سونرا، بیرینجی روایتده، كی امام بویوروردو «آرتیق و یا اسكیك اولاندا»

1. اولا بیلسین اوندان نظرده توتدوغو، بو معامله‌ده استثنا اولانین آرتیق و اسكیك اولماسی اولسون. یعنی استثنا اولانین مقداری تولوقلارین چكیسیندن آرتیق اولسون و یا اوندان اسكیك اولسون.

2. یا دا بو معنادا كی: بعضی تولوقلاردا آرتیق اولسون و بعضی تولوقلاردا اسكیك اولسون.

3. یا دا اولا بیلسین بئله نظرده توتولوب: بو جور معامله‌لرده نوعاً استثنا اولاندان آرتیق اولسون و یا اسكیك. ائله كی، بعضی معامله‌لرده استثنا اولان تولوقلاردان آرتیق اولور و بعضیسینده اسكیك اولور.

شیخ طوسی «النهایه» كتابیندا بو سون نظری دوزگون بیلیب. شیخ طوسی بئله اعتبار ائدیب: قابلارا استثنا اولان مقدار بعضی معامله‌لرده آرتیق اولسون و بعضی معامله‌لرده اسكیك اولسون.

ابن حمزه «الوسیله» كتابیندا دا شیخ طوسی‌یه تای سون نظری دوزگون بیلیب.

بیرینجی نظرین دوزگونلویونه، «یزید» (آرتیق) و «ینقص» (اسكیگین) ضمیری‌نین، تولوقلارین یئرینه حساب اولان، ناقصلیگین هامیسینا قاییتماسی شاهدچیلیك ائدیر.

ایكینجی نظرین دوزگونلویونه‌ده، «النقیصه» نین «واو»لا «الزیاده»یه عطف ائدیلمه‌سی شاهدچیلیك ائدیر. بو بوندان ظاهردیر كی عطف اونلارین اؤزو جمع اولور نه اینكی احتماللاری اولسون.

و اوچونجو نظرین دوزگونلویونه‌، بعضی روایتلرده اولان مطلب شاهدچیلیك ائدیر. روایتلرده بئله گلیر: بعضاً گمی اهلیندن طعام آلینیر. [و قابی اوچون بیر مقدار استثنا ائدیلیر.] سونرا [آیری آیری چكنده، گؤرونور استثنا اولان، قابلارین چكیسیندن] آرتیق ایدی. ایمام بلئه سوروشدو: «اولوب كی بعضاً ده اسكیك اولسون؟» دئدیم: «بلی بعضاً ده اسكیك گلر». بویوردو: «اسكیك اولاندا سیزه قایتارارلار؟» (مثلاً قابلار 120 كیلو اولور آما اونلار 100 كیلو استثنا ائدیبلر. سونرا سیزه 20 كیلونو قایتارارلار؟) دئدیم: «یوخ». بویوردو: «عیبی یوخدور».

ثم إن قوله: " إن كان یزید وینقص " فی الروایة الاولى، یحتمل أن یراد به: الزیادة والنقیصة فی هذا المقدار المندر فی شخص المعاملة، بمعنى زیادة مجموع ما اندر لمجموع الزقاق أو نقصانه عنه.

أو بمعنى: أنه یزید فی بعض الزقاق، وینقص  فی بعض آخر.

وأن یراد به: الزیادة والنقیصة فی نوع المقدار المندر فی نوع هذه المعاملة بحیث قد یتفق فی بعض المعاملات الزیادة وفی بعض اخرى النقیصة.

وهذا هو الذی فهمه فی النهایة  حیث اعتبر أن یكون ما یندر للظروف مما یزید تارة وینقص اخرى، ونحوه فی الوسیلة.

ویشهد للاحتمال الأول رجوع ضمیر " یزید " و " ینقص " إلى مجموع النقصان المحسوب لمكان الزقاق، وللثانی عطف النقیصة على الزیادة بالواو الظاهر فی اجتماع نفس المتعاطفین لا احتمالهما، وللثالث ما ورد فی بعض الروایات: " من أنه ربما یشتری الطعام من أهل السفینة ثم یكیله فیزید؟ قال علیه السلام: وربما نقص؟ قلت: وربما نقص.

قال: فإذا نقص ردوا علیكم؟ قلت: لا.

قال: لا بأس ".

آما بو باره‌ده خبرلر:

اونلاردان حنّانین موثّقه‌سی‌دیر. حنان دئییر زیتون یاغی ساتان «معمّر» امام صادقه (ع) دئدی: «بیز زیتون یاغینی تولوغوندا آلیریق. تولوقلارین یئری اوچون بیر آز اسكیك حسابلاییرلار». امام بویوردو: «بعضاً آرتیق و بعضاً اسكیك اولورسا عیبی یوخدور. آما همیشه اسكیك اولماییب آرتیق اولورسا اونا یاخین گئتمه».

دئییلیب: (صاحب جواهر دئییب:) «بو روایتین ظاهری بونا دلالت ائلیر كی راضیلاشماغین اعتباری یوخدور».

[صاحب جواهرین جوابیندا] دئییریك: «سؤالدا فرض اولونان راضیلاشماقدیر. حسابلایان یا ساتیجیدیر و یا اونون وكیلیدیر اونلار دا مختاردیلار. اونون نفعینه حسابلانان‌دا مشتریدیر. تحقیق بوردادیر. سؤالین موردی، تولوقلارین پولسوز و یا تولوقلارا اویغون پوللا مشتری‌یه قالماقلا و یا تولوقلاری چكمه‌دن ساتیجی‌یا قایتارماسی ایله، استثنانین صحیحلیگیدیر. (هر ایكی طرف بوندان راضیدیلار.)

ایكی طرفین اوندان راضیلیغیندان فراغت تاپاندان سونرا، سؤال بونلارین هامیسی‌نین صحیح‌لیگیندندیر. [امام كی بویوردو عیبی یوخدور، بونلارین هامیسینی دئییر.]

بو خبرده (عیبی یوخدا) هئچ اطلاق یوخدور كی عمومیّت تاپیب راضیلیغین اولمادیغی صورته‌ده شامل اولسون. بونو تأیید ائدن امامین بو سؤزودور: «آرتیقلیغینا یقینین اولورسا اونا یاخین گئتمه». اوندان نهی ائله‌ماغین معناسی بو دئییل كی، راضی اولماسان مرتكب اولما. [بلكه دئییر كی راضیلیغین‌دا اولورسا مرتكب اولما.] دوشون گینن. (بو روایتده راضیلیق فرض اولونوب نتیجه‌ده راضیلیغی قید ائدن روایتله معارضه‌سی یوخدور.)

ایندی كی راضیلیق فرض اولوندو، بو روایت راضیلیق قید اولان روایتله، معارضه ائتمیر.

