یئددینجی مجوّیزین بوندان سونرا كی حیصه‌سینده (خرابلیق گومانی اولدوغوندا) و اوندان سونرا گلن مجوّیزلرده (سككیزینجی، دوققوزونجو و اونونجودا) آشاغیدا گلن دلیللره ایستیناداً ساتماقدان منع ائدیلیب:

بو روایتین عمومونا گؤره: ایمام كاظم (ع) بویوردو: «وقفین ساتیشی جاییز دئییل و ساحه‌دن حاصیل اولان تاخیل سنین مولكونه داخیل اولماز». ایمامین موشتری‌دن، ساتانین موقوفه‌نی ساتماقدا مجوّیزلی اولوب اولمادیغینا، علمی‌نین اولماسینی سوروشماماغی بونا دلالت ائلیر كی موقوفه‌نین تاخیلی اولدوغو گونه قدر، ساتماغی جاییز دئییل. (موشتری ساتانین مجویزلی اولوب اولمادیغین بیلمه‌دیگی تقدیرده اونون مجوّیزلی و صحیح اولدوغونا حمل ائتمه‌لیدیر.)

هابئله ایمام حسن عسكری‌نین (ع) سؤزو ساتماقدان منع ائدیب: «موقوفه واقیفین وقف ائله‌دیگی كیمی قالماغی لازیمدیر ان‌شاءالله». و هابئله بوجور دلالت ائدن دلیل‌لر: موقوفه ترك اولمالیدیر (ساتیلمامالیدیر) یئرلرین و گؤیلرین واریثی اونو ایرث آپاران گونه قدر.

بو دلیل‌لرین هامیسی، بوتون صورتلرده اولان منع ایستصحابیندان علاوه مؤوجوددولار. (صورتلرین هامیسیندا منعی ایستیصحاب ائتمك اولار.) منع ایستیصحابینا وارید اولوب موقدّم اولان دلیل‌ده یوخدور. مگر مشهور موكاتیبه. (یالنیز بو موكاتیبه منعین ایستیصحابینا موقدّم اولوب.) ساتیلماغی جاییز بیلنلرین هامیسی ایستیثناسیز بو موكاتیبه‌یه ایستیناد ائدیبلر.  او دا بن مهزیارین موكاتیبه‌سیدیر. بن مهزیار دئییر: ایكینجی جعفره (حضرت جواد (ع)) یازیدیم: « فیلان كس بیر باغ آلیب وقف ائدیب. وقفین بئشدن بیرینی (خومسونو) سنین اوچون قرار وئریب. یئردن سنه عایید اولان سهمین ساتماسی، قیمت قویوب آلدیغی قیمته اؤزو گؤتورمه‌سی و یا اوجور قالماسی باره‌ده سندن سوروشور». ایمام جواد (ع) منه جواب یازدی: « فیلان كسه اعلام ائله باغدان منیم سهمیمی ساتیب ثمنینی منه گؤندرسین. بو منیم نظریمدیر ان‌شاءالله، یا دا اونا داها مووافیق اولورسا قیمت ائدیب اؤزونه گؤتورسون». بن مهزیار دئییر اونا یازدیم: « كیشی دئییر كی بو باغین گئریده قالانینی اونلارا وقف ائتدیكلریمین آراسیندا شیدّتلی ایختیلاف وار، امین‌ده دئییلم كی بو ایختیلاف سایه‌سینده باغ آرادان گئتسین. صلاح بیلسز باغی ساتیب هر بیری‌نین سهمینی وئریم، بو ایشه امر بویورون». ایمام جواد (ع) اؤز خطی ایله یازدی: « اونا بیلدیر كی منیم نظریم بئله‌دیر: موقوف‌علئیهم آراسیندا ایختیلاف چیخیرسا و ساتماق داها یاخشی اولورسا، ساتیلسا یاخشیدیر. چونكی ایختیلاف جان و مال تلفی ایله نتیجه‌لنه‌ بیلر». خبرین آردی.

حاصیل اولان؛ بو دلیلین ضعیفلیگی ظاهیریندن بللیدیر. ( بیر مالا تسلّوط اولماسا ضایع اولماغی‌نین تقصیر بیزده دئییل كی!) و بیری ثمنین یالنیز مؤوجود بطنه عایید اولماغینا نظر وئریرسه سؤزونون فاسیدلیگی بللیدیر. و الخمتلف، التذكرة(علامه‌)، المهذب(قاضی‌بن‌فهد) و غایة المرام (صمیری) كیتابلاریندا گلنلر ضعیفلیكده بونو تعقیب ائدیرلر. (اونلار دا ضعیفدیلر.) اونلاردا گلیر: وقفدن مقصد اونون منافعیندن ایستیفاده ائتمكدیر و ایندی منفعت گؤتورمك ایمكانسیز اولوب. نتیجه‌ده موقوفه‌دن نظرده توتولان مقصدین حاصیل اولماغی اوچون اونو اؤز حدّیندن خاریج ائتمگی جاییزدیر. و موقوفه‌نین عئینی‌نین معطل قالماسینا باخمایاراق دونوب موقوفه‌نین عئینینده قالماق (یالنیز وقف اولموش عئینی قبول ائتمك) واقیفین مقصد و غرضینی ضایع ائتمكدیر. مثلاً: [مكّه‌یه آپاریلان] قوربانلیق معطل قالسا یعنی ترپشه بیلمه‌سه مخصوص بیر یئره نظرده توتولدوغونا باخمایاراق در حال كسیلر. نظرده توتولان یئر ایمكانسیز اولدوغوندا معطل قالانی خیلاص ائتمك اوچون اونو (مكانی) موراعات ائتمك تركیدیلر. (بو میثالیمیزدا مینادا كسیلمگه نظرده توتولان قویون یولدا كسیلیر و خلاص اولور.)

