محقق ثانی «جامع المقاصد» كتابی‌نین «تورپاغین ساتماسیندا حاصلین داخل اولماسینی شرط ائتمك» مسأله‌سینده، بونو ردّ ائدیر. اوردا دئییب: «بعضاً عالملرین سؤزلرینده ائله بیر شئلر گؤرونور مثلاً مجهول، مبیعین بیر جزءی و حصّه‌سی اولاندا بیع صحیح اولمور آما شرط اولاندا صحیح اولور. و بونا اوخشار سؤزلر. (مجهول مقصود اولورسا بیع باطل اولار آما تابع اولورسا صحیح اولار.) بو سؤزلر فایداسیزدیر [و آنلاملاری یوخدور.] چونكی عبارتین تأثیری یوخدور كی. هر حالدا مشروط‌دا مبیعدن ساییلیر. ائله بونا گؤره قارینداكی بالا ایله آنا ساتیلیرسا، بیع صحیحدیر. بیعین صحیحلیگی آنانین ساتیلماسی و بالانین شرط اولماسیندان آسیلی دئییل». بیتدی.

بو فتوا شهید اوّل و شهید ثانیدن‌ده ایكی «اللمعه» و «الروضه» كتابلاریندا قید اولان آشاغیداكی سؤزلریندن ظاهر اولور:

مالك اولدوغو املاكی بیعینده مشروط اولان قولون املاكینی، بیع شرطلرینی ایچرمه‌سینی شرط ائدیبلر. (بیر قولون املاكی اونونلا بیرلیكده ساتیلیرسا، شرط ائدیبلر كی او املاك بوتون بیع شرطلرینی ایچرسین. شرطلرین بیری‌ده معلوم اولماقدیر.)

شیخ طوسی «قول مالی‌نین اشتراطیندا» مالین مقدارینی بیلمگی معتبر (لازم) بیلیب.

شهید اوّل‌ده دئییب: «قولون مالك اولا بیلمه‌سینی قبول ائتدیگیمیز تقدیرده، [قولون] اؤزونو و مالینی آلیرسا، بیع صحیحدیر و اونون مالی‌نین مقدارینی بیلمك شرط دئییل و ربادان قورتورماق‌دا[1] لازم دئییل. آما قولون مالك اولا بیلمه‌سینی محال بیلیرسك مقداری‌نین‌ بللی اولماسی و ربادان قاچماق لازمدیر».

«الدروس» كتابیندا دئییر: « قارینداكی بالانی مبیعین بیر جزءی كیمی نظرده توتسالار دا صحیح اولماسی داها گوجلودور. چونكی او دا شرط ائتمك كیمیدیر و تابع اولدوغونا گؤره جهالتی‌نین ضرری یوخدور». بیتدی.

جامع المقاصد ده بو نظری قبول ائدیب.

سونرا، [گؤره‌سن بونلارین «تابع» سؤزوندن مقصدلری نه‌دیر؟] اولا بیلسین بونلارین «تابع»دن مقصدلری عرفاً تابع اولان شئیدیر. قارینداكی بالانین آنایا، [دؤشونده‌كی] سوتون قویونا، یومورتانین تویوغا، قولون املاكی‌نین اونون اؤزونه، [حیاط یانا] ائوده‌كی موو آغاجی‌نین ائوه، باغداكی تیكینتی‌نین باغا و اونلارا تایلاری‌نین تابع اولماسی كیمی. او شئلریدن كی عرفاً بیعی یالنیز اونا نسبت وئررلر تابع اولانلا بیرلیكده یوخ. هرچند بعضاً شخصی مقصد اونلارین هر ایكیسی‌ده اولا و یا حتّا _بعضاً آت ایلخیسیندا گؤرونن كیمی،_ یالنیز همان تابع مقصد اولا. (دئیَرلر قویونو ساتیب. دا دئمزلر كی قویونو دؤشونده‌كی سوتو ایله ساتیب.)

عالملریمیزین بعضی مقاملاردا سؤزلری‌نین ظاهری بودور. (تابعدن مقصد عرفی تابعدیر.) «الدروس» و «جامع المقاصد»دن قید اولدوغو كیمی. اوردا دئمیشدیلر: آنانی قارنینداكی بالا ایله ساتماق صحیحدیر چونكی قارینداكی بالا تابعدیر.

وقد ذكر هذا، المحقق الثانی فی جامع المقاصد فی مسألة اشتراط دخول الزرع فی بیع الأرض، قال: وما قد یوجد فی بعض الكلام، من أن المجهول إن جعل جزءا من المبیع لا یصح، وإن اشترط صح - ونحو ذلك -فلیس بشئ، لأن العبارة لا أثر لها، والمشروط  محسوب من جملة

المبیع، ولأنه لو باع الحمل والام صح البیع ولا یتوقف على بیعها واشتراطه، انتهى.

وهو الظاهر من الشهیدین - فی اللمعة والروضة  - حیث اشترطا فی مال العبد المشروط دخوله فی بیعه استجماعه لشروط البیع.

وقد صرح الشیخ - فی مسألة اشتراط مال العبد - باعتبار العلمبمقدار المال.

وعن الشهید: لو اشتراه وماله صح، ولم یشترط علمه ولا التفصی من الربا إن قلنا: إنه یملك، وإن أحلنا ملكه اشترط.

قال فی الدروس: لو جعل الحمل جزءا من المبیع فالأقوى الصحة، لأنه بمنزلة الاشتراط، ولا یضر الجهالة، لأنه تابع، انتهى.

واختاره جامع المقاصد.

ثم " التابع " فی كلام هؤلاء یحتمل أن یراد به: ما یعد فی العرف تابعا كالحمل مع الام، واللبن مع الشاة، والبیض مع الدجاج،

ومال العبد معه، والباغ  فی الدار، والقصر فی البستان، ونحو ذلك مما نسب البیع عرفا إلى المتبوع لا إلیهما معا، وإن فرض تعلق الغرض الشخصی بكلیهما فی بعض الأحیان، بل بالتابع خاصة، كما قد یتفق فی حمل بعض أفراد الخیل.