[راضیلیغی معتبر ائدن روایتلرین بیری] ابی حمزه‌نین روایتیدیر. دئییر ائشیتدیم، یاغچی معمّر امام صادقدن (ع) سوروشدو: « سنه قربان اولوم، بیز زیتون یاغی و یاغ قابلارینی استثنا ائدیریك. هر قاب اوچون فلان مقدار رطل. بعضاً آرتیق اولور و بعضاً اسكیك اولور». امام بویوردو: «بو استثنا سیزین راضیلیغیزلا اولورسا عیبی یوخدور».

بو خبرده‌كی شرط بونا اشاره ائدیر كی سیزین راضیلیغیز كفایت ائدر. یعنی بو ایشده شرعاً جایزلیك اقتضاسی وار و استثنا اوچون شرعاً مانع یوخدور. و راضیلیق بیر شئیدن آسیلی اولمایان تامّه سببین اوخشاریدیر. (سببین سون جزءیدیر، تامّه سبب دئییل.)

علی بن جعفرین خبری راضیلیغی شرط ائتمكده بونا تایدیر. او، خبری لاپ یاخین اسنادلا قارداشی امام موسی‌دن (ع) نقل ائدیب. بیر كیشی قالین چووالدا و نازیك چووالدا موزون امتعه ساتیر. دئییر: «چووالا بیر رطل و یا اوندان آرتیق استثنا ائله. سیزجه بو بیع حلالدیر؟» امام بویوردو: «راضی اولسالار قالین چوواللارین و نازیك چوواللارین چكیسی بیلینمه‌دیگی تقدیرده عیبی یوخدو».

وأما الأخبار: فمنها

موثقة حنان

قال: " سمعت معمر الزیات قال لأبی عبد الله علیه السلام: إنا نشتری الزیت فی زقاقه، فیحسب لنا النقصان لمكان الزقاق؟ فقال له: إن كان یزید وینقص فلا بأس، وإن كان یزید ولا ینقص فلا تقربه ".

قیل: وظاهره عدم اعتبار التراضی.

أقول: المفروض فی السؤال هو التراضی، لأن الحاسب هو البائع أو وكیله وهما مختاران، والمحسوب له هو المشتری.

والتحقیق: أن مورد السؤال صحة الإندار مع إبقاء الزقاق للمشتری بلا ثمن أو بثمن مغایر للمظروف، أو مع ردها إلى البائع من دون وزن لها، فإن السؤال عن صحة جمیع  ذلك بعد الفراغ عن تراضی المتبایعین علیه، فلا إطلاق فیه یعم صورة عدم التراضی.

ویؤیده النهی عن ارتكابه مع العلم بالزیادة، فإن النهی عنه لیس عن  ارتكابه

بغیر تراض، فافهم.

فحینئذ لا یعارضها ما دل على صحة ذلك مع التراضی، مثل

روایة علی بن أبی حمزة،

قال: " سمعت معمر الزیات یسأل أبا عبد الله علیه السلام، قال: جعلت فداك! نطرح ظروف السمن والزیت كل ظرف كذا وكذا رطلا فربما زاد وربما نقص؟ قال: إذا كان ذلك عن تراض منكم فلا بأس ".

فإن الشرط فیه مسوق لبیان كفایة التراضی فی ذلك وعدم المانعمنه شرعا، فیشبه التراضی العلة التامة الغیر المتوقفة على شئ.

ونحوه اشتراط التراضی فی

خبر علی بن جعفر

المحكی عن قرب الإسناد عن أخیه موسى علیه السلام: " عن الرجل یشتری المتاع وزنا فی الناسیة والجوالق، فیقول: ادفع للناسیة رطلا أو أكثر من ذلك، أیحل ذلك البیع؟ قال: إذا لم یعلم وزن الناسیة والجوالق فلا بأس إذا تراضیا ".

هر حالدا

ظاهراً بیرینجی وجهه دوزگوندور. (توپلامی چكیلر و مبیعین چكیسی‌نین تكلیكده بللی اولماسی لازم دئییل، نه حقیقی چكیسی و نه حكمی چكیسی.)

بو مسأله‌نی، «ایكی عوضین معیّن ائتمه» مسأله‌سی‌نین فرعلرینده گتیرمك بو جهتدندیر كی مظروفو مجهول قابسیز ساتماق جایزدیر. (كی نتیجه‌ده مبعین وزنی معلوم اولمور.) شهید اوّل اللمعه كتابیندا قید ائتدیگی كیمی. بلكه «الحدائق» كتابی بیرینجی وجهه‌یه قایل اولماغین نسبتینی عالملره وئریب.

نه اینكی عقد زمانی مجهول قاب اوچون معیّن مقدار استثنا ائتمك و عقدین گئریده قالان اوزرینه جاری ائتمه‌سینه توطئه ائتمك جهتیندن. (استثنا، ساتیجی‌نین حقّینی تعیین ائتمك اوچون اولورسا، عقددن سونرا اولار آما بیعین صحیحلیگی اوچون اولورسا، عقددن اوّل اولار. ظاهر بودور كی عقددن سونرا استثنا ائتمگی قبول ائدیرلر.)

محقق اردبیلی مسأله‌نین تفسیرینده بئله قید ائدیب: «مقصد بودور كی، موزونو قابی ایله بیرلیكده چكمك جایزدیر. سونرا قابین چكی مقدارینی تخمیناً اوندان استثنا ائده، ائله كی استثنا اولان مقدارین، قابین چكیسی قدر اولماسی احتمالی وئریلسین، نه آرتیق و نه اسكیك. بلكه فرقلی اولسا دا عادتاً واز كئچمه‌لی بیر مقدار اولسون. سونرا گئریده‌ قالانین ثمنینی قابلا بیرلیكده، ساتیجی‌یا قایتارسین». بیتدی.

محقق اردبیلی‌نین سؤزونون ظاهری، بیز قید ائتدیگیمیز، بیرینجی وجهه‌دیر. چونكی محقق اردبیلی مظروفو قابلا بیرلیكده ساتماغی جایز بیلیب. [و مبیعین تكلیكده چكیسی‌نین بیلینمه‌سینی نه حقیقی و نه حكمی لازم بیلمه‌ییب.] قاب اوچون استثنا ائتمگی، ثمنی وئریلمه‌لی اولان گئریده قالانی، معیّن ائتمك اوچون قرار وئریب.

«الحدائق» كتابیندا اونا یقینلی اولماماغین معتبر اولماسیندا، اسكیكلیگی آرتیقلیغا ملحق ائدنلرین ردّینده (آلتی نظردن بیر دئییردی: استثنا ایكی شرطله صحیحدیر: بیری تاجرلر آراسیندا متعارف اولسون و بیریده آرتیق اولماغا یقین اولماسین. بیر آیری نظرده دئدی: بایاقكیندا آرتیقلیقدان علاوه اسكیكلیگه‌ده یقین اولماسین.) دئییب: « استثنا مشتری‌نین حقّیدیر. چونكی مثلاً مشتری بو قابلاردا یوز باتمان یاغ آلیب. نتیجه‌ده یالنیز یوز باتمانین قیمتینی اؤده‌مه‌لیدیر. او ائلیه بیلر بو چكیدن، قابلارا دوشن چكینی، ساقط و استثنا ائتسین». بیتدی.

