وممّا ذكرنا یظهر وجه التأمل فیما حكی عن التنقیح
+0 به یه ن
قئید ائتدیگیمزدن فاضل مقدادین «التنقیح»یندن نقل اولان سؤزه ایشكال ائتدیگیمین جهتی بللی اولدو. فاضل اوردا دئمیشدی: «مونقطع وقفده، واقیفله موقوف‌علئیهم بیرلیكده ساتماقدا توافوق ائله‌سه‌لر ساتماق جاییزدیر».
ایندی فرق ائله‌مز واقیف موقوف‌علئیهمین ایجازه‌سی ایله ساتا و یا موقوف‌علئیهم واقیفین ایجازه‌سی ایله ساتالار. هر ایكیسی‌نین ایشكالی وار.
اوتورماق مسأله‌سینده اوندان نقل اولان سؤزون جاییزلیگه دلالت ائله‌مه‌سی كیمی. اوردا عئینین صاحیبینه، منفعتین و یا فایدالانماق صاحیبی‌نین راضیلیغی اولمادان، ساتماقدا موستقیللیك وئریب. بلی ! بیر عیدّه‌نین دئدیگینه اساساً اوتورماقدا اولدوغو كیمی اگر موقوف‌علئیهم یالنیز فایدالانماق حاقّی اولا آما منفعته مالیك اولمایا، فاضل مقدادین دئدیگی صحیح اولار. چونكی مالین عكسینه حاقّی ساقیط ائتمك اولار. (منعفته مالیك اولسالار ساقیط ائدنمزلر آما یالنیز فایدالانماق حاقلاری اولورسا اونو ساقیط ائده بیلرلر.) دوشون.
بو بحثلرین بوتونلوگو ان‌شاءالله اوتورماق و حبس بابلاریندا اولاجاق.
ایكینجی‌یه اساساً (مونقطیع وقف اونلارین موستقیل املاكینا چئوریله) واقیف مالیك اولمادیغینا گؤره ساتا بیلمز. موقوف‌علئیهم‌ده ساتا بیلمز چونكی واقیف اونلارین نسلی كسیلینجه‌یه قدر اللرینده قالماغینی اعتیبار ائدیب.
اوچونجویه اساساً (بونلارین مولكودو آما نسللری كسیلنده واقیفین مولكونه قاییدار) واقیف ایجازه وئرسه‌ده موقوف‌علئیهم ساتا بیلمز چونكی ساتماق واقیفین وقفده، عئینین قالماسینی اعتیبار ائتدیگی ایله مونافاتی وار. هابئله موقوف‌علئیهم ایجازه وئرسه‌ده، فعلاً مالیك اولمایان واقیف، اونو ساتا بیلمز. یوخسا ایندی ایجازه‌نی مؤعتبر سایماییب اؤزگه‌نین مولكونو ساتماغی جاییز بیلك بونا اساساً كی ایندی مالیك اولان موقوف‌علئیهم اونون اینتیقالینا موسلّط اولمادیغینا گؤره، ایجازه وئرمك حاقّی یوخدور. موقوف‌علئیهمین نسلی كسیلیب واقیف اونا مالیك اولاندان سونرا بئیع لازیم اولسون. (ایندی اؤزگه‌نین مولكو ساتیلسین آما هله لازیملیك ایمكانی اولمادیغینا گؤره اوجور قالسی و موقوف‌علئیهم مونقریض اولاندان سونرا او بئیع لازیم اولسون.)
بؤلوم :
یازار : صمد كامران قراملكي
ولو باعه من الموقوف‌علیه المختص بمنفعة الوقف فالظاهر جوازه
+0 به یه ن
آما اگر واقیف اونو، منفعتی اونلارا مخصوص اولموش موقوف‌علئیهمه ساتارسا، ظاهیر اونون جاییزلیگیدیر. چونكی غرر حاصیل اولمور. احتیمالی‌دا وار جاییز اولماسین چونكی «موشتری‌نین حاقّی» و «ساتانین مولكیّتیندن» بیرلیكده اله گلن معریفت (تانیماق) مبیعین بوتونلوگونو تانیماغا ایمكان وئرمیر. (بیلمیریك موقوف‌علئیهمه عایید اولان منفعت نئچه ایللیكدیر.) هابئله موقوفه‌نی موقوف‌علئیهمدن ایجاره ائدن شخصه اینتیقال وئریلیرسه‌ده احتیمالی وار جاییز اولماسین. بلی! اگر منفعت واقیفین اؤزونه قاییدا (مثلاً واقیف اورانی موقوف‌علئیهمدن ایجاره ائده.) و سونرا ساتا حتماً جاییز اولار.
موقوف‌علئیهمین صیرف راضیلیغی اؤزگه‌یه ساتماغی جاییز ائله‌مز. چونكی منفعت اونلارین مالیدیر و عَوَضسیز اولاراق موشتری‌یه اینتیقال تاپا بیلمز. یوخسا مولكیتی ساقیط ائله‌مك طرزی ایله اولسون. هله اونو اونلار اوچون صحیح بیلسك. (مولكیتی ساقیط ائتمك اولماز. یالنیز ما فی‌الذمه‌نی بویوندان آتماق اولار، مولكیّتی یوخ.)
و یا موعامیله ایكی بؤلومدن عیبارت اولسون:
1. عئین واقیف طرفیندن اینتیقال تاپسین.