وهذا هو الظاهر من كلماتهم فی بعض المقامات كما تقدم عن الدروس وجامع المقاصد من صحة بیع الام وحملها، لأن الحمل تابع.

گئریده قالان بایاق قید اولان تفصیل  (مجهول تابع اولورسا اولار، آما اؤزو ده مقصد اولورسا ضرری وار.) باره‌سینده ایضاح ائتمك اولور. بو تفصیلین اساسی علامه‌دندیر. او، «القواعد» كتابی‌نین ایكی عوَضین شرطلری بابیندا دئییب: «بیعده نظرده توتولان (مقصود) مجهولون بیعی، صحیح دئییل. هرچند اونو بیر معلوما ضمیمه ائده‌سن. آما تابع اولاراق معلوما ضمیمه اولورسا جایزدیر». بیتدی.

علامه‌دن سونراكی بیر عدّه عالملر علامه‌نین بو تفصیلی ایله راضی اولوبلار. آما «نظرده توتماقدان» و «تابع اولماقدان» نه‌یی نظرده توتدوقلاری آیدین دئییل. «القواعد» و «التذكرة» كتابلاریندان آیدینلاشان موضعلر بئله‌دیر:

علامه‌نین تابعدن مقصدی، بیعه داخل اولماسی شرط اولان شئیدیر. (مثلاً بو حیوانی سنه ساتیرام، حامله اولورسا بالاسی سنینكی اولسون.)  مقصوددان دا نظرده توتدوغو، مبیعین جزءی (بیر حصّه‌سی) اولماقدیر. (مجهول مبیعین بیر جزءی كیمی مقصود اولسون.) علامه «القواعد» كتابی‌نین «بیع ضمنینده شرط» بابیندا دئییب: « انسان كنیزی و حیوانی [ساتاندا] حامله‌لیگینی شرط ائدیرسه صحیحدیر. آما حیوانی و كنیزی قارنینداكی بالاسی ایله بیرلیكده ساتماق باطلدیر. چونكی تكلیكده ساتیلماسی صحیح اولمایان شئیی، مبیعین مقصود حصّه‌سی كیمی‌ده ساتماق صحیح دئییل. آما تابع اولاراق ساتیلماسی صحیحدیر». (شرط ائتمك صحیحدیر جزء كیمی ساتماق باطلدیر.) بیتدی.

[هابئله «القواعد»ین] «مبیعده درج اولانلار»[1] بابیندا دئییر: «[مبیعده مندرج اولانلارین] آلتینجیسی: قول. قولون مالك اولماسینی قبول ائتدیگیمیز تقدیرده، قولون مالی و املاكی اونون ضمنینده آغانین ملكیّتینه منتقل اولماز. مگر مشتری استثنا ائده [و دئیه: بو قولو بو قیمته آلمارام آما یالنیز مالی‌نین منیم اولماق شرطی ایله آلیرام. مشتری بئله شرط ائدیب آلیرسا، قولون املاكی] قوللا بیرلیكده مشتری‌یه منتقل اولار. مشتری‌یه منتقل اولماسی‌دا بو معنادادیر كی املاكی [قولدان آلمازلار و] اوندا قالار. [ایندیكی كیمی شرط اولدوغوندا] مجهول و غایب اولماسی جایز اولار.

آما قولون مالك اولا بیلمه‌سینی محال بیلسك، آغا، قولو و اونونلا اولانی ساتیرسا اونون بیر حصّه‌سی اولار. بو حصّه‌ ده بیع شرایطینی ایچرمه‌لیدیر». بیتدی.

مالی، مبیعه شرط ائتمك و یا  اونا مبیعین بیر حصّه‌سی كیمی یاناشماق، یوخاریدا دئدیگیمیز كیمیدیر. علامه بو مسأله‌یه «التذكره» كتابیندا «قول تملیكی و تملیك ائدیلمه‌مه‌سی» مسأله‌سی فرعلرینده تصریح ائدرَك سببلندیریب دئییب: «قولون مالینی شرط ائتمك، قاناتلارین سویو و تاوانلارین دیركلری كیمیدیر». (سو و دیرك مجهولدور.)

هابئله علامه «التذكره» كتابین «ایكی عوضین شرطلری» بابیندا دئییب: «قاریندا كی بالانی آناسی ایله بیرلیكده ساتماق اجماعاً جایزدیر».  (عبارتده شرط اولماقدان سؤز گئتمیر آما اجماع اولماغی قید ائتدیگینده بیلیریك مقصدی شرط اولماقدیر.)

«عقدده شرط» بابی‌نین بیر یئرینده دئییر: « دئسه كی بو حیوانی قارنینداكی بالاسی ایله سنه ساتدیم. بیزجه صحیح دئییل. چونكی اوّللر قید اولدو كی قارینداكی بالانی مستقل اولاراق ساتماق اولماز، مبیعین جزءی كیمی‌ده ساتماق اولماز».

هابئله دئییب: «حامله‌نی (آنانی) ساتیب قارنینداكی بالانی شرط ائتسه، صحیحدیر. چونكی قارینداكی بالا بوردا، دیوارین پایاسی كیمی تابعدیر. هرچند آنا ایله بیرلیكده [جزء كیمی] بیعه ضمیمه اولماسی ایرادلیدیر. چونكی جزء و تابع آراسیندا فرق وار. (مجهول اولماسی‌نین عیبی یوخدور.)

آیری بیر یئرده دئییب: «دئسه‌ كی: «بو قویونو دؤشونده‌كی سوتو ایله سنه ساتدیم» بیزجه صحیح دئییل».

آیری بیر یئرده دئییب: « یومورتالی بیر تویوغو ساتاراق یومورتاسینی شرط ائدیرسه، صحیحدیر. آما یومورتانی مبیعین بیر جزءی كیمی ساتیرسا صحیح دئییل».

بو عبارتلرین هامیسی تصریح ائدیر كی، مجهولو جزء كیمی معلوما ضمیمه ائتمك جایز دئییل فرق ائله‌مز مقصدیمیز معلوم اولسون یوخسا مجهول. (معلوم شئیی نظرده توتاق یوخسا مجهول شئیی نظرده توتاق.)