بو سؤز (الحدائقین سؤزو) هرچند بیزیم مسأله تحریرینده، قریب بیلدیگیمیزی تأیید ائدیر، (بیز بئله دئییردیك: استثنا، حقّ تعیینی اوچوندور.) آما ایكی اشكالی وار: 1. استثنانی مشتری حقّی اوچون قرار وئریب. 2. ووردوغو مثال دوزگون دئییل.

مشتری بو قابلاردا یوز باتمان یاغ آلماییب. بونو بیله‌رك كی قابلارداكی یاغ یوز باتمان دئییل بو سؤزو دانیشماق لغودیر. بلكه، مبیع بو قابلارین ایچینده‌كی یاغلاردیر كی قابلارلا بیرلیكده یوز باتمان ائلیر.

هامیسینی معیّن بیر قیمته ساتیرسا، استثنا ائتمك لازم دئییل و مشتری‌نین‌ده حقّی یوخدور. آما تسعیرله (چكی حسابی قیمت قویما) ساتیرسا مثلاً بئله دئیه: هر باتمانین فلان قیمته ساتیرام. بئله اولورسا ساتیجی‌نین مشتری‌نین وئردیگی ثمندن نه ‌قدرینه مستحق اولماسی بللی اولماق اوچون، استثنا لازم اولار. بس نه جور اولار كی مشتری یوز باتمانین ثمنینی وئرمه‌لی اولسون. جناب محدّثین «الحدائق»ده دئدیگی كیمی.

دئدیكلریمیزدن آشكار اولدو كی: چكی ایله ساتیلان مبیعدن، خارج اولان قابین چكیسینی تخمینله استثنا ائتمك، یالنیز ساتیجی‌نین حقّنی تعیین ائتمكدن اؤترودور مشتری‌نین یوخ.

وكیف كان، فالأظهر هو الوجه الأول، فیكون دخول هذه المسألة فی فروع مسألة تعیین العوضین من حیث تجویز بیع المظروف بدون ظرفه المجهول - كما عنون المسألة بذلك فی اللمعة ، بل نسبه فی الحدائق إلیهم - لا من حیث إندار مقدار معین للظرف المجهول وقت العقد، والتواطؤ على إیقاع العقد على الباقی بعد الإندار.

وذكر المحقق الأردبیلی رحمه الله فی تفسیر عنوان المسألة: أن المراد أنه یجوز بیع الموزون بأن یوزن مع ظرفه ثم یسقط من المجموع مقدار الظرف تخمینا بحیث یحتمل كونه مقدار الظرف لا أزید ولا أنقص، بل

وإن تفاوت لا یكون إلا بشئ یسیر یتساهل به عادة، ثم دفع ثمن الباقی مع الظرف إلى البائع، انتهى.

فظاهره الوجه الأول الذی ذكرنا، حیث جوز البیع بمجرد وزن المظروف مع الظرف، وجعل الإندار لأجل تعیین الباقی الذی یجب علیه دفع ثمنه.

وفی الحدائق - فی مقام الرد على من ألحق النقیصة بالزیادة فی اعتبار عدم العلم بها - قال: إن الإندار حق للمشتری، لأنه قد اشترى - مثلا - مائة من من السمن فی هذه الظروف، فالواجب قیمة المائة المذكورة، وله إسقاط ما یقابل الظروف من هذا الوزن، انتهى.

وهذا الكلام وإن كان مؤیدا لما استقربناه فی تحریر المسألة، إلا أن جعل الإندار حقا للمشتری والتمثیل بما ذكره لا یخلو عن نظر،فإن المشتری لم یشتر مائة من من السمن فی هذه الظروف، لأن التعبیر بهذا مع العلم بعدم كون ما فی هذه الظروف مائة من لغو، بل المبیع فی الحقیقة ما فی هذه الظروف التی هی مع المظروف مائة من، فإن باعه بثمن معین فلا حاجة إلى الإندار، ولا حق للمشتری.

وإن اشتراه على وجه التسعیر بقوله: " كل من بكذا " فالإندار: إنما یحتاج إلیه لتعیین

ما یستحقه البائع على المشتری من الثمن، فكیف یكون الواجب قیمة المائة كما ذكره المحدث؟!وقد علم مما ذكرنا: أن الإندار - الذی هو عبارة عن تخمین الظرف الخارج عن المبیع بوزن - إنما هو لتعیین حق البائع، ولیس حقا للمشتری.

بونلاردان علاوه

بئله فرض اولسا كی بازاردا آرتیق-اسكیك احتمالی اولان بیر مقدارین استثناسی متعارفدیر، حقیقی چكیدن یقنلی اولاراق آرتیق و یا اسكیگه راضیلاشما اولورسا، غرر گتیرمز. بلكه معلوم مقدارا، بیعین صحیحلیگینده تأثیری اولمایان بیر مقدار آرتیغین، شرط ائتمه‌سی كیمی اولار. مثلاً مبیع بوتونلوكده 10 رطلدیر و قاب اوچون بیر رطل استثنا ائتمك متعارف اولورسا، ایكیسی راضیلاشیرسالار كی قاب اوچون ایكی رطل استثنا ائتسینلر، بونا بنزیر كی ساتیجی مشتری ایله شرط ائدیب كی بیر رطلینی حسابلاماسین. (پای وئرسین.) یوخ، یاریم رطل استثنا اولماسینا راضیلاشدیلارسا، مشتری اؤزو بئله شرط ائدیب كی دوققوز یاریم رطلین ثمنینی دوققوز رطله وئرسین.

نتیجه‌ده معناسی یوخدور كی آرتیق-اسكیكلیگی بیلینن استثنایا راضیلاشماغین اعتبارین اولماغینا بیری اعتراض ائله‌ییب دئسین: «راضیلاشماق غرری رفع ائله‌مز و عقدی تصحیح ائله‌مز».  

(بایاقكی بئله اعتراض ائلیردی كی غرر اولورسا، راضیلاشما اونو آرادان قالدیرانماز. آما شیخ اونون ردّینده آیری بیر شئی دئییر. شیخ دئییر: راضیلاشما اولاندا غرر حاصل اولماز.)

هذا، مع أنه إذا فرض كون استقرار العادة على إندار مقدار معین

یحتمل الزیادة والنقیصة، فالتراضی على الزائد علیه أو الناقص عنه یقینا لا یوجب غررا، بل یكون كاشتراط زیادة مقدار على المقدار المعلوم غیر قادح فی صحة البیع.