2. منفعت موقوف‌علئیهم طرفیندن اینتیقال تاپسین.
بو دورومدا ثمن ایكیسی‌نین آراسیندا بؤلونر. (بیر بؤلومو واقیفه عئینین قارشیلیغیندا و بیر بؤلومو موقوف‌علئیهمه منفعتین قارشیلیغیندا وئریلر.) بو دا صولح بابیندان اولمالیدیر. چونكی صولحدن باشقاسیندا اؤزللیكله منفعتین بللی اولماماسی ایله عئین و منفعت بیرلیكده اینتیقال تاپا بیلمز. (مثلاً ایجاره‌ده یالنیز منفعت مونتقیل اولور، ساتماقدا یالنیز عئین مونتقیل اولور و منفعت اونون تابعلیگینده مونتقیل اولور.)
بؤلوم :
یازار : صمد كامران قراملكي
وأمّا الوقف المنقطع، وهو ما إذا وقف علی من ینقرض بناء علی صحته، كما هو المعروف
+0 به یه ن
آما مونقطع (غیری ابدی) وقف. مشهور اولان كیمی صحیحلیگینی قبول ائدرسك نسلی كسیلن طایفایا وقف اولماغا دئیَرلر. ایندی بو موقوفه‌نی وضعیتی آشاغیداكیلارین بیری اولار:
1. موقوفه واقیفین مولكیّتینده قالار.
2. موقوفه موقوف‌علئیهمه اینتیقال تاپار.
ایكینجی وضعیتده:
1. یا اونلارین موستقیل املاكینا چئوریلر و نسللری كسیلندن سونرا واریثلرینه چاتار. 2. و یا نسللری كسیلندن سونرا واقیفین املاكینا قاییدار. 3. و یا اونلارین نسلی كسیلندن سونرا آللاه یولوندا خرجلنر.
بیرینجی‌یه (واقیفین املاكیندا قالاماغا) اساساً: اونلارین املاكی اولمادیغینا گؤره موقوف‌علئیهم اونو ساتا بیلمزلر.
موقوف‌علئیهمین ایستحقاق مودّتی بللی اولمایاندا (بیلمیریك هاچان نسللری كسیله‌جك)، واقیفین موقوفه‌نی ساتماسیندا ایشكال وار. چونكی اونلارین فایدالانماسی اوچون تماماً تسلیم اولما مودّتی بللی اولماماسینا گؤره، «غرر»[1] حاصیل اولار. بونا گؤره اصحاب (شیعه عالیملری) اونو منع ائدیبلر. فخرالدین‌دن نقل اولانا اساساً او، الایضاح كیتابیندا عیدّه‌سی «اقراء»[2] ایله (اوچ حئیض و یا آی باشی گؤرمكله) باشا چاتان بوشانمیش آروادین ائوینی ساتماقدان، «عیدّه« مودّتی‌نین مجهوللوغونا گؤره، منع ائدیبلر. فرقین چوخ اولماماسینا رغماً. (بو ائوی ساتانمازسان چونكی عیدّه‌نین باشا چاتان گونون هاچان اولدوغوندان خبرسیزسن.)
بلی ! محقق، شهیدین‌دن و المسالك، الدروس و باشقا كیتابلاردان نقل اولان كیمی اونلار واقیف و یا موقوف‌علئیهمین عؤمرلری ایله مووقّتلنمیش ساكین اولماغین ساتماسینی جاییز بیلیبلر. (واقیف بئله شرط ائلیه كی من و یا سن اؤلنه‌دك بو ائوده ساكین اول.) بلكه «التنقیح» كیتابیندان نقل اولاندان ظاهیر اولدوغونا گؤره: بئله ائوین ساتماسی‌نین جاییزلیگینه ایجماع وار. بو جاییز بیلمك یا غرری منع ائتمگه گؤره‌دیر و یا خصوصی بیر نصین اولماسینا گؤره‌دیر.
او نصّ بئله‌دیر: اوچلو شئیخلر صحیح و یا حسن روایتده حسین بن نعیمدن نقل ائدیبلر: دئییر اباالحسن ایمام كاظمدن (ع) ائوینی بیر كیشی‌یه دیریلیگی مودّتده و اوندان سونراكی نسله اوتورماق اوچون وئرمه‌سیندن سوروشدوم. ایمام بویوردو: «شرط اولان كیمی بو ائو اونون و اوندان سونرانینكی (اؤولادی‌نین) دیر». دئدیم: «[ائو صاحیبی] اونون ساتماسینا احتیاجی اولورسا ساتا بیلر؟» بویوردو: «بلی». دئدیم: «[ساتیلاندا] اوتورماق نقض و باطیل اولار؟» حضرت بویوردو: «یوخ ! ساتماق اوتورماغی نقض ائله‌مز. [اونلار دیری ایكن اوردا یاشامالیدیلار.] آتام ایمام صادق‌دن (ع) ائشیتدیم بویوروردو ابو جعفر ایمام باقر (ع) بویوروب: ساتماق ایجاره‌نی‌ده باطیل ائله‌مز، اوتورماغی‌دا باطیل ائله‌مز. آما اوتورماق شرط اولدوغو كیمی باشا چاتمایانا قدر، موشتری‌یه آلدیغی ائوه صاحیب اولمایاجاغینی دئسینلر». خبرین آردی.