بقی الكلام فی

توضیح التفصیل المتقدم،

وأصله من العلامة: قال فی القواعد فی باب شرط العوضین: كل مجهول مقصود بالبیع لا یصح بیعه وإن انضم إلى معلوم، ویجوز مع الانضمام إلى معلوم إذا كان تابعا ، انتهى.

وارتضى هذا التفصیل جماعة ممن تأخر عنه ، إلا أن مرادهم من " المقصود " و " التابع " غیر واضح.

والذی یظهر من مواضع من القواعد والتذكرة: أن مراده بالتابع: ما یشترط دخوله فی البیع، وبالمقصود: ما كان جزءا.

قال فی القواعد فی باب الشرط فی ضمن البیع: لو شرط أن الأمة حامل أو الدابة كذلك صح.

أما لو باع الدابة وحملها أو الجاریة

وحملها بطل، لأن  كل ما لا یصح بیعه منفردا لا یصح جزءا من المقصود، ویصح تابعا، انتهى.

وفی باب ما یندرج فی المبیع قال: السادس: العبد، ولا یتناول ماله الذی ملكه مولاه، إلا أن یستثنیه المشتری إن قلنا: إن العبد یملك، فینتقل إلى المشتری مع العبد، وكان جعله للمشتری إبقاء له على العبد، فیجوز أن یكون مجهولا أو غائبا.

أما إذا أحلنا تملكه وما معه صار جزءا من المبیع، فیعتبر فیه شرائط البیع، انتهى.

وبمثل ذلك فی الفرق بین جعل المال شرطا وبین جعله جزءصرح فی التذكرة فی فروع مسألة تملك العبد وعدمه، معللا بكونه مع الشرط كماء الآبار وأخشاب السقوف.

وقال فی التذكرة أیضا فی باب شروط العوضین: لو باع الحمل مع امه جاز إجماعا.

وفی موضع من باب الشروط  فی العقد: لو قال: بعتك هذه الدابة وحملها لم یصح عندنا، لما تقدم من أن الحمل لا یصح جعله

مستقلا بالشراء ولا جزءا.

وقال أیضا: ولو باع الحامل وشرط للمشتری الحمل صح، لأنه تابع، كأساس الحیطان وإن لم یصح ضمه فی البیع مع الام، للفرق بین الجزء والتابع.

وقال فی موضع آخر: لو قال: بعتك هذه الشیاه وما فی ضرعها من اللبن، لم یجز عندنا.

وقال فی موضع آخر: لو باع دجاجة ذات بیضة وشرطها صح، وإن جعلها جزءا من المبیع لم یصح.

وهذه كلها صریحة فی عدم جواز ضم المجهول على وجه الجزئیة، من غیر فرق بین تعلق الغرض الداعی بالمعلوم أو المجهول.

ایكی آخر روایتین ظاهریندن  (ابی ابراهیم كرخی و فضل هاشمی‌نین روایتلری) سماعه‌نین روایتینده اولدوغو كیمی، بو آنلاشیلیر كی معلوم ضمیمه‌نین فایداسی یالنیز بوردادیر كی [معلومون حصولو قطعیدیر] و مبیعین حصولونون قطعی اولمادیغینی جبران ائدیر. نه اینكی مبیعین مقداری مجهولدور [و معلوم مقدارلی اونا ضمیمه اولاندا اونو جبران ائله‌سین.] چونكی پیالاداكی سوتون مقداری چكی و اؤلچو جهتیندن بللی دئییل. هابئله‌دیر هاشمی‌نین روایتینده‌كی معلوم الحصول شئیلر (خراجلار).

اوندان علاوه صاحب حدائقین دئدیگینه گؤره مشهور، یونو قویونون بئلینده ایكن ساتماقدان منع ائدیبلر بلكه «الخلاف»ین قید ائتدیگینه گؤره ساتماغین منعینده اجماع وار. یونو قویونون بئلینده ساتماغی جایز بیلنلر كرخی‌نین روایتینه استناد ائدیرلر. اونونلا بئله مضمونونو منع ائدیرلر. مضمونو بئله‌دیر كی قارنینداكی بالانی یونلره ضمیمه ‌ائدیب. (دئییرلر قارنینداكی بالاسینی اونا ضمیمه ائتمك اولماز.)

نتیجه‌ده آشكار اولدوكی كرخی‌نین روایتی‌نین ظاهرینه هئچ كس فتوا وئرمه‌ییب. ابی بصیر و البزنطی روایتلری‌ده، بو روایتین «معلومون مجهولا ضمیمه اولما مسأله‌سیندن» خارج اولماسی كیمیدیلر و اونلار دا بو مسأله‌دن خارجدیلر. (اونلاردا دا مجهول مجهولا ضمیمه اولور.) چونكی بالیق موزون اولدوغو اوچون بیر اوووج بالیغین ساتماسی جایز دئییل. ائله بونا گؤره رِبالی حسابلانیب. (اوندا چكی معتبر اولماسایدی ربالی اولمازدی كی!) بو مسأله‌نین قمیشلیغین بالیقلاری‌نین مشاهده ایله ساتماسی‌نین جایزلیگی ایله منافاتی یوخدور. چونكی اولا بیلسین اونون كلّی مقداردا ساتیلماسیندا چكی معتبر اولمایا. (كلّی مقداردا دمیر كیمی) چوخلوقلارینا گؤره چكی‌نین اونلاردا معتبر اولمادیغی شئیلر كیمی مثلاً بؤیوك دمیر پارچاسی. اونون آزی‌نین ترسینه. (آزدا چكیلمك لازمدیر آما چوخدا یوخ.)

آما معاویة بن عمارین روایتی بالیغین ساتماسینا دلالت ائله‌میر. یالنیز ایكی ابی بصیر و  البزنطی‌نین روایتی‌نین قرینه‌سی ایله اونا دلالت وئریلدی. او ایكیسی‌نین‌ده حالینی بیلدین. دوشون گینن. (هر ایكیسی‌ده ایرادلی ایدی.)