مثلا: لو كان المجموع عشرة أرطال وكان المعتاد إسقاط رطل للظرف، فإذا تراضیا على أن یندر للظرف رطلان  فكأنه شرطللمشتری أن لا یحسب علیه رطلا.

ولو تراضیا على إندار نصف رطل فقد اشترط المشتری جعل ثمن تسعة أرطال ونصف ثمنا للتسعة، فلا معنى للاعتراض على من قال باعتبار التراضی فی إندار ما علم زیادته أو نقیصته: بأن التراضی لا یدفع غررا ولا یصحح عقدا.

هر حالدا بو ایكینجی وجهه (كاشف الغطاء و تابعلری دئیَن وجهه) آیری عدّه‌نین دئدیگینه قارشیدیر. (آیری عدّه دئییر: استثنا ثمنین تعیینی اوچوندور. اوّل هامیسینی چكرلر، مبیعین چكیسی‌نین بللی اولماسی نه حقیقتاً و نه حكماً لازم دئییل. هامیسینی بیر یئرده چكی حسابی اولمادان ساتیرسا كی استثنا لازم دئییل. آما چكی حسابی ایله ساتیرسا، بیر آز استثنا ائدریك.)

ایكی فاضل علامه و اوغلوندان و آیریلاریندان گؤردویون كیمی، راضیلاشماغی اوردا لازم و معتبر بیلدیلر كی، استثنانین حقیقی چكی ایله فرقلی اولدوغونا یقین اولسون. استثنا مبیعین وزنینی بیلمك و عقدین تصحیحی اوچون اولسایدی، راضیلاشماق مطلق اولاراق معتبر اولمالیدی. (آرتیق-اسكیكلیگه یقین اولاندا و یا احتمال وئرنده) چونكی راضیلاشما اولمادان عقدی مخصوص ثمنله مخصوص وزنین اوزرینه واقع ائتمه‌سی‌نین معناسی یوخدور.

محقق ثانی و شهید ثانی، آرتیق-اسكیكلیگه یقین اولاندا، راضلاشماغین معتبر اولماسینی تصریح ائدیبلر. [اونلار بئله تصریح ائدیبلر:] چونكی بو دورومدا راضیلاشمادان استثنا ائتمك، اونلارین بیری‌نین مالی‌نین تضییع ائتمك آنلامیندا اولار. گیزلی دئییل كی استثنا عقددن اوّل، اونون تصحیحی اوچون معتبر اولسایدی، مال تضییعی حیاتا كئچیریلمزدی. چونكی بو دورومدا ثمن، مظروفون قارشیلیغندا اولوب. (ائله مظروف كی مقداری تنزیلاً بللی اولوب.) ایستر بیر آز آرتیق اولسون، یوخسا بیر آز اسكیك اولسون.

وكیف كان، فهذا الوجه مخالف لظاهر كلمات الباقین، فإن جماعة منهم - كما عرفت من الفاضلین  وغیرهما - خصوا اعتبار التراضی بصورة العلم بالمخالفة، فلو كان الإندار لإحراز وزن المبیع وتصحیح العقد لكان معتبرا مطلقا، إذ لا معنى لإیقاع العقد على وزن مخصوص بثمن مخصوص من دون تراض.

وقد صرح المحقق والشهید الثانیان فی وجه اعتبار التراضی مع العلم بالزیادة أو النقیصة بأن فی الإندار من دون التراضی تضییعا لمال أحدهما.

ولا یخفى أنه لو كان اعتبار الإندار قبل العقد لتصحیحه لم یتحققتضییع المال، لأن الثمن وقع فی العقد فی مقابل المظروف، سواء فرض زائدا أو ناقصا.

سونرا، مسأله‌نین اوزو:

قابداكی، قابی ایله بیرلیكده چكیلیب بیلینیر كی 10 رطلدیر. فرض اولان كیمی یالنیز قابداكی‌نین ساتماسی مقصد اولورسا و دئسك كی مسأله‌ده فرض اولان كیمی بوتونون چكیسینی بیلمك كفایت ائدر و مبیعین تكلیكده چكیسینی بیلمگه احتیاج یوخدور. (نه حقیقتاً و نه حكماً)

اتّفاقلارین‌دا منعقد اولان یئری قید اولدو. (آلتی نظر)

بیر دفعه بئله ساتیلار: قابداكی‌نین بوتونونو فلان قیمته ساتیر. (هر كیلوسونو نئچه‌دن دئمیر.) بوردا قاب اوچون بیر شئیین استثنا ائدیلمه‌سینه احتیاج یوخدور. چونكی ثمن و مثمن فرضله معلوم اولوبلار.

بیر دفعه‌ده بئله ساتیلار: چكی حسابی قیمت قویماقلا. مثلاً بئله دئییلر: «هر رطلینی سنه بیر درهمه ساتدیم». بوردا استثنا مسأله‌سی اورتایا گلر كی ساتیجی‌نین نئچه درهمه مستحق اولدوغو معیّن اولسون.

اولا بیلسین مسأله آیری جور بیان اولونسون. بئله كی: قابین و قابداكی‌نین چكیسی بیلینندن سونرا، قابین تكلیكده [حقیقی] چكیسی‌نین بیلینمگینی لازم گؤرمه‌دیك. [بلكه یالنیز حكماً بیلمه‌میزین كفایت ائتدیگی قناعتینه گلدیك.] ایندی، قاب اوچون نه‌ قدر وزن استثنا ائدك كی [مبیعین چكیسی] حكماً معلوم اولسون؟ گؤره‌سن تاجرلر آراسیندا متعارف اولاندان آسیلیدیر؟ و یا ایكیسی‌نین راضیلاشماسیندان آسیلدیر؟ و یا اونلاردان ساواییندان آسیلیدیر؟ (مثلاً آرتیق-اسكیك احتمالی اولان مقدار.)

مبیعین چكیسینی _تقدیر (چكی ایله) یولو ایله و یا ساتیجی‌نین خبردار ائتمه‌سی یولو ایله_ بیلمگی‌نین لازم اولمادیغینی، عالملرین اتّفاقیندان بیلندن سونرا، [قاب اوچون] استثنا اولانین مقدارینی بیلمك، مظروفون بیعی‌نین صحیحلیك شرطینی محرز ائله‌مكدن اؤترودور.

اوستادلارین بعضیسی (كاشف الغطاء) بو وجهه‌یه (ایكینجی وجهه‌یه) میل گؤستریبلر چونكی استثناین مقداری، غرره سبب اولمایان مقداردان آسیلیدیر. (یعنی استثنا اولان او قدر اولمالیدیر كی غرر گتیرمه‌سین.)

(بیرینجی وجهه‌ده اوّل عقدی اوخویوردولار سونرا ثمنین تعیینی اوچون استثنا ائدیردیلر.)

[كاشف الغطاء] «القواعد» و اونا تایلارینا، راضیلاشماغی معتبر بیلمكلرینه گؤره، اعتراض ائدیب و دئییب: راضیلاشماقلا غرر رفع اولماز و راضیلاشماق هئچ عقدی تصحیح ائتمز.