بو خبرین و نصین اولماسینا رغماً علامه، اوغلو فخرالدین و محقق ثانی بو مسأله‌نین حؤكمونده دایانیبلار.
[1] . غَرَر: عقدده قارشی طرفی توولاماغا شرعاً غرر دئیَرلر.
[2] . عیدّه ایكی جوره باشا چاتار: حئیض گؤرمه‌ین یاشدا اولورسا 3 آیدیر. آما حئیض گؤرن یاشدا اولورسا 3 حئیض گؤره‌نه قدر گؤزله‌مه‌لیدیر.
بؤلوم :
یازار : صمد كامران قراملكي
ثم انّ ظاهر من بعض العبائر المتقدمة
+0 به یه ن
اوّللر قئید اولان عیبارتلرین بعضیسیندن ظاهیر اولدو، بلكه اكثریندن نقل اولانا اساساً؛ بو ساتمادا ثمن مؤوجود بطنه عاییددیر. آما بعضیلری‌نین سؤزونون ظاهیری، بلكه محقق ثانی‌نین جامع‌المقاصدده كیمی بعضیسی‌نین صراحتی وار: ایمكان داخیلینده واقیفین طلبینی الده ائتمكله بو موخالیفتی آرادان قالدیران شكیلده ثمنله وقف اولونان آیری بیر شئی آلینسین. (آیری بیر شئی آلینسین و موقوفه‌نین یئرینه وقف اولسون.)
محقق ثانی‌نین بو فتوانی وئرمه‌سی ایكی مسأله‌دن آسیلی اولا بیلر:
1. روایت ثمنین مؤوجود بطن آراسیندا بؤلنمه‌سینده ظهورو اولماسین.
2. آشاغیدا گلن موعاویضه قایداسینا موخالیف اولدوغونا گؤره بو تقریره (امره) عمل ائتمكدن منع ائدیب. قایدا بئله‌دیر: «بوتون بطنلر، موبدَلده شریك اولدوقلاری اوچون بدلده ده شریك اولمالیدیلار».
لاكین ایكینجی بؤلوم اونون اوّللر دئدیگی سؤزله مونافاتی وار. او، مؤوجود بطنین شیدّتلی احتیاجی اولان مقامدا جعفر بن حیّانین روایتینه اساسلاناراق ثمنی مؤوجود بطنه مخصوص بیلمیشدی.
نتیجه‌ده بیرینجی صادیق اولا بیلر یعنی روایتین سوروشانا تقریر ائتمه‌سینده ظهورونو قبول ائتمه‌یه. لاكین بو دا روایتده تأمّول ائتمك طلباتی‌نین خیلافینادیر.
بؤلوم :
یازار : صمد كامران قراملكي
و یؤیّده تصدّی الواقف بنفسه للبیع الّا ان یحمل علی كونه ناظراً أو یقال انّه اجنبیّ استأذن الأمام (ع) فی بیعه علیهم حسبة
+0 به یه ن
واقیفین اؤزو ساتماغا مسئول اولماسی وقفین ناقیصلیگینی (بوتون اولمادیغینی) تأیید ائدیر. یوخسا بو دورومو اونون ناظیر اولماسینا حمل ائدك. (واقیف اؤزونو ناظیر كیمی نصب ائدیب.) و یا ایمام اونا احسان اولاراق ساتماغا ایذن وئرمیش اجنبی بیریسیدیر. بلكه مومكوندور واقیفین ثمنی مؤوجودلار آراسیندا بؤلمه‌سیندن، اینسانلار موقوفه و اونون بدلی‌نین بوتون بطنلره عایید اولدوغونو دوشونمه‌لرینه رغماً، ایمام (ع) سوآل اولان موریدین واقیفین مولكونده قالمیش وقفلردن اولدوغونو بیلیبدیر. ایندی یا مونقطیع وقف اولماسینا گؤره و یا وقفین بوتون اولمادیغینا گؤره.
خبرین اوّلی‌‌نین ظاهیری‌ده وقفین بئشده بیری‌نین ایماما عایید ائتدیگینه گؤره، بیتمه‌میشدیر. (ناقیصدیر.) یوخسا (مگر) بو خیلل‌لر و اونا تایلارینی، عالیملرین اونو ابدی و بوتون بیلمه‌سی، ایصلاح و جوبران ائده. و دئییلیب مشهور خبرله موقوفه‌نین ساتماسینی منع ائدن قایدایا ایختیصاص وورماق اولار و بو خبر سبب اولار ساتماق قرارینا گلنده سونراكی بطنلرین حاقلارینی ساقیط ائتمگی بوینوموزا آلاق. و یا ایمامین (ع) تقریرینی (امرینی) منع ائدیب دئیَك ایمام سوآل سوروشانا ثمنین مؤوجود بطنلره بؤلمه‌سینی دئمه‌ییب.
[روایتین اؤزو اساسیندا فتوا وئرمك اولار، ایندی] سؤز، ساتماغی جاییز ائدن احتیماللارین تعیین ائتمه‌سینده قالدی. احتیماللارین اَن آیدینینی بیلدین آما ایچیمده بیر شئی وار كی منی روایتین بو مسأله‌یه ظهور ائتمه‌سیندن غیری امین ائدیر. (بئله‌لیكله احتیمال ایشی چتین اولور.) احتیماللار ایچینده یقینلی میقدارا _موقوفه‌نین قالماسی ایختیلاف نتیجه‌سینده موقوفه‌نین تلف اولماسی و یا موقوف‌علئیهمین جانلاری‌نین تلفینه سبب اولماسینا_ كیفایت ائدیلسه، داها یاخشیدیر. (تلفین احتیمالی ساتیلمانین جاییزلیگینه سبب اولانماسین.)