[بو روایتلرین بیزیم مسأله‌یه ربطی یوخیدی] آما مسأله‌یه دلالت ائتدیگی تقدیرده ده، اوندان عمومی بیر قایدا چیخارتماق اراده اولونسا _ یعنی بیعی قصد اولونان شئی، معلوم شئی اولماسا دا، یالنیز حیله عنوانیندا مجهولون انتقالی‌نین جایز اولماسی اوچون، مجهولو معلوما ضمیمه ائتمك جایزدیر _ بو روایتلرده بو عمومی قایدایا دلالت یوخدور. بو روایتلره عمل ائدنلردن بو قایدایا ملتزم اولانلاری گؤرونمه‌ییب. بلكه اونلارین بعضی‌سیندن بلكه هامی‌سیندان اونون ترسی بللی‌دیر. بیز اونلارین فتوالاریندان خبریمیز وار كی وصف و مقدار جهتیندن مجهول اولان شئیین بیعینی ، یالنیز معلوم شئیین ضمیمه‌ ‌سینه، جایز بیلمیرلر. اونلارین سؤزلرینی آراشدیرماق بونو ثبوت ائدر.

آما اگر یالنیز نصّلرین اؤز حاللاری نظرده توتولورسا، _یعنی: یالنیز قمیشلیكلرین بالیقلارینی ساتماق و دؤشده‌كی سوتو ساتماق و قارینداكی بالانی یونلرله ضمیمه‌ده ساتماق،_ بو نصّلرین غرر قانونو ایله مخالفت اولدوقلارینا گؤز یومولماسی شرطی ایله، راحتدیر. غرر قانونو بئله‌دیر: مجهولون بیعی مطلق اولاراق جایز دئییل.

(بیری دئیه كی غرر قانونو، عقلی قانون دئییل كی تخصیص یئمه‌سین بلكه عمومی شرعی قانوندور كی تخصیص یئیه بیلر. بو حاللاردا تخصیص یئییب. و اگر بیری بئله اعتراض ائتسه كی دلالت ائدیرسه عمومی قانون استفاده ائده بیلمزسن، بیلیرسن نییه؟  یاخشی خصوصیّت القاءسی ائدریك: روایتلرین حاللاری بالیق، سوت و یوندور. خصوصیّت القاء ائدیب عمومی دئیَریك. نییه دئمیریك؟ اونون‌دا جهتی بودور: قایدانین ترسینه اولان هر حكم، یالنیز نصّی‌نین حاللارینا مخصوص اولار، اوندان آشماق اولماز. ایلكین قایدالارین ترسینه اولماسایدی، خصوصیّت القاءسی ائت گینن. آما بوردا ایلكین قایدا : غررلی بیعین ایرادلی اولماسیدیر. بو روایتلر ده دلالت ائتدیكلری فرضده او قایدانین ترسیدیلر. نتیجه‌ده یالنیز اؤز حاللارینا مخصوص ائتمه‌لی‌ییك.)

وظاهر الأخیرین - كموثقة سماعة - أن الضمیمة المعلومة إنما تنفع من حیث عدم الوثوق بحصول المبیع، لا من حیث جهالته، فإن ما فی السكرجة غیر معلوم بالوزن والكیل، وكذا المعلوم الحصول من الأشیاء المذكورة فی روایة الهاشمی.

مع أن المشهور - كما عن الحدائق - المنع عن بیع الأصواف على ظهور الغنم، بل عن الخلاف علیه الإجماع.

والقائلون بجوازه استدلوا

بروایة الكرخی مع منعهم عن مضمونها من حیث ضم ما فی البطون إلى الأصواف.

فتبین أن الروایة لم یقل أحد بظاهرها.

ومثلها فی الخروج عن مسألة ضم المعلوم إلى المجهول روایتا أبی بصیر والبزنطی، فإن الكف من السمك لا یجوز بیعه، لكونه من الموزون، ولذا جعلوه من الربویات، ولا ینافی ذلك تجویز بیع سمك الآجام إذا كانت مشاهدة، لاحتمال أن لا یعتبر الوزن فی بیع الكثیر منه، كالذی لا یدخل فی الوزن لكثرته كزبرة الحدید، بخلاف القلیل منه.

وأما روایة معاویة بن عمار، فلا دلالة فیها على بیع السمك، إلا بقرینة روایتی أبی بصیر والبزنطی اللتین عرفت حالهما، فتأمل.

ثم على تقدیر الدلالة: إن ارید انتزاع قاعدة منها - وهی جواز ضم المجهول إلى المعلوم وإن كان المعلوم غیر مقصود بالبیع إلا حیلة لجواز نقل المجهول - فلا دلالة فیها

على ذلك، ولم یظهر من العاملین بها التزام هذه القاعدة، بل المعلوم من بعضهم، بل كلهم خلافه، فإنا نعلم من فتاویهم عدم التزامهم لجوازبیع كل مجهول من حیث الوصف أو التقدیر بمجرد ضم شئ معلوم إلیه، كما یشهد به تتبع كلماتهم.

وإن ارید الاقتصار على مورد النصوص - وهو بیع سمك الآجام، ولبن الضرع، وما فی البطون مع الأصواف - فالأمر سهل على تقدیر الإغماض عن مخالفة هذه النصوص للقاعدة المجمع علیها بین الكل: من عدم جواز بیع المجهول مطلقا.

اونلارین ترسینه، شیخ طوسی‌نین «النهایه» كتابیندان، ابن حمزه‌نین «الوسیله» كتابیندان و الاسكافی و القاضی‌دن نقل اولونانا اساساً، مجهول مبیعی ضمیمه ایله ساتماق صحیحدیر. (بونلار مجهولون بیعینی معلومون ضمیمه‌سینده جایز بیلیرلر.) بلكه حتّا «مفتاح الكرامه» كتابی بئله دئییر: «آراشدیرما نتیجه‌سی گؤستریر كی متقدّم عالملرین ایچینده صحیحلیك مشهوردور». بلكه شیخ طوسی‌نین «الخلاف» كتابیندا و ابی‌المكارمین «الغنیه» كیتابیندا بالیق مسأله‌سینه [معلوما ضمیمه اولدوغو تقدیرده] صحیحلیگی ادّعا ائدیبلر. متأخرلردن: محقق اردبیلی، صاحب الكفایه (محقق سبزواری)، محدث العاملی و محدثّ الكاشانی‌ده بو نظرده‌دیلر. شهید اوّلین «غایةالمراد» كتابی‌نین ظاهریندن [بو نظرله موافق اولدوغو] نقل اولونوب. و شهید اوّلین «القواعد»ه یازدیغی «حواشی»نین صریحی [جایز اولماغا] نقل اولونوب.