[كاشف الغطاء]نین بعضی تابعلری‌ده مسأله‌نی ایكینجی وجهه ایله تقریر ائدیبلر. (ایكینجی وجهه بئله دئییر: استثنا، بیعین صحیحلیك شرطینی احراز ائتمك اوچوندور.)

بو وجهی فخرالدینین بایاق قید اولان عباریتیندن‌ده استظهار ائتمك اولار. چونكی فخرالدین مجهولون مبیعدن استثناسینی، استثنا اتمگین جایزلیگینه فرع ائتدی. آما بیرینجی وجهه‌ده، مجهولون مبیعدن استثناسینی، مظروفون مجهول قابسیز ساتماسی‌نین، جایزلیگینه فرع ائدیلمیشدی. معیّن مقدارین استثناسی‌نین جایزلیگینه فرع اولمامیشدی. [بیرینجی وجهه‌ده] استثنا ائتمك، ثمن تعیینی اوچوندور، بیعین صحیحلیك شرطینه گؤره یوخ. دوشون گینن. (فخرالدینین عبارتیندن ایكینجی وجهه‌نی استفاده ائتمك اولار.)

ثم إن

صورة المسألة:

أن یوزن مظروف مع ظرفه فیعلم أنه عشرة أرطال، فإذا ارید بیع المظروف فقط - كما هو المفروض - وقلنا

بكفایة العلم بوزن المجموع وعدم اعتبار العلم بوزن المبیع منفردا، على ما هو مفروض المسألة ومعقد الإجماع المتقدم: فتارة: یباع المظروف المذكور جملة بكذا، وحینئذ فلا یحتاج إلى الإندار، لأن الثمن والمثمن معلومان بالفرض.

واخرى: یباع على وجه التسعیر بأن یقول: " بعتكه كل رطل بدرهم " فیجئ مسألة الإندار، للحاجة إلى تعیین ما یستحقه البائع من الدراهم.

ویمكن أن تحرر المسألة على وجه آخر، وهو: أنه بعد ما علم وزن الظرف والمظروف، وقلنا بعدم لزوم العلم بوزن المظروف منفردافإندار أی مقدار للظرف یجعل وزن المظروف فی حكم المعلوم، وهل هو منوط بالمعتاد بین التجار، أو التراضی، أو بغیر ذلك؟ فالكلام فی تعیین المقدار المندر لأجل إحراز شرط صحة بیع المظروف، بعد قیام الإجماع على عدم لزوم العلم بوزنه بالتقدیر أو بإخبار البائع.

وإلى هذا الوجه ینظر بعض الأساطین ، حیث أناط المقدار المندر بما لا یحصل معه غرر، واعترض على ما فی القواعد ومثلها: من اعتبار التراضی فی جواز إندار ما یعلم زیادته بأن التراضی لا یدفع غررا ولا یصحح عقدا.

وتبعه فی ذلك بعض أتباعه.

ویمكن أن یستظهر هذا الوجه من عبارة الفخر - المتقدمة  - حیث

فرع استثناء المجهول من المبیع على جواز الإندار، إذ على الوجه الأول یكون استثناء المجهول متفرعا على جواز بیع المظروف بدون الظرف المجهول، لا على جواز إندار مقدار معین، إذ الإندار حینئذ لتعیین الثمن، فتأمل.

مسأله: قابی ایله چكیلن شئلرده، قاب اوچون _آز-چوخ احتمالی اولان بیر مقدارین_ استثنا ائتمه‌سی (آزالتماسی) مشهورا گؤره جایزدیر. بلكه عالملردن فی الجمله اونا قارشی چیخان یوخدور. (قابین چكیسینی تخمین ووروب اون بوتون چكیدن آزالتماق.) بلكه فخرالدین‌دن بو باره‌ده اتّفاق نقل اولوب. او دئییب: «قاب اوچون آز-چوخ احتمالی اولان مقدارین استثنا ائتمه‌سی (آزالتماسی) اصحابین نصّینه گؤره جایزدیر. مبیعدن، مجهول بیر مقدار استثنا اولونوب. مجهولون استثناسی‌دا بو صورتدن سونرا آیری یئرلرده بیعی باطل ائدر. مجهولون استثناسی اتّفاقلی اولاراق بوردا باطل ائدیجی دئییل». بیتدی.

ظاهراً استثنانین اطلاقی، مبیعدن خارج اولدوغونا گؤره‌دیر. استثنا ایلك باشدان مبیعدن خارج اولوبدور. بلكه مبیعدن حقیقی استثنا دا بورا قاییدیر. (تاخیل ییغیمیندان بیر صاع استثنا اولاراق سنه ساتدیم مثالیندا دا بیر صاع ایلك باشدان مبیعین جزئی دئییل. و اونون مسأله‌سی‌ده بورا قاییدیر. یعنی او دا ایلك باشدن مبیعدن خارج ایدی.)

سونرا مسأله‌نین تفصیلینده آلتی نظر وار:

بیرینجی: استثنا، ایكی شرطله جایزدیر: 1. استثنا اولان مقدار، تاجرلر نزدینده متعارف اولسون. 2. استثنا اولان مقدارین، حقیقی چكیدن آرتیق اولماسیندا یقین اولماسین.

بو نظر، علامه‌نین «النهایه» كتابی و ابن حمزه‌نین «الوسیله» كتابینا و باشقالارینا عایددیر.

ایكینجی: بیرینجی نظرده آرتیقلیقدا یقینین اولمادیغینا اسكیك اولماغی آرتیریب. (یعنی استثنا اولان مقدارین حقیقی چكیدن آرتیق و اسكیك اولماسینا یقینی اولماسین.) بو نظر ده علامه‌نین «التحریر» كتابینا عایددیر.

اوچونجو: مطلق اولاراق عادتین اعتباری وار. هرچند آرتیق- اسكیك اولدوغونا یقینلری اولورسا دا. عادت اولمایان وقتلر ده آرتیق-اسكیك بیر شئیی احتمال وئرسینلر. بو نظر ده شهید اوّلین «اللمعه» كتابی‌نین ظاهری و شهید ثانی‌نین «الروضه» كتابی‌نین تصریحیدیر.

دؤردونجوسو: تفصیله قایل اولماق. آرتیق-اسكیكلیك احتیمالی اولورسا مطلق اولاراق جایزدیر. (ایستر متعارف اولسون یا اولماسین. ایستر ایكی طرف راضی اولسون یا اولماسین.) آما استثنا اولانین حقیقی چكیدن آرتیق اولماسینا یقین اولورسا ایكی طرفین راضی اولدوغو شرطله جایزدیر.