ایندیكی وئردیگیمیز فتوا ایله یئددینجی صورتین بیرینجی بؤلومونده وئردیگیمیز ساتمانین جاییزلیگی آراسینداكی فرق، اوردا امینلیك و یا گومان ائتمك، موقوفه‌نین بوتونلوگونون آرادان گئتمه‌سینده معیار ایدی آما بورداكی معیار صیرف مال تلفی‌دیر ایستر بو مال موقوفه اولسون و یا باشقا مال. (حتّا موقوفه‌نین بر آزی‌دا آرادان گئدیرسه معیاردیر.) گئریده قالاندان باشقاسی تلف اولان موقوفه، مال ساییلیر و تلف اولوب. روایتده‌كی «تلف»دن نظرده توتولان، موقوفه‌نین هامیسی‌نین تلف اولماسی دئییل كی یئددینجی صورتین بیرینجی بؤلومو ایله عئینی اولسون.
چونكی بو (بوتونلوكده داغیلماق) روایتده نظرده توتولان باغین تلفی ایله اویغون دئییل. بو باغ، حالینا اویغون طلب اولان منفعتی وئرمه‌دیگی وضعیّتده تلف اولموش حساب ائدیلر.
بؤلوم :
یازار : صمد كامران قراملكي
امّا دلالة المكاتبة علی كون مورد السّوال هو الوقف المؤبد التام
+0 به یه ن
آما موكاتیبه‌نین سوآل اولان موریدین ابدی و بوتون وقف اولماغا دلالت ائله‌مگینده قصورو اولورسا دا، شؤهرت اونو جوبران ائدر. اونا گؤره اونون بعضی جهتلردن قاصیر اولدوغو ایدعالار دفع اولونور. مثلاً ایدعا ائدیبلر: موكاتیبه‌نین ابدیلیكده ظهورو یوخدور، چونكی سونراكی بطنلر اوندا قئید اولونماییب. بیر ده بئله ایدعا ائدیبلر: موكاتیبه، موقوفه‌نین موقوف‌علئیهمه قبض اولونماماغیندا و وقفین یاریمچیق اولماغیندا ظهورو وار.
وقفین یاریمچیق اولماغینا «الایضاح» كیتابیندا ایشاره اولوب. فاضل‌محدث‌مجلسی‌ده بونو ایضاح ائدیب. محدث بحرانی‌دا بونا یقین ائدیب. (بونا كی قبضدن اوّل وقفه عاییددیر.) الریاض كیتابی‌نین یازاری‌دا بونا ماییل اولوب. بیرینجی (الایضاح كیتابی و یا مجلسی) بعضی خبر كیتابلارینا یازدیغی حاشیه‌لرده دئییب: منجه بو خبری، باغ موقوف‌علئیهم طرفیندن قبض اولمامیش و واقیف اونو تحویل وئرمه‌دیگی یئرلره حمل ائتمك مومكوندور. بئله‌نچی تقدیرده سوآل بئله اولار: واقیف اونلارین بوندان اوّل _بو باغا گؤره و یا باشقا سببه گؤره_ ایختیلافلی اولدوغونو و باغی اونلارا وئردیگنده ایختلافین شیدّتلنمه‌سینی بیلیر. ایندی گؤره‌سن باغی وقف ائدیب اونلارا تحویل وئرك‌می؟ یوخسا وقفین هله لازیم اولمادیغینا گؤره واقیف وقفدن قاییدیب یالنیز ثمنینی اونلارا وئرسین؟ هانسیسی داها یاخشیدیر؟
سببلندیرمه بیتدی.
بو سببلندیرمه اینصافاً یاخشیدیر آما سوآلین بو مسأله‌ده ظهورو یوخدور. ایمامین، جوابدا تفصیل ایسته‌مه‌مگیندن‌ده رفع ید ائده بیلمه‌ریك. هابئله سونراكی بطنلری قئید ائتمه‌مك سوآلین مونقطیع وقفه عایید اولدوغونا دلالت ائله‌مز، چونكی ابدی وقفلرین چوخونو نقل ائدنده بعضی بطنلرین قئید اولونماغینا كیفایت اولار. ایمامین تفصیل ایسته‌مه‌مگی، ساتماغین جاییزلیگینی ابدی وقفه‌ده شامیل ائدیر.
الحاصیل: شؤهرتله جوبران اولماغا احتیاجی اولان مسأله، بو روایتین بوتون و ابدی وقفه دلالت ائتمگی‌نین ثبوتودور. جاییزلیگه سبب اولان عامیلین تعیینی یوخ. مثلاً: جاییزلیك سببی فیتنه اولسون و یا فتنه‌دن تؤره‌نن مسأله اولسون (مال و جان تلفی) و یا بایاق قئید اولان ایكی فقره‌نین احتیماللاریندان (ایختیلافدان خبری وار و یا مال و جان تلفینی احتیمال وئریز) باشقا عامیللر.