و اوندا ایشكال وار. وقفدن مقصد و غرض موقوفه‌نین شخصی‌نین منفعتلریندن ایستیفاده ائتمكدیر چونكی وقف صیغه‌سی‌نین دلالت ائتدیگی، یالنیز اودور. و ایندی اونون ایمكانسیز اولماسی فرض اولونوب. نتیجه‌ده ساقیط اولار. و واقیفین مقصدینه داها یاخین اولدوغو اوچون شخصی‌نین عَوَضینه اونون صینفیندن (نوعوندان) یارارلانماق، بو دلیله فرع ساییلیر: مقصدین اورجینالی و اؤزو ایمكانسیز اولدوغو تقدیرده واقیفین مقصدینه داها یاخین اولانی مؤعتبر سایماق واجیب اولسون.

یاخشیسی بودور كی منفعتدن سالان خرابلیغین قورخوسو اولان زامانلار دئیَك: ساتیلماغی منع ائدن دلیل‌لر بوردا جاری دئییل‌لر. اونو دا (واقیفین غرضینی قوروماغی‌دا) بونا تأیید قرار وئرك.

قئید اولانلاردان، بدل آلماغین فوتا گئتمه‌مگی شرطیله، ساخلاماغین مومكون اولدوغو لحظه‌یه قدر، ساتیلماغین تأخیره سالینماغی‌نین واجیبلیگی ظاهیر اولدو. فوتا گئتمك قورخوسو اولان یئرده ده ساتماغی تئزه سالماق ایشكاللی‌دیر. (گؤره‌سن بدل آلماق ایمكانی‌نین فوتا گئتمك قورخوسو تئز ساتماغا مجوّیز ساییلا بیلر یا یوخ؟) اگر ایكی مسأله آراسیندا سئچیم ائتمك لازیم گلیرسه: -ساتیلا و یئرینه آیری بیر شئی آلینا و یا بیر مودّت اوندان الده اولان منفعتی اونون تعمیرینه خرجله‌نه-، منفعتی فوتا گئدن بطنین حاقّینی ترجیح ائدك؟ یا واقیفین و ساییر بطنلرین _موقوفه‌نین شخصینه موتعلیق اولان_ حاقّینی ترجیح ائدك؟ بو مسأله‌نین ایكی طرفی وار: بیرینجی طرف گوجسوز دئییل (یعنی اونو ترجیح ائتمه‌لی‌ییك) چونكی واقیف موقوفه‌نین تعمیری‌نین موقوف‌علئیهمدن موقدّم اولماسینی شرط ائتمه‌ییب.

بیز دئدیگیمیز دوروما (قالدیغیندا ایختیلاف سببی ایله و یا غیر ایختیلاف سببی ایله داغیلاجاق) فاضل مقدادین التنقیح كیتابیندا ساتیلماغین جاییزلیگی ایستیدلال ائدیلیب: «موقوفه‌ اؤز حالیندا قالدیغیندا داغیلیرسا، قالماغی مالین ضایع و تلف ائتمگیدیر، او دا شرعاً نهی اولونوب. نتیجه‌ده ساتیلماغی جاییزدیر». [بیری دئسه: «بئلنچی دورومدا ساتماق جاییز یوخ بلكه واجیب اولمالیدیر و بونلارین ایستیدلالی دوز دئییل»، جواب وئره‌ریك:] شاید فاضیل میقدادین جوازدان نظرده توتدوغو، واجیبلیكله اویغون اولا بیلن، اعم معنادیر. بیری اونا ایشكال چیخارماسین كی بئلنچی شراییطده ساتماق جاییز یوخ بلكه واجیب اولمالیدیر. [سونرا شئیخ مرتضی اؤزو بو ایستیدلالی كامیل بیلمه‌ییب دئییر:]  اوندا ایشكال وار. یالنیز موسلط اولونان مالین ضایع ائتمگی حرامدیر، و اؤز اؤزونه خراب اولان و سولطه‌ده اولمایان مالی ترك ائتمك حرام ساییلماز. یوخسا خرابلانماق عرفه‌سینده اولان موقوفه‌لرین تعمیری مومكون اولدوغو قدر ساتماغا موقدّملیگی لازیم گلردی و یا ساتماق مومكون اولماسایدی (مثلاً موشتری اولماسایدی) تعمیری واجیب اولمالی ایدی.

[وقفین ساتماغی‌نین جاییز اولدوغو یئرلردن] یئددینجیسی:

قالماغی گلیب خرابلیغینا چیخارماغینی بیلمك و یا اونا گومان ائتمك. بو گومان، ائله اوّللر عیبارتلرین چوخوندا قئید اولان همان «خرابلیق قورخوسو»دور. خرابلیغا گلیب چیخماغی بعضاً موقوف‌علئیهم آراسینداكی ایختیلاف نتیجه‌سینده‌دیر و بعضاً آیری سببلردن اولور. یقینلی اولان و یا اوندان قورخولان (گومان اولان) خرابلیق بعضاً اونو گؤزه گلیم شكیلده فایدا وئریملی‌لیكدن سالار (فایداسی او قدر آز اولار كی سایا گلمز) و بعضاً اونون فایداسینی ناقیص ائدر. آما او خراب اولاندان سونرا آیری فورمادا -مثلاً اوّلكی قدر فایدا وئره و یا اوندان داها چوخ فایدا وئرسه- اوندان ایستیفاده ائتمك، جاییز فرض ائدیلسه، ساتماسی جاییز دئییل. مگر اوّللر سؤزلری قئید اولونان كسلرین نظرینه اساسلانماقلا. اونلار دئییر وقفین میصداقی (شخصی و عئینی) دگیشنده ساتماغی جاییز اولار. (خراب اولاندا داها واقیفین وقف ائله‌دگی دئییل و باشقا بیر شئیدیر.) او نظرین ضعیف اولدوغونو دا اؤیرندین.