بئشینجی: دؤردونجو صورتین آرتیق اولماسینا اسكیك اولمانی دا آرتیریب. (یعنی استثنا اولانین آرتیقلیغینا دا و اسكیكلیگینه‌ده یقین اولسا راضیلاشماق لازمدیر.) بو نظر محقق ثانی‌یه عایددیر. او بو نظری نقیصه‌نی قید ائتمیه‌نلره نسبت وئریب. (اونلار دا بئله دئیَرلر. هرچند قید ائتمه‌ییبلر.)

آلتیجیسی: غررین رفعیندن آسیلیدیر. (غرر رفع اولان قدر استثنا اولماق لازمدیر.)

مسألة یجوز أن یندر لظرف ما یوزن مع ظرفه

قدار یحتمل الزیادة والنقیصة على المشهور، بل لا خلاف فیه فی الجملة، بل عن فخر الإسلام التصریح بدعوى الإجماع، قال فیما حكی عنه: نص الأصحاب على أنه یجوز الإندار للظروف بما یحتمل الزیادة والنقیصة، فقد استثنیمن المبیع أمر مجهول، واستثناء المجهول مبطل للبیع، إلا فی هذه الصورة، فإنه لا یبطل إجماعا، انتهى.

والظاهر أن إطلاق الاستثناء باعتبار خروجه عن المبیع ولو من أول الأمر، بل الاستثناء الحقیقی من المبیع یرجع إلى هذا أیضا.

ثم إن

الأقوال فی تفصیل المسألة

ستة: الأول: جواز الإندار بشرطین: كون المندر متعارف الإندار عند التجار، وعدم العلم بزیادة ما یندره.

وهو للنهایة والوسیلة وعن

غیرهما.

الثانی: عطف النقیصة على الزیادة فی اعتبار عدم العلم بها.

وهو للتحریر.

الثالث: اعتبار العادة مطلقا ولو علم الزیادة أو النقیصة، ومع عدم العادة فیما یحتملهما.

وهو لظاهر اللمعة وصریح الروضة.

الرابع: التفصیل بین ما یحتمل الزیادة والنقیصة فیجوز مطلقا، وما علم الزیادة فالجواز بشرط التراضی.

الخامس: عطف العلم بالنقیصة على الزیادة، وهو للمحقق الثانی ناسبا له إلى كل من لم یذكر النقیصة.

السادس: إناطة الحكم بالغرر.

آما گیزلی دئییل كی اونلارین عبارتلریندن بو حملی تصدیق ائده‌جك بیر عبارت تاپیلمیر. یوخسا تابعدن بونو اراده ائده‌لر: مجهول، شرط ساییلسین و معلوم، مشروط ساییلسین. (تبانی ائتمكدن نظرده توتدوقلاری شرط ائتمك اولسون.) بئله اولورسا اونون تابعدن مقصدی، علامه‌نین «القواعد»ده و «التذكرة»ده نظرده توتدوغو اولور. آما گمان ائله‌میرم مقصدی بو اولسون. چونكی مختلف حاللاردا ضمیمه اولانلارین، خبرلرینه استشهاد ائتدی.

قایدالارلا داها اویغون بئله دئمكدیر: جهالتدن غرر یارانماقدا، شرطله جزءین آراسیندا فرق یوخدور. (فرق ائله‌مز شرط ائده‌سن یا جزء حسابلایاسان، هر حالدا غررلیدیر.)

آما ایكی طرفین، بیعین شخصینه اساساً، مجهولو تابع قصد ائتمكلری: غررین وار-یوخوندا تأثیرسیزدیر. (نوعاً تابع اولا بیلمك لازمدیر. شخصاً اولماز.) چونكی عالملرین سؤزونون ظاهری، غرر حدیثی‌نین بیعین ایكی طرفی‌نین شخصی قصدلری‌نین، غررین اولوب اولمادیغیندا، دخلی‌نین اولمادیغینی گؤستریر. بلكه حتّا  نوعاً ده قصد ائتسه‌لر، غرری رفع ائتمز. [بوردا او نوعو قصد ائدیر كی] علامه «المختلف» كتابیندا بیان ائله‌دی. [او دا بئله ایدی:] معلومون قیمتی، _معلوم و مجهولا بیر یئرده وئریلن_ ثمنه یاخیندیر. (معلومون قیمتی‌نین ثمنه یاخین اولماسی كی غرری رفع ائتمز!)

آما عرفاً وجودی[1] تابع، مجهول اولورسا، عرفاً غرر ساییلماز. آما بئلنچی مجهول، جزء كیمی ساییلسا، اجماعنین انعقاد یئرینه داخل اولار. [اجماع بئله‌دیر:] مبیع معلوم اولمالیدیر. او دا هامیسی‌نین (مبیعین بوتو حصّه‌لری‌نین) معلوم اولماسیندان آسیلیدیر.

بلی، عرفی وجودی تابعین شرطی، عرفاً تابع اولورسا، غررلی بیع اولماقدان و اجماعنین انعقاد یئریندن‌ده خارج اولار. [اجماع بئله دئییر:] مبیع معلوم اولمالیدیر. نتیجه‌ده اونا كفایتلنمك اولار.

بونلار بیعین ایكی طرفی‌نین تابع باره‌سینده اولان نظرده آلدیقلاریدیر.

آما مبیعین تابعی، مبیعده مندرج اولان شئیلر باخیمیندان، _عقد زمانی اونا ضمیمه‌ ده اولماسالار و ایكی طرفین ذهینلرینه ده چاتماسا،_ ظاهر اولان اونلارین معلوم اولماماقلاری‌نین عیبی یوخدور و بو باره‌ده اختلاف‌دا یوخدور. یوخسا (مگر بو كی) مبیعده مندرج اولان، غرر لازم گتیره. (اگر مندرجین مجهول اولماسی غرر گتیرسه معلوم اولماسی لازمدیر.) چونكی مجهولون معلوما ضمیمه ائتمه‌سی مسأله‌سینده اولان سؤز، مجهولون یالنیز اؤزونون مجهول قالماسیدیر كی عیب ائله‌میر، یوخسا سرایت ائدیرسه، مبیعین بوتونو مجهول اولار. دوشون گینن. (بونون‌دا ضرری یوخدور. بونا گؤره كی اونلار خارجی غرضلردن اؤترودور، خارجی غرضلرین، معاملی غرضلره و غرر رفعینه ربطی یوخدور.)

ولا یخفى أنه لم توجد عبارة من عبائرهم تقبل هذا الحمل، إلا أن یرید ب‍ " التابع " جعل المجهول شرطا والمعلوم مشروطا، فیرید ما تقدم عن القواعد والتذكرة ، ولا أظن إرادة ذلك من كلامه، بقرینة استشهاده بأخبار الضمیمة فی الموارد المتفرقة.

والأوفق بالقواعد

ن یقال: أما الشرط والجزء، فلا فرق بینهما من حیث لزوم الغرر بالجهالة.