بلی شؤهرتله جوبرانا احتیاجی اولان آیری جهتده وار. بیلدیگین كیمی قایدایا گؤره موقوفه‌نین بدلی اونون اؤزو كیمی بوتون بطنلرین آراسیندا موشتركدیر. (هامیسینا عاییددیر.) روایتین ظاهیری موقوفه‌نین ثمنی‌نین مؤوجودلار آراسیندا پایلانماغینا دلالت ائدیر. ایندی یا گرك حقیقیّه موعاویضه‌نین طلبیندن رفع ید ائدك و یا موعاویضه‌نین اونلارین اؤز مالیندا باش توتماغینی ساغلاماق اوچون ساییر بطنلرین حاقلاری‌نین ساتماقدان بیر آن اوّل ساقیط اولدوغونو بوینوموزا آلاق. و یا سوآلی وقفین مونقطیع یعنی «حبس» اولدوغونا حمل ائدریك. مونقطیغ وقفده (حبسده) موقوفه‌نین واقیفین مولكیّتینده قالماغیندا ایشكال یوخدور. و یا مجلسی‌نین دئدیگی كیمی قبضین یوخلوغونا گؤره بوتون اولمایان وقفه حمل ائدك. و یا وقف صیغه‌سی‌نین موحقق اولماماغینا حمل ائدك. اونو وقف آدلاندیرماق وقف نیّتینده اولماغا گؤره‌دیر. (یوخسا حقیقی وقف ساییلماز.)
بؤلوم :
یازار : صمد كامران قراملكي
و الاظهر فی مدلولها هو اناطة الجواز بالاختلاف الذّی ربّما جاء فیه تلف الاموال و النّفوس
+0 به یه ن
آما آیدین گؤرونن مسأله بودور كی روایتین دلالتی بئله‌دیر: جاییزلیك مال و جان تلفینه سبب اولما احتیمالی اولان ایختیلافدان آسیلیدیر، موطلق ایختیلافا یوخ. چونكی روایتین ذئیلی تقیید ائدیر. (آخیرینده گلن قئید كی دئییر: مال و جان تلفینه سبب اولماسیندان امین دئییلیك. بو قئید حقیقی‌ده اولماسا تقیید ائدیر.) لازیم دئییل كی مال و جان تلفینه امینلیك و یا گومان اولسون. احتیمال‌دا اولسا كیفایتدیر. چونكی «ربّما» كلمه‌سی‌نین ایشله‌نن یئرلری اوندان داها اعمّ‌دیر و احتیمالا دا شامیل اولار. مال و جان تلفینه سبب اولان هر عامیل یوخ، بلكه فقط ایختیلاف. چونكی سؤزون آخیری‌نین حقیقی تقییدی یوخدور كی بیزه نصّدن آرتیغا گئتمگه ایمكان وئره. هرچند تعلیله ایشاره ائدیب. (تقیید حقیقی اولسایدی بوتون عامیللر سبب اولا یبلردی آما حقیقی اولمادیغی اوچون، فقط ایختیلافا شامیل اولور.)
بیز دئدیگیمیزه اساساً بو موكاتیبه‌دن مشهورون قاییل اولدوقلاری فتوا چیخماز. ظاهیر بئله‌دیر كی قالدیغی تقدیرده خراب اولماسیندا مشهورون امینلیك و گومانی اعتیبارلی بیلمه‌لرینده مال و جان تلفینه سبب اولان فیتنه نظرده توتولماییب. (اؤز-اؤزونه‌ده خراب اولسا ساتماسینی جاییز بیلیرلر.) نتیجه‌ده مشهورون فتواسی ایله بو روایتین مضمونونون آراسیندا «عموم خصوص من وجه» نیسبتی وار. (روایت بیر جهتدن اعمّ‌دیر: هم امینلیك و گومانا و هم احتیمالا شامیلدیر. بیر جهتدن اخصّ‌دیر: قالدیغیندا خراب اولماغی ایختیلافا مخصوص ائدیب. آما مشهور دئییر خراب اولماغا سبب اولان موطلق عامیللر. بیر یئرده ده جمع‌دیلر: ایختیلاف سبب اولا و امینلیك و گومان اولا.)
لاكین اینصاف بودور كی فتوانین مشهور اولماغی روایتده اولان ضعیفلیگی و مانعه عامّ‌لارین قاباغیندا موقاویمتین قصورونو جوبران ائدر. چونكی مشهور فتوالارین ایختیلاف منشأی ایمامین آشاغیدا كی سؤزونده جاییزلیك عامیلی‌نین تشخیصینده‌دیر. (بیری دئییر موقوف‌علئیهمین ایختیلافیدیر، بیری دئییر امینلیك و گوماندیر و . . .) ایمام بئله بویورموشدو: « احتیمالی وار ایختیلافدان مال و جان تلفی نتیجه‌لنه». بیر ده اونا مونضم اولان بو سؤزو: «اگر ایختیلاف بیلینه».
بؤلوم :
یازار : صمد كامران قراملكي
و فیه انّ اللازم علی هذا تعمیم الجواز فی كل مورد لا یؤمن معه من تلف الاموال و النفوس
+0 به یه ن
بوندا (بو ایستیدلالدا) ایشكال وار.