بعضی عالیملرین عیبارتلریندن ایختیلافدان باشقا سببلره گؤره‌ داغیلماغا گلیب چیخاندا دا ساتیلماغین جاییزلیگینه قاییل اولدوقلارینی و بعضیسی‌نین‌ده داغیلماغی یالنیز ایختیلافدان تؤرندیگینده ساتیلماغین جاییزلیگینه نظر وئردیكلرینی اؤیرندین.

[وقفین ساتماغی‌نین جاییز اولدوغو یئرلردن] سككیزینجیسی:

موقوف‌علئیهم آراسیندا مال و جان تلفینه یقین اولمایان بیر ایختیلافین اولماسیندا. جان و مال تلفینه چاتماغا نه یقینیمیز وار و نه گومانیمیز. كئچمیش عیبارتلرین بعضی‌سیندن بئلنچی شراییطده ساتیلماغین جاییزلیگی ظاهیر اولدو. اؤزللیكله خرابلیق قورخوسو تؤره‌دن ایختیلافلارا ایشاره ائدن عالیملر.

[وقفین ساتماغی‌نین جاییز اولدوغو یئرلردن] دوققوزونجوسو:

موقوف‌علئیهم آراسینداكی ایختیلاف بؤیوك زیانا گتیریب چیخاردیغیندا. بو نظری مال ضررینه موقیّد ائتمه‌دن دئییبلر، هله قالسین موقوفه‌نین اؤزونون خرابلیغینا موقیّد ائده‌لر.

[وقفین ساتماغی‌نین جاییز اولدوغو یئرلردن] اونونجوسو:

موقوف‌علئیهم آراسیندا قان تؤكمگی موباح ائدن فیتنه یارانیرسا.

موقوفه‌نین قالماسی گتیریب عورفاً سایلان (گؤزه گلن) فایدا وئریملی‌لیگینی سلب ائدن داغیلماغینا چیخاریرسا، اَن گوجلو نظر ساتیلماغین جاییزلیگیدیر. ایندی فرق ائله‌مز بو داغیلماق ایختیلاف سببیندن و یا باشقا سببدن اولا. سایدیغیمیز اون شكیللرین ایچینده بوندان باشقا یئرلرده ساتیلماغی جاییز دئییل.

آما بیرینجیسی‌نین جاییز بیلمه سببی بایاق قئید ائتدیگیمیز فایداسیز حالا دوشمه‌سینه گؤره‌دیر. ساتیلماغی‌نین جاییز بیلمه‌دیگیندن مقصد، موقوفه‌نین شخصی‌نین قطع اولماماسیدیر. (موقوفه‌نین عئینی وقفلیكدن چیخماسین.) شخصی‌نین (عئینی‌نین) آرادان گئتمه‌سینه یقین و یا گومان اولدوغو بیر زامان، ایكی مسأله آراسیندا سئچیم ائتمه‌لی اولاریق: موقوفه‌نین شخصی‌ده نوعو دا قطع اولوب آرادان گئده یا دا موقوفه‌نین شخصی قطع اولا آما نوعو قالا. البته ایكینجیسی داها یاخشیدیر. نتیجه‌ده واقیفین مقصدی ایله‌ده مونافاتی اولماز.

آما ساتماغی منع ائدن شرعی دلیللر،  منع ائتمگه قالخا بیلمزلر. (قیام ائده بیلمزلر.) چونكی ایجماع و نصّ‌لرین بوندان باشقاسینا ایختیصاصی و شموللاری  واریدیر. آما موقوف‌علئیهمین مؤوجود اولانلارین ایجازه‌سی فرض اولوب و عام و خاص ناظیر ده غیر مؤوجودلارین ولیسی كیمی ایجازه وئرمگی. بلی بعضاً مسأله بیر آز موركب (غلیظ و چتین) اولار. بدل تاپانا قدر فایدا وئرمه‌نین تعطیل اولدوغونا گؤره مؤوجود بطن زیان ائتدیگی یئرلرده و یا بدلین منفعتی موقوفه‌نین اؤزونون منفعتیندن داها آز اولور. (مثلاً یئنی باغ تیكدیریلنده آغاجلار بویوینه قدر مؤوجود بطن آز فایدا گؤتوره‌جك.)

من دئییرم: جاییز بیلمكده، وقف اولونانا دایانماغین لازیم اولدوغونو و بیر ده مؤمینلرین شرط ائله‌دیكلرینه عمل ائله‌مه‌لی اولدوقلارینا، ایستیناد ائدیبلر. بونلارا ایستیناد ائده‌رك ایمكانی وار دئمك اولسون: ساتیلماغین جاییزلیگی، وقفین طلبی ایله مونافاتلی دئییل. بلكه ساتیلماغی جاییز بیلمك، وقفین ایطلاقی ایله مونافاتلیدیر. ائله بونا گؤره جاییز اولان یئرلرده «ساتیلماغی‌نین جاییزلیگی» و «وقفلیك» بیر یئره ییغیشیر. (هم وقفدیر و هم ساتماغی جاییز اولور.) تحقیقده بیلدیگین كیمی ساتیلماغین جاییزلیگی وقفی باطیل ائتمز. بلكه هم وقفدیر و هم ساتماغی‌ جاییزدیر. ساتیلاندان سونرا وقفلیكدن خاریج اولور. سونرا، مونافاتی‌دا قبول ائدرسك، مونافات مؤوجود بطنین نفعینه ساتیلماغی و ثمنین یالنیز اونا وئریلمگینده‌دیر. آما موقوفه‌نی آیری موقوفه ‌ایله دگیشمكده ساتماقلا، وقف آراسیندا مونافات یوخدور.