وأما قصد المتبایعین بحسب الشخص، فالظاهر أنه غیر مؤثر فی الغرر وجودا وعدما، لأن الظاهر من حدیث الغرر من كلماتهم: عدم مدخلیة قصد المتبایعین فی الموارد الشخصیة، بل وكذلك قصدهما بحسب النوع على الوجه الذی ذكره فی المختلف: من كون قیمة المعلوم تقارب الثمن المدفوع له وللمجهول.

وأما التابع العرفی، فالمجهول منه وإن خرج عن الغرر عرفا، إلا أن المجهول منه جزءا داخل ظاهرا فی معقد الإجماع على اشتراط العلم بالمبیع المتوقف على العلم بالمجموع.

نعم، لو كان الشرط تابعا عرفیا خرج عن بیع الغرر وعن معقد الإجماع على اشتراط كون المبیع معلوما فیقتصر علیه.

هذا كله فی التابع من حیث جعل المتبایعین.

وأما التابع للمبیع الذی یندرج فی المبیع وإن لم ینضم إلیه حین العقد

ولم یخطر ببال المتبایعین، فالظاهر عدم الخلاف والإشكال فی عدم اعتبار العلم به، إلا إذا استلزم غررا فی نفس المبیع، إذ الكلام فی مسألة الضمیمة من حیث الغرر الحاصل فی المجموع، لا الساری من المجهول إلى المعلوم، فافهم.

علامه، حیوانلارین قارنینداكیلارینی ضمیمه ایله ساتماق مسأله‌سینده دئییب: « اعتمادلیسی بودور كی بئله دئیَك: قارینداكی بالا، تابع اولورسا بیع صحیحدیر. آنانی بالاسی ایله ساتدیغی كیمی (مثلاً قویونو و قارنینداكی بالاسینی ایكی مینه ساتیر و آنا تكلیكده مین دوققوز یوزلوك ائدر.) و یا آنانین بیر بؤلومونو (مثلاً اوچدن بیرینی) ساتیر و بالانی‌دا ضمیمه ائدیر.[و وئریلن ثمن آنانین اوچدن بیر قیمتی ایله آز فرقی وار.] بئله اولورسا عیبی یوخدور. آما ائله اولمازسا (ثمن آنانین قیمتیندن خیلی آز اولورسا) بیع باطل اولار».

آما ایكینجی احتمال یعنی بیعین ایكی طرفی‌نین شخصی مقصدینی نظرده آلماقلاری. (جماعت نوعاً بونو تابع ائله‌مز آما اونلارین ایكیسی بیر مقصد اوچون اونو تابع ائدیرلر.) من بونا دلیل و شاهد گؤرمه‌میشم. یالنیز بونو گؤرموشم كی شخصی مقصد مجهول اوزرینده اولورسا، غرر ثابت اولار. یوخ، معلوم قصد ائدیلیرسه، غرر رفع اولونار.

اولا بیلسین علامه‌نین «المختلف»ده‌كی عبارتلری‌نین اطلاقلارینی بو ایكینجی‌یه تنزیل ائدك. (یعنی ایكی طرفین مقصدینه اساساً، اونون نوعونا اساساً یوخ.) گیزلی اولمادیغی كیمی.

(بیری شرط حسابیله تابع ائتدی. بیری عرفاً وجود اساسیندا تابع ائتدی. بیری ایكی طرفین قصدی اساسیندا نوعیّاً تابع ائتدی. بیری ایكی طرفین قصدی اساسیندا شخصیّاً تابع ائتدی.)

عالملرین بعضیسی احتمال وئریبلر بلكه استظهار ائدیبلر: معلومون مقصود و مجهولون تابع اولماسیندان نظرده توتدوقلاری، [ایكی طرفین بناسینا] بیعدن مقصود، معلوم اولان شئیدیر. یعنی بیع معلوم اوزرینده واقع اولوب. [آما اولا بیلسین عقد عبارتینده او مقصود اولمایا.]

بو آنلامدا كی: اونلار ایكیسی اقدام ائده‌لر (ال بیر اولوب تبانی ائده‌لر) هرچند بیعین اصلاحی اوچون كی ثمن قارشیلیغیناكی مبیع، بو معلوم شئیدیر هر چند بیر ضمیمه‌نین‌ده آدی چكیلدی. لاكن بیعین اصلاحیندا نظرده توتولان، معلومدور.

دئییر: غرضدن نظرده توتولاندا، غررین اولماسی بو مطلبله منافاتی یوخدور. (غرض اونلارین هر ایكیسیدیر آما بیعین صحیح اولماسینا گؤره، بیری قصد اولونوب. و بنا مجهولون تابع اولماسینا قویولوب. بئله اولاندا مقصودوموز غرضله منطبق دئییل. و غرضیمیز غررلیدیر.)

جماعتین بعضیسی‌نین ساتماق ایسته‌دیكلری شئیین سونراكی عارضه‌لری تأثیرینده یارانان مخامصه‌دن قورتولماق اوچون، ائله‌دیكلر ایش كیمی. اونلار عقدی اختلافسیز بیر شئیین اوزرینده واقع ائدیرلر و ساتماق ایسته‌دیكلری شئیی او معلوم شئیه تابع و الحاق ائدیرلر. اونون حصول اولوب اولمادیغی‌نین‌دا اهمیّتی اولمور. [اماملاردان وارد اولان روایتلرین] بونا اشاره ائتدیگی كیمی: قاچاق قولا بیر معلوم شئی ضمیمه ائدیرلر، آغاجداكی میوه‌یه معلوم بیر شئی ضمیمه ائدیرلر، دؤشده‌كی سوتلره معلوم بیر شئی ضمیمه ائدیرلر و قمیشلیكده‌كیلره معلوم بیر شئی ضمیمه ائدیرلر. بیتدی.

وقال فی مسألة بیع ما فی بطون الأنعام مع الضمیمة: والمعتمد أن نقول: إن كان الحمل تابعا صح البیع، كما لو باعه الام وحملها أو باعه ما یقصد مثله بمثل الثمن وضم الحمل، فهذا لا بأس به، وإلا كان باطلا.

وأما الاحتمال الثانی - أعنی مراعاة الغرض الشخصی للمتبایعین - فلم نجد علیه شاهدا، إلا ثبوت الغرر على تقدیر تعلق الغرض الشخصی بالمجهول، وانتفاءه على تقدیر تعلقه بالمعلوم.

ویمكن تنزیل إطلاقات عبارات المختلف علیه، كما لا یخفى.