روایتی بئله معنا ائتمك، جان و مال تلفینه امین اولونمایان هر موریدده حتّا موقوف‌علئیهمین ایختیلافی اونا سبب اولمایان جهتده ده، بوتون فیتنه‌لری ایصلاح ائتمگه موقوفه‌نین ساتماغی‌نین جاییزلیگی لازیم گتیرر. (جاییزلیگی بونلارین هامیسینا تعمیم ائدر.) هر چند فیتنهنین موقوفه‌یه ربطی اولمایا. یوخسا (مگر بو كی) بئله ایدعا اولا: تعلیل گتیرمك («فانه» دئمك) حقیقی تعلیل دئییل بلكه ذهنه یاخینلاشدیرماق اوچون دئییلیب. حقیقی تعلیل اولسایدی اوندا بوتون موریدلرینه شامیل اولاردی.
لاكین بئله ایدّعا اولورسا ایختیلافی امین اولونمایانلا موقیّد ائتمك یاساقدیر. (چونكی تعلیل دئییل كی هله تقیید ائلیه بیلسین.) شهید ثانی الروضه كیتابیندا بیلدیگی مطلب ائله بودور كی ایختیلاف خرابلیق معرضینده قویسا كیفایتدیر، داها تقیید (امین اولماماقلا) احتیاج دئییل. سؤزونون اوّللر كئچدیگی كیمی.
لاكین بوجور حؤكم ائتمك (امین اولماماق تقییدی اولماسین و احتیمال كیفایت ائدر) مشهورلا موخالیفدیر. بئله اولاندا بو روایته وثوق قالماز كی اونون واسیطه‌سی ایله وقفین ساتماسینی منع ائدن عموماتدان و قایدالاردان رفع ید ائدك. بوندان علاوه كی بو روایتده دلالت جهتیندن ضعیفلیك وار. یاخیندا اونا ایشاره ائده‌جه‌ییك. دئدیكلریمیزدن دوققوزونجو صورتین ایستیدلالی بللی اولدو. (او دا بونا تایدیر. مونتهاسی اوندا مال و جان دئییلدی و بؤیوك ضرریدی.)
آما بو روایتله اونونجو صورته (جانلاری موباح ائدن فیتنه قوپار) ایستیدلال ائتمك بئله‌دیر: جان تلفی‌نین مال تلفینه ضمیمه اولماسی، بونونلا یاناشی كی اكثراً جان تلف اولماسی‌نین آردینجا مال تلف اولماسی‌دا اولار، دلالت ائدیر بونا كی فیتنهنین جان تلفینه سبب اولماسی درجه‌یه چاتماسی اعتیبار اولونور. اوندان آشاغی یعنی فقط مال تلف اولماغی درجه‌ده چاتماغینی كیفایت بیلمیر. (ساتماغین جاییزلیگی اوچون.) بو ایستیدلالدان بئله چیخیر كی فاسادین سببی یالنیز موقوف‌علئیهمین ایختیلافینا سؤیكنمیر. بلكه بو شراییطده هر فیتنه‌یه گؤره موقوفه‌نین ساتماغی جاییز اولاجاق. بوندان علاوه كی روایتین ظاهیری جان و مال تلفی ایله نتیجه‌لنه بیلن ایختیلافلارا كیفایت ائدیر. (امین اولماغا و گومان ائتمگه احتیاج یوخدور.) و بایاق قئید اولان ابن سعیدین الجامع كیتابی‌نین عیبارتی بللی اولان كیمی: جان تلفینی موباح ائدن فیتنه اعتیبارلیدیر. (یعنی جان و مال تلفی ایله نتیجه‌لنه بیلمگی كیفایت بیلمیر.)
حاصیل بو كی:
موقوفه‌نین ساتماغینی جاییز بیلن فتوالارین هامیسی:
ایستر بونا قاییدا كی وقفین قالماسی امینلیكدن، گومان اوزوندن و یا احتیمال اوزوندن اونون قیسماً و یا بوتونلوكده فاسادا معروض قالماسینا سبب اولاجاق.
و یا ایستر بونا قاییدا كی موطلق (جان تلفی ایله نتیجه‌لنه و یا آیری شئیلر) و یا خاص ایختیلافی (جان تلفی، بؤیوك ضرر و یا جن تلفی‌نین موباح اولماسی ایله نتیجه‌لنه) مؤعتبر سایالار.
فتوا صاحیبلری‌نین موكاتیبه‌دن آنلادیقلارینا دایانیر.
بؤلوم :
یازار : صمد كامران قراملكي
ENSÂRÎ, ŞEYH MURTAZA
+0 به یه ن
Murtaza b. Muhammed Emîn b. Murtaza Ensârî (ö. 1281/1864) Merci-i taklîd kabul edilen Şiî âlimi.
1214 (1799) yılında İran'ın kuzeyinde bulunan Dizfûl şehrinde doğdu. Tanınmış bir ailenin çocuğu olup nesebi ashaptan Câbir b. Abdullah el-Ensârî'ye ulaşır. Öğrenimine, şehrin meşhur âlimlerinden olan amcasının oğlu Hüseyin b. Ahmed Ensârfnin yanında başladı. 1232-de (1817) babasıyla birlikte Irak'taki mukaddes yerleri ziyaret için çıktığı seyahat sırasında Kerbelâ'ya uğradı ve orada ŞİÎ ulemânın liderlerinden Seyyid Muhammed Mücâhid ile tanıştı. Bir ilmî müzakere sırasında bilgi ve zekâsıyla dikkati çekince Seyyid Mücâhid tahsilini sürdürmesi için Kerbelâ'da kalmasını istedi. Ensârî burada Seyyid Mücâhid ve Molla Muhammed Şerif Mâzenderânî'nin derslerine devam etti.