وقفین حبس اولماق معناسی بئله‌دیر: مالیكلرین بعضیسی اونو آزاد املاك كیمی ساتماقدان منع اولوبلار. (یعنی حاقّی یوخدور ساتسین.) آما وقف شخصی‌نین حبس اولماغی وقفین موطلقلیگی‌نین لازیمه‌سیدیر و هابئله دگیشمه‌نین جاییز ائدن سببلردن بوش اولماسی‌نین لازیمه‌سیدیر. دگیشمگی جاییز ائدن عامیللر ایكی جوردور: 1. خرابلیق قورخوسو اولان كیمی شرعی عامیللر 2. عقدین متنینیده قئید اولان واقیفین شرطی كیمی عامیللر. دوشون. (ساتماغین جاییزلیگی وقفین ایطلاقی ایله مونافاتی وار یوخسا طلبی ایله؟ طلبی ایله مونافاتلی اولورسا محقق ثانی‌نین سؤزو دوزدور. یوخ اگر وقفین ایطلاقی ایله مونافاتی اولورسا عئیبی یوخدور.)

سونرا حضرت امیرالمؤمنین‌دن (ع) مدینه شهری‌نین محلّه‌لریندن «عین ینبع»ده اؤز مالینی وقف ائله‌مگین نئجه‌لیگی باره‌ده الكافی كیتابیندان صحیح روایت نقل اولوب. وقف‌نامه‌ده بئله گلیب: «اگر ایمام حسن (ع) بورجونو ادا ائتمك اوچون  بو موقوفه‌نین بیر بؤلومونو ساتماق ایسته‌سه اونون اوچون موشكول یوخدور ساتا بیلر. و حتّا اونو اؤزونون خالیص املاكی ائلیه‌ بیلر. البته علی‌نین اوشاقلاری‌نین، قول-كؤله‌لری‌نین املاكی‌‌نین ایختیاری حسن‌بن‌علی‌نین الینده‌دیر. حسن‌بن‌علی‌نین اوتوردوغو ائو غیر موقوفه‌ اولورسا، اونو ساتماق ایسته‌سه، ائلیه بیلر ساتسین بو مسأله‌ده اونا موشكول یوخدور. ساتاندان سونرا گرك پولونو اوچ یئره بؤله: اوچدن بیرینی آللاه یولوندا خرجله‌یه، اوچدن بیرینی بنی‌هاشم و بنی‌مطلب طایفالارینا خرجله‌یه، اوچدن بیرینی‌ده ابی‌طالب طایفاسینا خرجله‌سین. اوردا آللاهین جاییز بیلدیگی كیمی خرجله‌سین». (بیر عیدّه دئییر كی مولانین سؤزو بئله‌دیر: غیر موقوفه ائوی ساتیب پولونو پایلاسین سونرا گلیب موقوفه ‌ائوده اوتورا بیلر. آما بیر عیدّه دئییر مولانین نظرده توتدوغو بودور: موقوفه‌نی ساتا بیلر.)

حضرت علی (ع) سونرا بویورور: « حسن و یا حسینین باشینا بیر ایش گلیرسه، هر هانسی سونرایا (آخیره) قالیرسا علی اؤولادینا او باخسین . . . » یئتیشیر بورا و دئییر: « اونلارین هر ایكیسی‌نین‌ده باشینا ایش گلیرسه بنی‌هاشمدن گووندیكلری بیرینه تاپیشیرسینلار. اونونلا دا شرط ائتسینلر موقوفه مالی اؤز اصولونا بوراخسین و ثمره‌سینی آللاه دئین و آللاه بگه‌نن یئرلرده، بنی‌هاشم و بنی‌مطلب طایفاسیندا، یاخین و یا اوزاق اینفاق ائتسین. بو موقوفه‌دن هئچ نه ساتیلماسین، باغیشلانماسین و ایرث یئتیشمه‌سین». روایتین آردی. بو روایتین ظاهیریندن موقوفه‌نین مؤوجود بطنین نفعینه ساتیلماغی‌نین جاییز اولماغی بللی اولور، هله قالسین كی بطنلرین هامیسی‌نین نفعینه ساتیلا و ثمن اونلارین منفعتینده ایستیفاده اولونا. روایتین سندی دوزدور آما تأویل ائله‌مك چتیندیر. (بئله تأویل ائله‌مك چتیندیر كی ایمام غیر موقوفه ائوین ساتماغینی نظرده توتوب.) اونا عمل ائله‌مك داها دا چتین.

[وقفین ساتماغی‌نین جاییز اولدوغو یئرلردن] آلتینجیسی:

موقوف‌علئیهمین احتیاجی اولدوغو زامان و یا مؤوجود بطنه و یا بوتون بطنلره صلاحلی اولدوغو زامان و یا خاص صلاحین اولدوغو زامان شرط ائله‌دیگینه اساساً ساتیلماغینی شرط ائدرسه.

بو مسأله‌ده علامه و اوندان سونراكیلار سؤزلرینده ایختیلافلی اولوبلار. (هردن بیر جور دئییبلر)

علامه الارشاد كیتابیندا دئییب: «واقیف، ظالیم اوجباتیندان وئرگی و ایللیك خرجلری چوخلوغو‌ كیمی سببلره گؤره موقوفه‌نین ضرر وئردیگی زامان ساتیلماغینی و یئرینه آیری بیر شئیین آلینماغینی شرط ائدیرسه، یاخشی بودور كی جاییز بیلینسین». بیتدی.

قوائد كیتابیندا دئییب: «واقیف، وئرگی‌نین چوخ اولدوغو زامانلار، موقوفه‌نین خراب اولدوغوندا، معطل قالدیغیندا، فایدا وئریملی‌لیكدن چیخدیغیندا، فایداسی‌نین آزالدیغیندا و بو كیمی سببلره گؤره موقوفه‌نین ساتیلیب یئرینه آیری بیر شئیین آلینماغینی شرط ائدیرسه، شرطین دوزلوگونده ایشكال وار. و اوسته‌لیك شرط باطیل اولاندا گؤره‌سن وقفی‌ده باطیل ائلیر یا یوخ؟ سؤز یئری وار». بیتدی.