وربما احتمل بعض، بل استظهر أن مرادهم بكون المعلوم مقصودا والمجهول تابعا: كون المقصود بالبیع ذلك المعلوم، بمعنى الإقدام منهما - ولو لتصحیح البیع - على أن المبیع المقابل بالثمن هذا المعلوم الذی هو وإن سمی ضمیمة لكنه المقصود فی تصحیح البیع، قال: ولا ینافیهكون المقصود بالنسبة إلى الغرض ما فیه الغرر، نظیر ما یستعمله بعض الناس فی التخلص من المخاصمة بعد ذلك - فی الذی یراد بیعه لعارض من العوارض - بإیقاع العقد على شئ معین معلوم لا نزاع فیه، وجعل ذلك من التوابع واللواحق لما عقد علیه البیع، فلا یقدح حصوله وعدم حصوله كما اومی إلیه فی ضمیمة الآبق، وضمیمة الثمر على الشجر، وضمیمة ما فی الضروع وما فی الآجام، انتهى.

بایاق قید اولان «القواعد» عبارتی‌نین _«مجهولون تابع اولاراق معلوما ضمیمه ائتمكله، بیعی جایزدیر»_  ایضاحیندا محقق ثانی «جامع المقاصد»ده بئله یازیب: « [علامه‌نین بو عبارتی‌نین] اطلاقی بیر حیوانین قارنینداكی بالاسینی آیری حیوانلا بیرلیكده ساتماسینا دا شامل اولور. (بیری‌نین بالاسینی آیریسینا ضمیمه ائتمك) یوخسا بئله دئییله كی تابع اولماق یالنیز آنا ایله گئرچكله‌شر. چونكی بالا آناسی‌نین بیر حصّه‌سی كیمیدیر. ائو دیوارلارینداكی قیزیل بزكلری‌ده، اونا تایدیلار». بیتدی.

[محقق ثانی‌نین بو گتیردیگی] مثال ایرادلیدیر. (دیوار بزكلینی قویونون قارنینداكی بالاسینا بنزتمه‌سی دوزگون دئییل.) چونكی دیوار بزكلری بیز اولان مقامدان كناردادیر. (بیز اولان مقام دقّت اولونان مجهول تابعدیر آما دیوار بزكلری دقّت یئتیرلمه‌سه‌ ده مبیعین مندرجاتیندان ساییلیر.) یوخسا، نظرده توتدوغو مثال، جزء و حصّه مثالی اولسون تابع مثالی یوخ. (قویونون بالاسی‌دا اونون حصّه‌سیدیر دیوارین بزگی‌ده اونون حصّه‌سیدیر.)

آما بو (اونلارین تابعدن مقصدلری عرفی تابع اولماق) اونلارین بایاق قید اولان نظرلری _قول مالیندا معلوم اولماغی معتبر بیلمكلری_ ایله منافاتلیدیر. شیخ‌ده قول مالی‌نین معلوم اولماسینی لازم بیلیر. آخی قول مالی عرفاً تابعدیر. (اونلارین تابعدن مقصدلری عرفی تابع اولسایدی قول مالی‌نین معلوم اولماسینی لازم بیلمزدیلر.) علامه «المختلف» كتابی‌نین «قولون ساتماسی و مالی‌نین شرط ائتمه‌سی» بابیندا، قول مالی‌نین عرفاً تابع اولماسینا تصریح ائدیب.

اولا بیلسین بونلارین «تابع»دن مقصدلری بیعین ایكی طرفی‌نین مقصدلری اولسون. و بیعین مقصدی غیر-مجهول (معلوم) شئی اولسون. هرچند مجهول عرفاً [مقصد اولان] معلوما تابع دئییل. بیر شخصین آز مقداردا بالیغی اولان بیر قمیشلیغی آلدیغی كیمی. (آز بالیغی قصدیمیزده تابع ائدیریك. عرفاً بالیق، اؤز وجودوندا قمیشلیغین تابعی دئییل.) و یا بیر شخص آز قمیشی اولان بیر قمیشلیغین بالیقلارینی آلسین. (آز قمیشی، بالیقلارا تابع ائتسین.)

بیعین ایكی طرفی‌نین تابعی قصد ائتمكلری بعضاً اونون نوعو اساسیندا اولار و بعضاً اونون شخصی اساسیندا. (بعضاً بیعین نوعو اساسیندا اولار بعضاً یالنیز ایكی طرفین شخصی مقصدی نظرده توتولار.)

مثلاً بیر شخصین بیر آز بالیغا احتیاجی وار آما اونلاری یالنیز بیر قمیشلیغین ضمنینده آلا بیلیر. (آیری یئردن بالیق تاپانمیر و مجبور قالیر بیر قمیشلیق آلسین كی ایچینده آز مقداردا بالیق وار.)

بیرینجیسی (ایكی طرفین قصدی نوع اساسیندا اولسون. یعنی جماعت اونو نوعاً تابع بیلرلر.) «المختلف» كتابی‌نین نئچه یئریندن ظاهر اولور. او یئرلرین بیری: دؤشده‌كی سوت اوندان ساغیلمیش سوته تابع اولاراق ساتیلیر. علامه بایاق قید اولان سماعه روایتینی بورا حمل ائدیب كی ساغیلمیش سوت، وئریلن ثمنه یاخیندیر. (مثلاً یوز تومن پول وئرمیشیك و ساغیلمیش سوت دوخسان دوققوز تومنلیكدیر و دؤشده‌كی سوت مطمئناً بیر تومنلیكدن چوخ اولاجاق.) ساغیلمیش سوت اصل اولار و دؤشده‌كی سوت تابع اولار.

قال فی جامع المقاصد - فی شرح قوله المتقدم فی القواعد: " ویجوز مع الانضمام إلى معلوم إذا كان تابعا " -: إن إطلاق العبارة یشمل ما إذا شرط حمل دابة فی بیع دابة اخرى، إلا أن یقال: التبعیة إنما تتحقق مع الام، لأنه حینئذ بمنزلة بعض أجزائها، ومثله زخرفة جدران البیت، انتهى.

وفی التمثیل نظر، لخروج زخرفة الجدران من محل الكلام فی المقام، إلا أن یرید مثال الأجزاء، لا مثال التابع، لكن هذا ینافی ما تقدم من

اعتبارهم العلم فی مال العبد- وفاقا للشیخ قدس سره - مع أن مال العبد تابع عرفی، كما صرح به فی المختلف فی مسألة بیع العبد واشتراط ماله.

ویحتمل أن یكون مرادهم: التابع بحسب قصد المتبایعین، وهو ما یكون المقصود بالبیع غیره وإن لم یكن تابعا عرفیا كمن اشترى قصب الآجام وكان فیها قلیل من السمك، أو اشترى سمك الآجام وكان فیها قلیل من القصب، وهذا أیضا قد یكون كذلك بحسب النوع، وقد یكون كذلك بحسب الشخص، كمن أراد السمك القلیل لأجل حاجة، لكن لم یتهیأ له شراؤه إلا فی ضمن قصب الأجمة.

والأول هو الظاهر من مواضع من المختلف، منها: فی بیع اللبن فی الضرع مع المحلوب منه، حیث حمل روایة سماعة - المتقدمة  - على ما إذا كان المحلوب یقارب الثمن ویصیر أصلا، والذی فی الضرع تابعا .