بو نئچه نفرین صحیحلیگه دلیلی، ایكی «بالیق و سوت» و باشقا (صوف=یون) مسأله‌لرده وارد اولان مستفیضه[1] خبرلردیر.

بزنطی‌نین مرسله‌سی سهل بن زیاد كیمی شخصین اونون راویلریندن اولدوغونا گؤره قبول ائتمه‌سی راحتدیر. سهل بن زیادین وضعیّتی آیدین اولماییب تضعیف اولسا دا بعضی راویلر اوندان اجازه وئریبلر. نتیجه‌ده مرسله‌لیگینه ده اعتراض ائتمه.

بو روایتده امام صادق (ع) بویورور: « قیمشی اولمایان، قمیشلیكدن [بیر آز] بالیق چیخاردیلیب قمیشلیكده‌كیلرله بیرلیكده ساتیلا».

و بیر ده معاویة بن عمارین امام صادقدن (ع) روایتی: «قمیشلیكده قمیش اولاندا، قمیشلیگی ساتماغین عیبی یوخدور». اوّلكی و سونراكی روایتین قرینه‌سینه گؤره، قمیشلیكدن، اوندان اولان [بالیقلاری] نظرده توتولوب.

و ابی بصیرین امام صادقدن (ع) یالنیز سویو اولوب قمیشی اولمایان قمیشلیگین ساتماسی بارده روایتده بویوروب: «بیر اوووج بالیق توت و دئنه: سندن بو بالیغی و بو قمیشلیكده‌كیلری آلدیم فلان قیمته».

«الفقیه» كتابیندا اولان كیمی سماعه‌نین امام صادقدن (ع) نقل ائتدیگی موثّقه روایت. او حضرتدن [هله ساغیلمامیش و] دؤشده اولان سوتون ساتین آلینماسیندان سوروشدوم. بویوردو: «یوخ [جایز دئییل] یوخسا سنه بیر پیالا ساغا و دییه: «پیالاداكی سوتو و حیوانین دؤشونده‌كی سوتو، بللی قیمته مندن آل» دؤشده بیر سوت اولمازسا اؤده‌نیلن پول پیالاداكی‌نین قارشیلیغیندا اولار».

عیص بن قاسمین امام صادقدن (ع) نقل ائله‌دیگی روایت سماعه‌نین روایتینه حمل اولار. دئییر امام صادقدن (ع) سوتلرینی اؤلچمه‌دن آلدیغیمیز داوارلاری اولان بیر كیشی باره‌ده سوروشدوم. حضرت بویوردو: «بلی [عیبی یوخدور] 1. یا قطع اولانا قدر (مثلاً قویونون دؤشوندن سوت كسیله‌نه قدر اوّلدن آلیر) 2. و یا اوندان بیر شئی ساغا (بیر آزین ساغا و دؤشده‌كینی اونا ضمیمه ائده)

بو اساسدا كی دؤشده‌كی سوتون هامیسینی آلا

ویا اوندان بیر آز ساغا و ساغاندان سونرا دؤشده قالانی اونا ضمیمه ائده و ساتا.

[بیر آیری روایت كی] ابن محبوب جنابلارینا قدر صحیح روایتدیر.[2] بو روایتده ابی ابراهیم الكرخی دئییر امام صادقه (ع) دئدیم: «بیر كیشیدن یوز قویونون یونونو و قارینلارینداكی حمللرینی (دوغاجاق بالالارینی) فلان قیمته آلان كیشی باره‌ده نه بویورورسان؟» امام بویوردو: «عیبی یوخدور. قارینلاریندا حمل اولماسا دا رأس المالی یونده‌دیر». (وئردیگی پول یون قارشیلیغیندا اولار.)

[بیر ده] اسماعیل بن الفضل الهاشمی‌نین امام صادقدن (ع) نقل ائدن موثّقه روایت. بیر كیشی باره‌ده كی [اسلام حكمداری ایله كافرلرین] جزیه‌سینی آلماغا، خرمالیقلار، آغاجلار، قمیشلیقلار، اوولاقلار، بالیقلار و قوشلارین خراجینی آلماغا مقاوله باغلاییب بوینونا آلیر. آما بیلمیر [اونلاردان بیر شئی آلا بیله‌جك یا یوخ] اولا بیلسین الینه بیر شئی توختاماسین و اولا بیلسین كی هامیسینی آلسین. [سیزجه] بونو آلسین‌می؟ و هاچان اونو آسین و بوینونا گؤتورسون؟» امام بویوردو: «اونلارین بیری‌نین اله گتیره بیله‌جگینه یقینی اولسا، ساتین آلسین و بوینونا گؤتورسون».

خلافا للشیخ فی النهایة وابن حمزة فی الوسیلة .

والمحكی عن الإسكافی والقاضی، بل فی مفتاح الكرامة: أن الحاصل من التتبع أن المشهور بین المتقدمین هو الصحة، بل عن الخلاف  والغنیة: الإجماع فی مسألة السمك.

واختاره من المتأخرین المحقق الأردبیلی  وصاحب الكفایة والمحدث العاملی  والمحدث الكاشانی، وحكی عن ظاهر غایة المراد،

وصریح حواشیه على القواعد.

وحجتهم على ذلك الأخبار المستفیضة الواردة فی مسألتی السمك واللبن وغیرهما.

ففی

مرسلة البزنطی

- التی إرسالها، كوجود سهل فیها، سهل - عن أبی عبد الله علیه السلام، قال: " إذا كانت أجمة لیس فیها قصب، أخرج شیئا من سمك فباعوما فی الأجمة ".

وروایة معاویة بن عمار

عن أبی عبد الله علیه السلام: " لا بأس بأن یشترى الآجام إذا كان فیها قصب ".

والمراد شراء ما فیها بقرینة الروایة السابقة واللاحقة.