فخرالدین الایضاح كیتابیندا جاییزلیگی تأیید ائتمكده بایاق قئید اولان جعفر بن حیّانین روایتینی قئید ائده‌رك دئییب: «شرطسیز جاییز اولان زامان شرط اولدوغو زامان (نئجه‌كی بو روایتده بئله‌دیر) البته جاییز اولار». سونرا فخرالدین ساتماقدان منع ائتمكده دئییب: «وقف ابدی‌لیك اوچوندور و ساتماغین اونونلا مونافاتی وار». سونرا دئییب: «ان یاخشیسی بودور كی وقفین ساتیلماغی هئچ جوره جاییز اولماسین». بیتدی.

بیرینجی شهید الدروس كیتابیندا دئییب: «موقوف‌علئیهمین احتیاجلاری اولدوغوندا و یا آرالاریندان فیتنه قوپدوغوندا واقیف موقوفه‌نین ساتیلماغینی جاییز بیلسه جاییز اولماغی البته یاخشیدیر». بیتدی.(یعنی شرط‌‌ ده ائله‌مه‌سه‌ایدی ساتماغی جاییز ایدی و ایندی كی شرط ائدیب البته جاییزدیر.)

شهیدین سؤزوندن شرطین تأثیرلی اولدوغو بللی اولور. احتیمالی‌دا وار شرطسیز جاییز اولمایا آما شرط ائتدیگی زامان جاییز اولا.

محقق كَرَكی‌ده دئییب: «موقوفه‌نین ساتیلماغینی جاییز بیلدیگیمیز یئرلرده، او حالا چاتاندا (مثلاً خراب اولاندا) ساتیلماغین شرط اولماغینی‌دا جاییز بیلیریك. یوخسا یوخ.(شرطسیز جاییز اولمایان یئرده شرطله‌ده جاییز دئییل) چونكی بو ساتیلماغین جاییزلیگینی تأكید ائدیر و وقفده مؤعتبر اولان ابدی‌لیكله مونافاتی یوخدور چونكی وقف، دوغرودان ساتیلماغین سببلری‌نین بیری‌نین مئیدانا گلمه‌مه‌سینه، موقیّددیر.

آما ساتیلماغینی جاییز بیلمه‌دیگیمیز یئرده شرطی جاییز بیلمیریك. چونكی مونافاتی وار؛ وقفین ساتیلماغی جاییز اولمایان یئرده ساتماغینی شرط ائتمك وقفیّتله مونافاتی وار. و هابئله؛ حبس‌ده دئییل. چونكی اونون ثمنی ایله بیر آیری شئیین آلینیب وقف اولماغینی شرط ائتمك، وقفده اولار. بو دا حبس ایله مونافاتی وار چونكی مالیكین مولكیّتیندن خاریج اولماغینی طلب ائدیر. (حبسده ساتماغا ایجازه یوخدور). وقف‌ده دئییل چونكی مونافاتلی بیر شرط ائدیب». بیتدی.

[جعفرین روایتینه] وئردیگیمیز جوابدان حِمیَری‌یه وئریلن جواب‌دا بللی اولور. (او دا بونا تایدیر) سونرا بو شكیلده ساتماغی جاییز بیلسك، ثمن ساتان بطنه چاتار. هر نه ایسته‌سه‌لر اونونلا ائلیه بیلرلر.

ائله بو سؤزدن بو روایتلرین قایداسینا موخالیفت ائتمگه آیری وجه (آچی) تاپیلدی. (اگر موقوفه بوتون بطنلره عاییدسه نییه گرك یالنیز بیر بطن اونون ثمنینی گؤتورسون) بو عئینین بوتون بطنلره عایید اولماسی، بدلی‌نین‌ده اونا تای اولماسینی طلب ائدیر. اوّللر قئید ائدیلدیگی كیمی موقوفه بدلی‌نین یالنیز بایعه (مؤوجود بطنه) عایید اولماسی محالدیر. ساتیلماغین بو فورمادا ‌جاییز اولماسی و ساتانین ثمنده تصرّوف ائتمه‌سی شارع طرفیندن ساتانا، بیعدن بیر آن اوّل، سونراكی بطنلرین حاقّینی ساقیط ائتمگه روخصت وئرمه‌سیدیر. هیبه‌ده اولان رجوع (قاییتماق) كیمی. هیبه‌ده باغیشلایان باغیشلادیغی شئیی (باغیشلایاندان سونرا) ساتسا، بیعدن بر آن اوّل هیبه‌ باطیل اولوب باغیشلایانین مولكویّتینه قاییدار. و حقیقتده او اؤز مالین ساتمیش اولار.

[بئله فرض ائدیریك كی] بو عمل، موشترك مالین ساتیلماغی ساییلماسین و نتیجه‌ده بدلین بیر نفره ایختیصاص تاپماسی محال اولماسین.

[وقفین ساتماغی‌نین جاییز اولدوغو یئرلردن] بئشینجیسی:

موقوف‌علئیهمین شیدّتلی احتیاجلاری اولا. اوّللر بو شكیلده ساتماغا ایجازه وئرنلرین سؤزو قئید اولوندو. بلكه سید مرتضی‌نین الانتصار كیتابی و [ابالمكارمین] الغنیه كیتابیندا ساتماغین جاییزلیگینه ایجماع نقل اولوندو. بایاق قئید اولان جعفرین روایتی‌ده بونا دلالت ائلیر. بونو ردّ ائدیریك چونكی روایتین ظاهیری موقوفه‌نین ساتماغی‌نین جاییزلیگی اوچون تاخیلین موقوف‌علئیهمین ایللیك معاشینی كیفایت ائتمه‌مه‌سینه كیفایتلنیر. سنه گیزلی اولمادیغی كیمی. [ایللیك معاشینی كیفایت ائتمه‌مك] شرعی كاسیبلیغین اَن آشاغی سویّه‌سیدیر. و جاییز بیلنلرین قئید اولان عیبارتلریندن ضرورت و شیدّتلی احتیاجین مؤعتبر اولماسی منیمسه‌نیر. شیدّتلی احتیاجلا موطلق كاسیبلیق آراسیندا «عموم خصوص من وجه» نیسبتی وار. چونكی بعضاً كاسیب اولار آما شیدّتلی احتیاجی اولماز بلكه موطلق اولاراق احتیاجی اولار كی ایقتیصادی دورومو اینكیشاف تاپسین. و بعضاً ده ایللیك معاشینی تأمین ائده بیلن اینسانا شیدّتلی احتیاج اوز وئرر. نتیجه‌ده روایتین ظاهیرینه عمل اولونماییب. (اورادا موطلق حاجت و احتیاج شرط اولونوب آما سیز شیدّتلی احتیاجدان دانیشیرسیز) بوندان علاوه دئییله بیلر:

