قالیرسا یوخ.

آما غیبت زمانی:

1. تصرّوف جاییز دئییل. مگر جاییر سولطان او یئری باغیشلایا. او دا، خراج و موقاسیمه‌سی حلال اولان سولطاندان.

2. تصرّوف موطلق اولاراق جاییز اولسون، موطلق یئرلری شیعه‌لره حلال ائدن ریوایتلرین عمومینا اساساً. نه فقط ایمامین مالی اولان اؤلو یئرلر. و چه بسا بو مطلبی تأیید ائده خراجین قبول اولماسی‌نین جاییزلیغی، او خراج كی یئر ایجاره‌سی كیمیدیر. پس نئجه‌ كی خراجدا تصرّوف جاییزدیر عینده‌ده تصرّوف جاییزدیر و هئچ كسین ایجازه‌سی لازیم دئییل.

3. یا دا ایمامین ناییبی اولان، شرع حاكیمی، ایجازه وئرمه‌دن تصروف جاییز اولمایا.

4. یئرین خراجینا موستحق اولانلار و اولمایانلار آراسیندا تفصیل اولا. یئرین اوجرتینه موستحق اولانا تصرّوف جاییزدیر و باشقاسینا یوخ. اوجرته موستحق اولماق، خراجین حلاللیغینا دلالت ائدن بعضی خبرلرده، ایمامین موخاطب آلدیغی شخصلره بویوردوغوندان ظاهیر اولور. ایمام اوردا بویوروب: سنین بیت‌المالدا نصیبین و سهمین وار.

خراجا موستحق اولمایان شخصلر اونلاردیلار كی یئری تصرّوف ائله‌سه‌لر یئرین حقّی اونلارا واجیبدیر.

ائله بو حكایت اولونانا اساساً، بیردن چوخ عالیملر جاییر سولطاندان خراجی ایمتیناع ائتمگی و اوغرولاماغی جاییز بیلمیرلر و اونا فتوا وئریبلر. بعضیلری خراجی ایمامین ناییبینه وئریلمه‌ شرطیله بو عملی (خراجی سولطانا وئرمكدن ایمتیناع ائتمگی) ایستیثنا ائدیبلر.

5. و یا فتح زمانی آباد و سونرا اؤلو اولان یئرله، فتح زمانی آباد و ایندی یئنه همن آبادلیقدا قالان یئر آراسیندا تفصیله قاییل اولاق.

احیاء دلیللرین عمومینا و سلیمان ابن خالد و اونا تای ریوایتلرین خصوصونا اساساً بیرینجی‌نین (آباد ایمیش سونرادان خراب اولوب) احیاء ائتمه‌سی جاییزدیر.

بلی شئیخین تهذیبده‌كی عیبارتیندن ظاهیر اولور كی رقبه‌نین اؤزونده بیع و شراء جاییزدیر. اوردا دئییر: «بیر نفر بیزه (شئیخ طوسی‌یه) ایشكال چیخاردیرسا كی سیز ذیكر ائدن زاد بو ایكی یئرده فقط تصرّوف ائتمگی موباح ائدیر و بونا دلالت ائله‌ییر كی شراء و بیع بو یئرلر باره‌سینده دوز اولسون. پس اونون تصرّوفو بیع و شراء ایله دوز اولماسا، شراء و بیعه موتفریع اولانلار دا بوردا موتفریع اولمازلار. اوندا بیز (شئیخ طوسی) بئله دئیَریك: بیز یئری اوچ یئره بؤلدوك:

1-     او یئر كی اونون جماعتی موسلمانلیغی قبول ائده، پس او یئر اونلاریندیر و اوندا تصرّوف ائدیرلر.

2-     او یئر كی عنوه و غلبه ایله آلینیب.

3-     او یئر كی اونون جماعتی او یئرله موصالیحه ائدیبلر (مثلاً دئییبلر كی یئر سیزین اولسون و بیزی آزاد بوراخین گئدك)

بیز بو ایكینجی و اوچونجو یئرلرین شراء و بیعینی موباح بیلیریك. چونكی بیزیم‌ده بو یئرده سهمیمیز وار. چونكی بورا موسلمانلار اراضیسیدیر و بیز ده موسلمانیق. و هابئله بو قیسمده (غلبه و یا موصالیحه‌ایله آلینان یئرلرده) شراء و بیع صحیحدیر، بو باخیمدان كی غلبه و یا موصالیحه ایله آلینیب. آما انفال و اونون مجراسیندا جاری اولانلاری، شراء ایله تملّوك ائتمك اولماز و بیزه فقط اوندا تصرّوف ائتمك موباحدیر.