وروایة أبی بصیر

عن أبی عبد الله علیه السلام فی شراء الأجمة لیسفیها قصب إنما هی ماء، قال: " تصید كفا من سمك تقول: أشتری منك هذا السمك وما فی هذه الأجمة بكذا وكذا " .

وموثقة سماعة

عن أبی عبد الله علیه السلام - كما فی الفقیه - قال: " سألته عن اللبن یشترى وهو فی الضرع؟ قال: لا، إلا أن یحلب

سكرجة فیقول: اشتر منی  هذا اللبن الذی فی السكرجةوما فی ضروعها بثمن مسمى، فإن لم یكن فی الضرع شئ كان ما فی السكرجة  ".

وعلیها تحمل

صحیحة العیص بن القاسم

قال: " سألت أبا عبد الله علیه السلام عن رجل له نعم یبیع ألبانها بغیر كیل؟ قال: نعم، حتى تنقطع  أو شئ منها " ، بناء على أن المراد: بیع اللبن الذی فی الضرع بتمامه، أو بیع شئ منه محلوب فی الخارج و ما بقی فی الضرع بعد حلب شئ منه.

وفی الصحیح إلى ابن محبوب، عن ابراهیم الكرخی قال: " قلت لأبی عبد الله علیه السلام: ما تقول فی رجل اشترى من رجل أصواف مائة نعجة وما فی بطونها من حمل بكذا وكذا درهما؟ قال: لا بأس، إن لم یكن فی بطونها حمل كان رأس ماله فی الصوف ".

وموثقة إسماعیل بن الفضل

لهاشمی عن أبی عبد الله علیه السلام: " فی الرجل یتقبل بخراج الرجال وجزیة رؤوسهم وخراج النخل والشجر والآجام والمصائد والسمك والطیر، وهو لا یدری لعله لا یكون شئ من هذا أبدا أو یكون، أیشتریه  وفی أی زمان یشتریه ویتقبلبه  قال علیه السلام: إذا علمت من ذلك شیئا واحدا أنه قد أدرك فاشتره وتقبل به ".

هر حالدا

[ظاهرینده‌كی بیر سئری صفتلرله اونون كیفیّتینی بیله بیلسن هئچ-هئچه آما] قیمتینده دخالتلی اولان صفتلری گؤسترمك اوچون، ظاهرینده بیر وصف اولماسا، داها احتیاطلی اونلارین قید ائتدیكلری كیمی ائتمكدیر. اونلار بئله دئییبلر: بیر ساپ ایینه ایله اونون ایچینه سالینسین، سونرا چیخاردیلیب اییلنسین.

آما ساپی سالیب اییله‌یندن سونرا اونون آلماسینا راضی اولماسا، _دلینمگی عیب حسابلاماق فرض اولونان تقدیرده،_ گؤره‌سن مشتری دلمكله اونا وارد اولان نقصین ضامنی اولور یا یوخ؟ هرچند [بوندان اوّل نئچه نفرلر ساپ كئچیردیبلر] و بو، ناقصلیك سببی‌نین سون جزءیدیر. و اوندان اوّل دفعه‌لرله ایینه و ساپلا دئشیلب.

[مشتری‌نین ضامن اولماسیندا] وجه وار: بو، «مقبوض بالسوم»[1]دا ناقص اولان كیمیدیر. اوردا مشترینی ضامن بیلنلر بوردا دا ضامن بیلیرلر. (چونكی یارانان نقص، مشتری‌نین عملی ایله باش وئریب.) یاخشیسی بودور بو ایشی ساتیجی ائتسین و مشتری اونو اییله‌سین.

سونرا، علامه‌نین [سؤزونون] ظاهری بودور كی صدفده‌كی مرواریدین بیعی‌ده جایز دئییل. اونون دئدیگی كیمیدیر جایز دئییل. هابئله علامه تصریح ائدیب كی تویوغون قارنینداكی یومورتانین ساتماسی جهالتین اولدوغونا گؤره، جایز دئییل. علامه‌نین بو سؤزو ده، یومورتلاماسی بالا بؤیوكلوك باخیمیندان بللی اولونمایان تویوقدا  یاخشیدیر.

مسأله: [مجهولون ساتیشی جایز دئییل] فرق ائله‌مز معلوم ضمیمه ایله بیرلیكده ساتیلسین یوخسا تك ساتیلسین. چونكی اونا ضمیمه اولان معلوم اونو جهالتدن چیخارتماز. نتیجه‌ده هامیسی مجهول اولار. چونكی بیز مجهول دییه‌نده بوتون حصّه‌لرین مجهول اولماسینی نظرده توتموروق. [بلكه بیر حصّه‌نین مجهوللوغو بوتونه سرایت ائدر.] قمیشلیكده اولان بالیقلارین ساتماسی‌نین جایز اولماماسی‌دا بیزیم بو فتوایا فرع اولونار. هرچند اوردا كی بالیقلار ملك اولوبلار [و دنیز بالیغی كیمی دئییللر.] قمیشلری و یا آیری بیر شئیی‌ده بالیقلارا ضمیمه ائتسن، یئنه‌ده صحیح اولماز. (حوضداكی بالیقلاری‌دا ساتماق اولماز چونكی بللی دئییل كی نه‌قدردیر.)

هابئله مشهورا اساساً دؤشده‌كی سوتون ساتیلماسی صحیح دئییل. هرچند بیر آز ساغیلمیش سوت و یا باشقا بیر شئی اونا ضمیمه ائدیلسین. شهید ثانی «الروضه» كتابیندا و «الحدائق» كتابی‌نین بونو مشهورا نسبت وئردیكلری كیمی.