جوابین ظاهیری هامی‌نین (بطنلرین) راضیلیغیندان سونرا و ساتماغین داها فایدالی اولدوغو تقدیرده، احتیاج اولماسا دا ساتماغین جاییزلیگیدیر.

هر حالدا؛ شیدّتلی احتیاج اولان زاماندا ساتماغین جاییزلیگینه ایكی ایجماعدان باشقا سبب قالمیر. (قئید اولان ایكی ایجماع سید مرتضی و ابالمكارمدن نقل اولوب. اونلار ایجماعلارین جماعته ایستیناد ائدیبلر.) بو ایكی ایجماعا دایاناراق «موقوفه‌نی ساتماق اولماز» و «موقوفه‌نین ساتیلدیغی تقدیرده ثمن مؤوجود بطنه مخصوص اولماز» قایدالاریندان خاریج اولا بیلمه‌ریك. بوندان علاوه موتأخیرلرین هامیسی و قدیمیلرین بعضیسی طرفیندن بو ایكی منقولا، موخالیفت وَهنی (شاییبه‌سی) وار. بلكه حتّا ابن ادریسین سرائر كیتابیندا ایدعا ائتدیگی ایجماع ایله موعاریضدیر.

بیر عیدّه عالیملر و [علامه‌نین] المختلف كیتابی بو ایستیدلالا جواب وئریبلر: بو خبرین ابدی وقفده ظهورو یوخدور. (یعنی ابدی وقفه ایشاره ائتمیر) چونكی بر خبرده ورثه‌نین ذیكرینه خولاصه اولوب (یالنیز آتا-آنا طرفیندن قوهوملار ذیكر اولوب و دئییلمه‌ییب كی اونلاردان سونرا مثلاً موسلمانلارا یئتیشسین) [شئیخ انصاری دئییر:] آما بو ایشكال دوز دئییل. چونكی حكایت مقامیندا خولاصه دئمك موختص اولماق (قوهوملارین ورثه‌لرینه) آنلامینا گلمز. (و سونراسی قطع اولا و غیر ابدی حسابلانا). چونكی ابدی وقفده مثلاً بئله دئمك دوزگون اولار كی: اؤولادا وقف اولوب. (بیر حالداكی اؤولادین نسلی كسیلندن سونرا موسلمانلارین اولار.) اگر ابدی و غیر ابدی وقف آراسیندا فرق اولسایدی ایمام (ع) سوروشمالی ایدی و تفصیل ایسته‌مه‌لی‌ ایدی كی بونلاردان سونرا نه ائتمك لازیمدیر. بیل گینن. (شاید بو بیل‌گینندن منظورو بو اولا: ایماما سوروشماق لازیم دئییل چونكی بیر حالداكی اؤزون دئدین ابدی وقفده هامینی دئمك لازیم دئییل و اؤولادا وقف ائتمك ابدی وقف معناسیندا دیر. ایمام اوچون سوروشماغا یئر قالماز)

هر حالدا، نتیجه بئله اولار: بو روایته ایستیدلال ائتمكده –یالنیز «داها فایدالی» اولماغینا اساسلاناراق ساتماغی‌نین جاییزلیگه دلالتینده ایشكال اولماغینا گؤره- ایشكال وار. اوندان علاوه بیرینی تاپانمامیشیق دئسین كی: ساتماغی داها فایدالی اولورسا ساتماغی جاییزدیر. اونلار یالنیز فایدالی اولماقدان بحث ائدیبلر. مگر یالنیز، اونو ایهام ائدن و قاباقلار كئچن مفیدین عیبارتی‌نین ظاهیری. (اوندان بئله چیخیر كی داها فایدالی اولورسا ساتماغی جاییزدیر.)

بیر ده بو خبردن باشقا: «احتجاج»دان روایت اولان خبر. «حِمیَری» ایمام زمانا (آللاه منی اونا فدا ائتسین) یازیر: «ایمام صادقدن (ع) مأثور روایت بیزه چاتیب: «بیر طایفانین مؤوجودلارینا و سونراكی بطنلرینه وقف اولورسا سونرا موقوف‌علئیهم اونون ساتماسینا ییغیشسالار و ساتماق اونلار اوچون داها صلاحلی اولسا، ساتا بیلرلر». [حِمیَری ایمام زماندان (عج) سوروشور:] هامیسی ییغیشماسالار بعضی‌سینه ساتماق جاییزدیرمی؟ یا هامیسی ییغیشمامیش جاییز دئییل؟ [حِمیَری بیر ده ساتماسی جاییز اولمایان موقوفه‌نی‌ده سوروشور. ایمام زمان (عج) جواب وئردی: «وقف موسلمانلارین هامیسینا اولورسا، ساتماغی جاییز دئییل آما موسلمانلارین بیر طایفاسینا وقف اولورسا، هر طایفا ساتماغا گوجو چاتدیغینی (الینده اولانی و اؤز پایینی) ساتا بیلر. ایستر هامیسی بیرلشه یوخسا آیری آیری. ان‌شاءالله».