Osmanlı-İran münasebetlerinin bozulması ve 1234"te (1818) Bağdat Valisi Kölemen Dâvud Paşa'nın Kerbelâ'ya yönelik baskıları üzerine buradan göç eden bazı ailelerle birlikte Ensârî Kâzımeyn'e. oradan da Dizfûl'e gitti. İki yıl sonra Kerbelâ'ya dönerek tekrar Şerif Mâzenderânî'nin derslerine katıldı. Ertesi yıl Şeyh Mûsâ Kâşifülgıtâ'nın derslerini takip etmek için Necef "e geçti, bir yıl sonra da Dizfûl'e döndü. Ardından fıkıh, usul, felsefe ve tasavvuf konularında büyük bir otorite olan Molla Ahmed Nerâkl'den ders almak üzere Kâşân'a gitti (1240/ 1824). Burada dört yıl kalıp icazet aldıktan sonra Meşhed'e ve birkaç ay sonra da Tahran'a geçti. 1246'da (1830) Dizfûl'e döndü ve 1249 (1833) yılına kadar burada ders verdi. Daha sonra Necef'e göç etti. merci-i taklîd olan Şeyh Ali Kâşifülgıtâ ile Şeyh Muhammed Hasan Necefî'nin derslerine katıldı. Bir süre sonra kendi ders halkasını kurdu. Şeyh Hasan Necefî'nin uygun görmesiyle onun ölümünden (1266/1850) sonra merci-i taklîd kabul edildi. Aralarında Muhammed Hasan ŞîrSzî, Muhammed İrvânî. Hüseyin Kühkemerî, Habîbullah Reştî. Muhammed Kâzım-ı Horasânî gibi daha sonra merci-i taklîd olan birçok talebe yetiştirdi [223]. 18 Cemâziyelâhir 1281 [224] tarihinde Necef'te vefat etti.
Ensârî, Şiî dünyasında genel kabul gören dinî liderliği yanında Şiî fıkıh usulü alanında da yeni bir metodoloji ortaya koyan büyük bir otorite sayılmaktadır. Usulün temel konusu geleneksel olarak Kur'an, hadis, icmâ ve akıl şeklinde dört kategoriye ayrılırken Ensârî'den itibaren bu ilim lafzî ve amelî olmak üzere iki ana kola ayrıldı. Kendisinden sonra gelen Şiî ulemâsını büyük Ölçüde etkileyen Ensârî'nin metot ve düşünceleri XIX. yüzyılın ortalarından itibaren Şiî dünyasında hâkim olmuş ve görüşleri Şiî ulemâsının çoğunluğu tarafından benimsenmiştir.
Eserleri.
Otuz civarında kitap ve risale kaleme alan Ensârî'nin başlıca eserleri şunlardır:
1- Ferâ'idü'1-uşûl. Fıkıh usulüne dairdir. er-Risöle adıyla da anılan eser defalarca basılmış [225] ve birçok âlim tarafından şerhedilmiştir [226].
2- el-Mekâsib. Fıkha dair olup el-Metâcir adıyla da anılmaktadır. Çeşitli baskıları yapılan [227] eser üzerine birçok şerh ve haşiye yazılmıştır. [228] Bu iki eser Şiî ulemâsının büyük teveccühünü kazanmış ve Ahmed Horasâninin Kifâyetü'l-usûl'ü ile birlikte Şiî medreselerinde en üst seviyede okutulan temel ders kitaplarını oluşturmuştur. Bu eserlerin çok kapsamlı olması sebebiyle daha sonraki ulemâ bunlara şerh ve haşiye yazmaktan başka hemen hemen hiçbir şey yapmamıştır.
3- et-Tahâre. Allâme İbnü'l-Mutahhar el-Hillfnin el-İrşâd adlı eserinin şerhi olup birçok defa basilmiştir [229].
4- el-Menâsik. Çeşitli hâşi-yeleriyle birlikte basılmıştır. [230]
5- Hâşiyetü Necâti'l-Cibâd Hocası Muhammed Hasan Necefî'nin eserine yazdığı haşiyedir. [231] 6. Mecmû'atü'l-hidâye. Ensârinin fetvalarından meydana gelmiş olup Muhammed Takı b. Muhammed Bakır Yezdî tarafından derlenmiştir. [232]
el-Mekâsib'in bazı baskılarıyla birlikte [233] Ensârî'nin el-Beyc ve'l-hıyâr, Risale fi't-takiyye, Risale fil adale, Mes'ele fî kaza"Vs-salât ani'l -meyyit, Risale fi'l-müvâ-saca ve'I - müzayaka, Risale fî kö'ide-ti men meleke şeyden meleke'-ikrâ-re bih, Risale fî kâ'ideti nefyi'i-zarâr ve'd-dırâr, Kitâbü'l-Veşâyâ, Kitâbü'n-Nikâh, Risale fi'r-radâc, Risale fi'l-mü-şâhere, Risale fi'l-mevâriş, Risale fî şalûti'l-cumca adlı risaleleri de neşredilmiştir.