آما عالملرین بیر عدّه‌سی، منع اولماغی، یالنیز مجهولون مستقل اولاراق نظرده توتولدوغوندا و یا معلوملا بیرلیكده نظرده توتولدوغونا، مخصوص بیلیبلر. (یالنیز تكلیكده نظرده توتولاندا و یا معلوملا برابر نظرده توتولاندا بیعی صحیح بیلمیرلر.) آما مجهول، معلوما تابع اولاراق ساتیلسا جایزدیر. (نظرده توتولان معلومدور و مجهول اونا تابع اولاراق ساتیلیر.) بو فتوا علامه‌نین «المختلف» كتابیندان، علامه‌نین اوغلو فخرالاسلامین «شرح الارشاد» كتابیندان و «المقتصر» كتابیندان نقل اولوب. محقق ثانی و شهید ثانی‌ده بو فتوانی یاخشی بیلیب تصدیق ائدیبلر. اولا بیلسین جایز بیلمه‌ینلر ده بوندان باشقاسینی نظرده توتمایبلار. (اولا بیلر، ضمیمه ایله‌ده بیعی جایز بیلمه‌ینلرین نظرده توتدوغو بو اولسون كی معلوم ضمیمه اولوب مجهول تابع اولماسا، جایز دئییل یوخسا مجهول تابع اولورسا جایز اولار.) بونا دقّت یئتیرملكه كی تابع شئیین مجهول اولماسی غرر گتیرمز و بئلنچی دورومدا مبیعه عرفاً مجهول دئمك اولماز كی اجماعنین دلالت ائتدیگی «مجهولون بیعی‌نین جایز اولماماسی» اطلاقیندا درج اولونسون. (مجهول اولسایدی بو اطلاقدا درج اولوناردی. اطلاق بودور: مجهول مبیعی ساتماق اولماز. اطلاقین دلیلی: اجماع.) چونكی معلوملارین اكثری‌نین بعضی حصّه‌لری مجهول اولار. (ائو آلاندا بوتون جزئیّاتی كی آراشدیریلماز!)

وكیف كان، فإذا فرض أنه لیس له أوصاف خارجیة یعرف بها الوصف الذی له دخل فی القیمة، فالأحوط ما ذكروه من فتقه بإدخال خیط فیها بإبرة، ثم إخراجه وشمه.

ثم لو شمه ولم یرض به فهل یضمن هذا النقص الداخل علیه من جهة الفتق لو فرض حصوله فیه ولو بكونه جزءا أخیرا لسبب النقص، بأن فتق قبله بإدخال الخیط والإبرة مرارا؟ وجه مبنی على ضمان النقص فی المقبوض بالسوم، فالأولى أن یباشر البائع ذلك فیشم المشتری الخیط.

ثم إن الظاهر من العلامة عدم جواز بیع اللؤلؤ فی الصدف، وهو كذلك.

وصرح بعدم جواز بیع البیض فی بطن الدجاج للجهالة، وهو حسن إذا لم یعرف لذلك الدجاج فرد معتاد من البیض من حیث الكبر والصغر.

مسألة لا فرق فی عدم جواز بیع المجهول بین ضم معلوم إلیه وعدمه، لأن ضم المعلوم إلیه لا یخرجه عن الجهالة فیكون المجموع مجهولا، إذ لا یعنى بالمجهول ما كان كل جزء جزء منه مجهولا.

ویتفرع على ذلك: أنه لا یجوز بیع سمك الآجام ولو كان مملوكا، لجهالته وإن ضم إلیه القصب أو غیره.

ولا اللبن فی الضرع ولو ضم إلیه ما یحلب منه، أو غیره، على المشهور كما فی الروضة وعن الحدائق.

وخص المنع جماعة بما إذا كان المجهول مقصودا بالاستقلال أومنضما إلى المعلوم، وجوزوا بیعه إذا كان تابعا للمعلوم، وهو المحكی عن المختلف وشرح الإرشاد لفخر الإسلام والمقتصر، واستحسنه

المحقق والشهید الثانیان.

ولعل المانعین لا یریدون إلا ذلك، نظرا إلى أن جهالة التابع لا توجب الغرر ولا صدق اسم " المجهول " على المبیع عرفا حتى یندرج فی إطلاق ما دل من الإجماع على عدم جواز بیع المجهول، فإن أكثر المعلومات بعض أجزائها مجهول.

مسأله: موشكون دریسینده (المسك فی الفأر) ساتیلماسی‌نین جایزلیگی، _اختلافسیز اولاراق_ مشهوردور.

«فأر» سؤزو همزه ایله اوخونار و «فأرة» سؤزونون جمعیدیر. «تمر» و «تمرة» كیمی. ابن اثیر «النهایه»سینده اونون همزه‌سیز (فار) اوخونماسینی دئییب.

بو حكمین استنادی، _اونلارا تخصیص وورا بیلن مزاحملرین اولمادیغی_ عموماتادیر. (عمومات بونلاردیر: احل الله بیع، یا أیهاالذی آمنوا اوفوا بالعقود، تجارة عن تراض و س.) ایكی مطلبدن ساوایی: (بو ایكی مطلب ایستیرلر او عموماتا تخصیص وورسونلار.)

1. اونون نجس اولماق توّهمی. (دییه‌لر قاندی و نجس) او توّهم نجاسات بابیندا نصّ و اجماع ایله دفع اولونوب. (اوردا هم اؤزونون و هم دریسی‌نین پاك اولدوغونو دئمیشیك.)

2. موشكون جهالتی‌نین توهّمی، بایاق قید اولانا اساساً كی اولا بیلر ساغلاملیق اصالتی، غرر دفعینده گووَنیلیر اولماسین. بو دا بایاقكی مطلبده قید اولدو كی ، فسادین نفیینده عرفون اساسی ساغلاملیق اصالتی اوزرینده‌دیر. و بیزیم اصحابیمیزین بناسی بونادیر كی ساغلاملیقلا علاقه‌لی اولان صفتلرین امتحانی لازم دئییل. آما سن بیلیرسن كی بو یالنیز عیبلی اولماق احتمالیندان یارانان غررین دفعینه یارار. آما امتحانسیز بیلینمه‌ین ساغلام فردلرین آراسینداكی فرقدن یارانان غرر، ساغلاملیق اصالتی ایله رفع اولونماز. (هر ایكیسی‌ده ساغلامدیر آما بیری‌نین رنگی و قوخوسو داها یاخشیدیر. بو دوروم یالنیز امتحانلا آیدینلاشا بیلر.)

بلی، علامه‌نین «التذكرة» كتابیندا امام صادقدن (ع) مرسله بیر روایتده اونون بیعی‌نین جایزلیگی نقل اولوب. آما بللی دئییل امامین نظرده توتدوغو، دریسینده اولان موشكدور [یوخسا اوندان چیخاریلمیش موشك.]