بو خبر ساتماغین جاییزلیگینه دلالت ائدیر آما یالنیز راوی‌نین ذیكر ائتدیگی خصوصدا، یعنی ساتماغین داها صلاحلی اولدوغو زاماندا. یا دا موطلق اولاراق جاییزلیگه دلالت ائدیر. چونكی جواب عام دئییلیب. [حتّا عام اولورسا دا] جعفر بن حیّانین روایتینده‌كی «داها صلاحلی» ایله موقیّد اولار. جعفر بن حیّانین روایتی‌نین مفهومو بونو تقیید ائدر. نئجه‌كی جعفر بن حیّانین روایتینده قئید اولان «هامی‌نین راضیلیغی» عیبارتی، موقوفه‌نین هامیسینی ساتدیغی زامان اعتیبارلی اولار آما هر بیری اؤز پایینی ساتماق ایسته‌ینده هامی‌نین راضیلیغی مؤعتبر اولماز. بو دا «احتجاج»ین روایتی‌نین قرینه‌سی ایله بللی اولور. (اوردا كی دئییر: هامیسی بیر یئرده و یا آیری آیری)

علی بن مهزیارین روایتی‌نین اوّلی بو مطلبی تأیید ائدیر. یاخیندا گله‌جك بو روایتده، ایمامین (ع) وقف اولموش قولدان پایی‌نین ساتماغینا ایشاره اولوب.

آما بو ایكی روایته جواب؛

جعفرین روایتینه: ساتماغی یالنیز اونون‌ داها فایدالی اولدوغوندا یوخ، بلكه موقوف‌علئیهمین احتیاجی اولدوغو زامان جاییز بیلیر. نتیجه‌ده جاییزلیك ایكی مسأله‌یه تابعدیر. (احتیاجلاری اولسون و داها صلاحلی اولسون.) «النزهة» كیتابین سؤزونون ظاهیرینده كئچدیگی كیمی. بو سؤز باره‌ده یاخیندا مطلب گله‌جك. بلكه دئییله بیلر: «ایمام صادقین (ع) «ساتماق داها صلاحلی اولسون» سؤزوندن نظرده توتدوغو فاعیلین لحاظ ائتدیگی موطلق فایدادیر. ایراده‌سینه قایناق اولان بیر فایدادیر. نتیجه‌ده ایمامین (ع) نظرده توتدوغو، اونون تعبّودو اعتیباری اولماسی دئییل. (ائله اولورسا وقف‌ده اینسانین آیری مملوكاتی كیمی اولار، هاردا فایدالی اولسا ساتسین) بلكه ایمامین نظرده توتدوغو، سوآل سوروشانین نظرده توتدوغو واقعیّتدیر. یعنی مسأله، سن دئدیگین كیمی اولورسا جاییزدیر. نئجه‌ كی «ساتماغی ایراده ائتسن و اونو تركیتمه‌سیندن داها صلاحلی بیلسن‌سه، سات !» (وقفده‌ده بئله اولورسا كی هر واخت گؤردون داها صلاحلی‌دیر سات وقف‌ده آیری مملوكلارا تای اولار) بو مسأله‌نی هئچ كس دئمیر.

بیر ده احتیمال وار ایمام صادقین (ع) بویوردوغو «داها صلاحلی» دان نظرده توتدوغو سوآل سوروشانین فرض ائتدیگی احتیاجین قالدیریلماسی اولسون.

[وقفین ساتیلماسی‌نین جاییز اولدوغو یئرلردن] اوچونجوسو: آز فایدا وئره‌جك شكیلده داغیلا آما یوخلوق درجه‌سینه چاتمایا. بوردا ساتمانین منع ائتمه‌سی یاخشیدیر. یئردن اوزولموش خورما آغاجی مسأله‌سینده عالیملرین چوخونون سؤزونون ظاهیریندن‌ده بو چیخیر. بیر حالدا كی شئیخ طوسی «الخلاف» كیتابی‌نین محكی‌سینده اونون ساتماسینی جاییز بیلیب. بئله دلیل گتیریب: «ساتماقدان باشقا اوندان هئچ جور فایدا گؤتورمك اولماز. چونكی واقیفین شزط ائتدیگی حال (آغاجلیق) داها باطیل اولوب و قاییتماسینا دا اومید یوخدور.»

«ابن ادریس حلّی» ساتماغی منع ائدیب. بئله دئییب: «یئردن اوزولموش خورما آغاجین ساتماغی جاییز دئییل و ساتماقدان باشقا اوندان آیری فایدا آپارماق لازیمدیر». ابن ادریس حلی بئله ایستیناد ائدیب: «موقوفه‌نین بعضی فایدالاری آرادان گئتسه‌ده هامیسی‌نین آرادان گئتمه‌سی معنادا دئییل. اوندان فایدا گؤتورمك اولورسا اؤز حالیندا قالمالیدیر. چونكی یئردن اوزولموش خورما آغاجینی تاوانا قویماق كیمی یئرلرده ایستیفاده ائتمك اولار».

ایكی فاضیل (علامه و اوغلو)، ایكی شهید (اوّل و ثانی)، محقق ثانی و موتأخیرلرین چوخونون ابن ادریسله مووافیق اولدوقلاری حكایت اولونوب.

[فخرالدین] «ایضاح» كیتابیندا آتاسیندان(علامه‌دن) نقل ائدیب: «شئیخ طوسی ایله ابن ادریس حلی آراسینداكی داعوا لفظی داعوادیر». [فخرالدین] آتاسی‌نین سؤزونو تحسین ائدیب. شئیخ دلیل گتیرنده بوتون فایدالارین سلب اولماسینی قئید ائدیب. ابن ادریس حلی ‌ده موقوفه‌نین فایداسی‌نین قالماسینی فرض ائدرك ساتماقدان منع ائدیب.

دئییلیب (صاحب مقامیس دئییب): اولا بیلر شئیخ ایله ابن ادریسین داعواسی بونا اساسلانا: شئیخین دلیل گتیرمه‌سیندن ظاهیر اولدوغو كیمی موقوفه،‌ اونون اوچون وقف اولدوغو فایدانی رعایت ائتمك اوچون ایختیلاف چیخیب.