Ensârî'nin bunlardan başka, birlikte basılan Risale fî cevâzi't-tesâmuh, Risale fî mes3eletil - müştak ve Risale iîmâ yetecaUaku bi-mesa" ili't-taklîd İle (Tahran 1305), el-Mekâsib veya et-Tahâre ile beraber basıldıkları kaydedilen Kitâbü'l-Hums, Kitâbü'ş-Savm, Kitâ-bü'z-Zekât, Kitâbü'l-Gusl, Kitâbü'ş-Şa-îât adlı eserleri de vardır. [234]
بؤلوم :
یازار : صمد كامران قراملكي
حیث انّه یمكن الاستدلال للجواز بها فی القسم الثانی من الصّورة السابعة
+0 به یه ن
بیر بیر ایستیدلا‌للارینی بیان ائدك:
یئددینجی صورتین ایكینجی حیصّه‌سینه (خراب اولما گومانی‌نین اولماغی) [و البته سككیزینجی، دوققوزونجو و اونونجو صورتلرده] بو موكاتیبه ایله ایستیدلال ائتمك ایمكانی وار. بو اساسدا كی او حضرتین سؤزو ایختیلاف اولدوغو زامانلار ساتیلماغین جاییزلیگینی دلیللندیریر. «جان و مال تلف اولما» عیبارتینده «مال» دان منظور موقوفه‌دیر. «جان»ی اونا آرتیرماق ایختیلافدان تؤره‌نن آیری ضرری دئمك اوچوندور. بو حؤكماً ایكی ضررین بیر یئرده جمع اولماغی‌نین گركلی‌لیگی معنادا دئییل. سنه گیزلی اولمادیغی كیمی. سببلندیرمه‌نین نتیجه سی بئله اولور: هر زامان موقوفه داغیلما معرضینده اولورسا ساتماغی جاییزدیر.
بو سؤزده ایشكال وار:
سیزین نظرده توتدوغوز موقوفه‌نین قالدیغیندا علماً و یا ظناً داغیلماسینا گؤره ساتیلماغی‌نین جاییزلیگیدیر نه اینكی صیرفاً «اولا بیلر داغیلسینا» گؤره ساتماغی جاییز اولسون. «رُبّما»(اولا بیلر) كلمه‌سی‌نین ظاهیریندن بللی اولدغو كیمی موساوی و مرجوح موساوی ایله بیر یئره ییغیشا بیلر. «ربما»نین ایشلندیگی مقاملار تدقیقاتچی عالیمه گیزلی دئییل. من گومان ائله‌میرم بیر نفر صیرفاً قالماسی ایله داغیلما احتیمالی اولدوغونا گؤره ساتماغی جاییز بیله. چونكی سؤزلرینده بو مقاما توخونانلارین عیبارتلری اوچ نؤوع اولوردو:
قالماغی خرابلیغا گتیریب چیخارار. («أدّی» كلمه‌سی ایله)
قالماغیندا خرابلیغا گئدیب چیخماق قورخوسو وار. («یخشی» و یا «خوف» كلمه‌لریله)
مشهور ایچینده دئییلن قورخو (الخوف)، اونون علامتیندن سونرا موحقق اولار. اونلارین؛ ضرر قورخوسو اولان زامان تیمّوم و ایفطار ائتمه‌‌نین واجیبلیگی، اؤلوم قورخوسو اولان زامان سفرین حراملیغی و ساییر یئرلرده بو كلمه‌نی ایشلتدیكلری یئرلردن بللی اولدوغو كیمی. بو بوندان. اوندان علاوه جاییزلیگین میلاك و معیاری موقوفه‌نین بوتونلوكده داغیلماسیدیر. او دا ساتیلماغینی جاییز بیلدیگیمیز یئددینجی صورتین ایكینجی حیصّه‌سیدیر. تلف معناسی وئرمه‌ین خرابلیق اونا شامیل اولماز. بیر ده تعلیلین عمومونا بیر جهت یوخدور كی یالنیز موقوفه‌نین خراب اولما قورخوسونا كیفایتلَنَك. بلكه هر زامان هر هانسی بیر مالین تلف اولما قورخوسو اولسا موقوفه‌نین ساتماغی جاییزدیر.
آما موكاتیبه‌دن سككیزینجی صورتین ایستیدلالی اوچون ایستیفاده ائدك. سككیزینجی صورت بئله ایدی: مال و جان تلفینه سبب اولا بیلن ایختیلافین یارانماسی.
بئله ایستیدلال ائدریك: ایمامین ساتماغی جاییز بیلمك حؤكمو ایختیلافدان آسیلیدیر. آما بویوردوغوندا: «اوندا كی اولا بیلر ....آخیره قدر» اؤزل بیر ایختیلافی نظرده توتور. ائله بیر ایختیلاف كی اونونلا تلف اولماغا امین دئییلیك. [بیری سوروشسا: نییه موقیِّد ائدیر و ایختلاف داییره‌سینی كیچیلدیر؟ جواب وئره‌ریك:] چونكی سبب نتیجه‌نی موقیّد ائدر. (عیلّت معلولو موقیّد ائدر.) سنین دئدیگین كمی: نار یئمه چونكی تورشدور. بو سؤزده سنین منع ائتمگین نارلارین هامیسینی یوخ بلكه یالنیز تورش ناری توتور.
بؤلوم :
یازار : صمد كامران قراملكي