سونرا شئیخ طوسی خراج یئرلرینده ابی‌برده‌نین ریوایتینه ایستیدلال ائدیب [كی بیعی جاییزدیر] و قاباقلیقدا اوخودوق. او ریوایت بونا دلالت ائدیردی كی تصرّوفدن تؤره‌نن آثارین بیعی جاییزدیر آما یئرین رقبه‌سی‌نین بیعی یوخ.

و شئیخ طوسی‌نین دلیلی، اونون كلامینی تأیید ائتمگه قرینه‌دیر.

شهید اوّل دروس كیتابیندا دئییر؛ مفتوحة عنوة یئرینده تصرّوف ائتمك اولماز مگر ایمامین ایجازه‌سیله. فرق ائله‌مز بو تصروف بیع اولا و یا وقف اولا و یا بو ایكیسیندن باشقاسی اولا. بلی غیبت دؤورانیندا تصرّوف نافیذ ساییلار و شئیخ طوسی مبسوطدا موطلق دئییب كی اوندا تصرّوف نافیذ دئییل (یعنی نه حضور زمانی و نه غیبت زمانی)

ابن ادریس دئییر: «نه ایشكالی وار بیز یئرین تحجیرینی(چپرله‌مه‌سینی)، بینامیزی و تصرّوفوموزو ساتیریق و وقف ائدیریك، یئرین اؤزون‌كی یوخ ».

غیبت زمانی و حضور زمانی‌نین تفصیل ائتمه‌سی(آییرماسی) دروس كیتابینا نیسبت وئریلیب. پس غیبت زمانی تصرّوف جاییزدیر حتّا بیع و وقف اولموش اولسا دا. آما ایكینجی‌سینده (حضور زمانی) ایمامین ایجازه‌سی اولمادان اولماز.

هابلئه بو تفصیل وئرمك، موحقق ثانی‌نین جامع‌المقاصد كیتابینا نیسبت وئریلیب و بو ایكی نفره وئریلن نیسبتین ایشكالی وار. بلكه ظاهیر بودور كی بو ایكی نفر هامی‌نین فتواسی ایله مووافیقدیلر. بو مسأله‌ده كی غیبت زمانی بو یئرلرده ، تصرّوف ائتمك آثار تیكمكله اولور و یئرین نقلی اونلارین تابعیّتینده جاییز اولور. پس یئری نقل ائتمك آثارین تابعیّتینده اولور. معناسی بودور كی بو یئر، آثارین باقی اولان گونونه‌قدر موشتری‌نین مولكو ساییلیر.

شهید ثانی مسالك كیتابیندا محققین قوولونون شرحینده دئییر؛ محققین بوسؤزو كی دئییر: « مفتوحةالعنوة یئری‌نین بیعی، هیبه‌سی و وقفی جاییز دئییل»، او سؤزدن منظورو بودور كی: محقق بونو دئمك ایستیر: بو ایشلر (بیع و ..) آثاردان قطع نظر ائتسك(آثاری حسابلاماساق) یئرین رقبه‌سینده جاییز دئییل. آما بو تصرّوفلر (بیع و ...) بینا تیكمك، آغاج اكمك، اكین اكمك و اونا تای آثارین تابعیّتینده اولورسا، جاییزلیگی اقوادیر. دئییر: بایع او یئری بو آثارلا بیرلیكده ساتارسا، یئر، تابعلیك یولو ایله مبیعه داخیل اولار. هابئله‌دیر وقف و آیریلاری. و آثاردان بیر شئی قالانا قدر بو مولكیّت دوام ائدر و اوندا كی آثارین هامیسی آرادان گئتدی، موشتری و موقوف‌علیه و اونلاردان سووایین حقّی، او یئردن قیریلار.(داها او یئرده حقلری قالماز)

سؤزون اصلیسی بودور و جمع‌ده بونو دئییب و گرك اونا عمل اولا. بیتدی.