[شئیخ انصاری بویورور] داعوانی بونونلا اساسلاندیرماق [كی شئیخ طوسی موقوفه‌دن نظرده توتولان منفعتی منظور ائده] ایشكالسیز دئییل. (مثلاً خورما آغاجی داها خورما وئرمیر پس ساتیلمالیدیر.)

هر حالدا  بو وضعیّتده (آز فایدا وئره‌جك شكیلده داغیلا آما یوخلوق درجه‌سینه چاتمایا) ساتماغین جاییزلیگی یاخشیدیر. اوندان بیرینجی‌لیكلی بودور كی داغیلمامیش آز فایدا وئره‌جك دوروما دوشه. نتیجه‌ده بو وضعیّتده (داغیلماییب آما فایداسی آزالیب) ساتماسی جاییز دئییل. یوخسا بونا قاییل اولاق كی موقوف‌علئیهمه داها فایدالی اولان دورومدا ساتماغینی جاییز بیلك. اونون‌دا تفصیلی یاخیندا (آشاغیدا) گله‌جك.

[وقفین ساتیلماسی‌نین جاییز اولدوغو یئرلردن] دؤردونجوسو: موقوفه‌نین ساتماسی موقوف‌‌علئیهمه داها فایدالی اولسون. ظاهیر بودور بوندان منظور: ثمن، موقوف‌علئیهمین مؤوجود اولدوغو مودّتده تدریجله الده اولان منفعتدن، داها چوخ اولسون. بو وضعیّتده ساتمانین جاییز بیلمه‌سینی شئیخ مفدیه نیسبت وئریرلر. اوّللر اونون سؤزو دئییلدی. ایسته‌سن قاییت باخ. موقوفه‌نین ثمنی ایله بدل آلماغین واجیبلیگینه قاییل اولورساق، داها فایدالی اولماغی ایكی جور اؤلچمك اولار:

1. مؤوجود بطنه نیسبت.  2. بوتون بطنلره نیسبت.

آما اكثر عالیملر بلكه هامیسینا مووافیق اولاراق ساتماقدان منع ائتمك موطلق اولاراق (مؤوجودلارا داها فایدالی اولسون و یا هامی‌یا) داها یاخشیدیر.

[نییه هامی دئدین؟] بونا گؤره كی مفیدین اوّللر قئید اولان سؤزو ساتماغین جاییزلیگینه دلالت ائله‌میر. [چونكی مفید شرطین دگیشمه‌سینی جاییز بیلمیشدی، ساتماغی یوخ.] و حتّا ساتماغین جاییزلیگینه دلالت ائدن تقدیرده ده علامه‌نین تحریریندن نقل اولان سؤز كئچدی كی مفیدین سؤزونو تأویل ائتمه‌لی‌ییك. (یاخشی بودور قبضدن قاباق‌دا قاییتمایاسان.)

هر حالدا، موقوفه‌نین ساتاغینی منع ائتمگه ایشكال وارید دئییل. چونكی منعی طلب ائدن سببلر وار:

1. واقیفین اینشاسی اساسدا عمل ائتمگین واجیبلیگی. 2. ایمام كاظمین (ع) «موقوفه‌نین ساتماغی جاییز دئییل» سؤزو.

و بونلاردان باشقاسی.

هم‌ده منعی طلب ائدن سببدن منع ائدن صالح دلیل یوخدور. (ائله بیر صالح دلیل یوخدور كی بیزی منع ائدن سببلره عمل ائتمگه مانع اولا.) تكجه بو وار: ابن محبوبون علی بن رئاب، او دا جعفر بن حنّاندان نقل ائدن روایت. دئییر ابا عبدالله ایمام صادقدن (ع) سوروشدوم: «بیر كیشی، تاخیل وئره‌جك ساحه‌سینی آتا-آناسی قوهوملارینا وقف ائدیر و او تاخیلدان قوهومو اولمایان بیر كیشی‌یه ایلده اوچ یوز دیرهم وئریلمه‌سینی و گئریده قالانینی آتا-آناسی قوهوملاری آراسیندان پایلانماسینی وصیّت ائدیر». حضرت بویوردو: « ایلده اوچ یوز دیرهم وصیت ائتدیگی كیشی‌یه، ائتدیگی وصیّت جاییز و نافیذدیر». دئدیم: «نئجه گؤرورسوز او ساحه‌دن ایلده بئش یوز دیرهملیكدن آرتیق اله گلمیر؟» بویوردو: «یوخسا اونون وصیّتینده ساحه‌نین تاخیلیندان اوچ یوز دیرهم موصی‌له اوچون وئریلمه‌سی و گئریده قالانی آتا-آناسی قوهوملاری آراسیندا پایلانماسی یوخدور؟» دئدیم: «بلی وار». بویوردو: «موصی‌له اوچ یوز دیرهمی گؤتورمه‌میش قوهوملاری هئچ نه گؤتورنمزلر. سونرا اوندان هر نه قالیب اونلاریندیر». دئدیم: «نئجه گؤرورسوز موصی‌له اؤلورسه؟» بویوردو: «اونا عایید اولان اوچ یوز دیرهم اونون ورثه‌سینه عاییددیر. بیر نفرلری دیری قالینجا ایرث آپاراجاقلار. ورثه‌لردن بیر نفر قالمایانجا قطع اولورسا، وقفدن اله گلن اؤلونون (واقیفین) قوهوملارینا عایید اولار. سونرا قوهوملاری گئریده قالان ایرثی، قالان تاخیلی اؤز آرالاریندا بؤلرلر». دئدیم: «اؤلونون (واقیفین) ورثه‌سی احتیاجلاری اولورسا و اله گلن تاخیل اونلاری كیفایت ائله‌مه‌سه ساحه‌نی ساتا بیلرلر؟» بویوردو: «بلی هامیسی راضی اولورسا، ساتماق‌دا اونلارا داها فایدالی اولورسا، ساتا بیلرلر».