مسألة المشهور - من غیر خلاف یذكر - جواز بیع المسك فی فأره.

والفأر - بالهمزة - قیل: جمع فأرة، كتمر وتمرة.

وعن النهایة: أنه قد لا یهمز تخفیفا.

ومستند الحكم: العمومات الغیر المزاحمة بما یصلح للتخصیص، عدا توهم النجاسة المندفع - فی باب النجاسات - بالنص والإجماع ، أو توهم جهالته، بناء على ما تقدم من احتمال عدم العبرة بأصالة الصحة فی دفع الغرر.

ویندفع بما تقدم: من بناء العرف على الأصل فی نفی الفساد، وبناء الأصحاب على عدم التزام الاختبار فی الأوصاف التی تدور معها الصحة.

لكنك خبیر بأن هذا كله حسن لدفع الغرر الحاصل من احتمال الفساد.

وأما الغرر من جهة تفاوت أفراد الصحیح الذی لا یعلم إلا بالاختبار، فلا رافع له.

نعم، قد روى فی التذكرة مرسلا عن الصادق علیه السلام جواز بیعه.

لكن لم یعلم إرادة ما فی الفأرة.

هر حالدا، [شیخ طوسی‌نین سؤزونون صحیحلیگینی ثابت ائدن بو شخصین] سؤزونون دوزگون اولماسینا من بیر وجهه تاپانمادیم. (شهید اوّل «الدروس» كتابیندا شیخ طوسیدن بئله نقل ائدیب كی: سینمیشی‌نین قیمتی اولمایان مثمنده، ساتیجی عیبدن برائت ائده و دییه كی عیبین منه ربطی یوخدور، بئلنچی بیع صحیحدیر. شهید اوّل‌ده بونا اعتراض ائتدی كی بئله اولاندا أكل مال بالباطل اولار. شهید ثانی و محقق ثانی‌ده شهید اوّله تابع اولدولار. آما بعضیلری بو صحیح بیلمگی توجیه ائتدیلر. شیخ انصاری دئییر بو توجیه دوزگون دئییل.)

آیریلاری‌نین (سید العاملی «مفتاح الكرامه» كتابیندا) قید ائتدیكلری، اوندان داها ضعیفدیر. اونلا دئییبلر: بئله دئییل كی شیخ طوسی و اونون تابعلری، ساتیجی‌نین عیبلردن برائت ائدن بیعین صحیحلیگینه حكم وئرسینلر». اونلار بئله گمان ائدیبلر كی شیخ طوسی گیلین سؤزونده‌كی «برائتین شرط ائتمه‌سی» مشتری‌نین عیبلردن برائت ائتمه‌ شرطیدیر. نتیجه‌ده مشتری‌نین صحیحلیك شرط ائتمه‌سی معناسیندادیر. (مشتری ساتیجی‌یا شرط ائدیب كی من ساغلامین آلیرام، عیبلی اولورسا منه ربطی یوخدور و سنین اؤز بوینونادیر. بئله اولسایدی سؤزوموز یوخیدی.)

«الدروس» كتابیندا شیخ طوسی‌نین و تابعلری‌نین سؤزونو اوخویاندان سونرا گؤرورسن كی بو سؤز یالاندیر. چونكی اونلارین سؤزونون ظاهری و یا صراحتی، ساتیجی‌نین عیبلردن برائت ائتمه‌سیدیر مشتری‌نین یوخ.

بلی، من ایكی شیخین و اونلاردان باشقالاری‌نین سؤزونده، اؤزل اولاراق سینیغی‌نین قیمتی اولمایاندا بو شرطین قید اولماسینی گؤرمه‌میشم. (اونلار دئییبلر: «قیمتی اولمایان شئیده ساتیجی عیبلردن برائتی شرط ائدیرسه بیع صحیحدیر». آما سینیغی‌نین قیمتی اولمایان شئیده بو شرطین صحیح اولوب اولمادیغی‌نین دئدیكلرینی گؤرمه‌میشم.)

سونرا، اولا بیلر غرره سبب اولدوغو اوچون، مثمنی مالیّتدن خارج ائتمه‌ین عیبلردن‌، برائتین شرط اولماسی‌دا اشكاللی اولسون. چونكی ساغلاملیغی و خرابلیغی بیلنمه‌ین شئیلر، یالنیز ساغلاملیق اصالتی اساسیندا ساتیلا بیلر. عیبلردن برائتی شرط ائتمك، عیبلرین اولوب اولمادیغینا اعتناسیز اولاراق بیع ائتمك آنلامینا گلر. البته، علامه و جماعت غایب مبیعین ساتیشیندا، رؤیت خیاری‌نین ساقطلیگی شرط اولان بیعی، باطل بیلیبلر. اونون ایضاحی خیارات بابیندا گله‌جك انشاءالله. (مبیع، غایب اولاندا ساتیجی مبیعین وصفلرینی دییَر و مشتری او اساسدا آلار. آما ساتیجی شرط ائتسه كی: «سنین رؤیت خیارین اولماسین، یعنی سنه وئره‌جگیم مبیع، صدالادیغیم صفتلرده اولماسا دا سنین فسخ ائتمك حقّین یوخدور». بو شرط بیعین باطل اولماسینا سبب اولار.)

وكیف كان، فلا أجد وجها لما ذكره.

وأضعف من ذلك ما ذكره بعض آخر: من منع حكم الشیخ وأتباعه  بصحة البیع، و  اشتراط البائع على المشتری البراءة من

العیوب ، وزعم: أن معنى اشتراط البراءة فی كلامهم: اشتراط المشتری على البائع البراءة من العیوب، فیكون مرادفا لاشتراط الصحة.

وأنت خبیر بفساد ذلك بعد ملاحظة عبارة الشیخ والأتباع، فإن كلامهم ظاهر أو صریح فی أن المراد براءة البائع من العیوب، لا المشتری.

نعم، لم أجد فی كلام الشیخین والمحكی عن غیرهما تعرض لذكر هذا الشرط فی خصوص ما لا قیمة لمكسوره.

ثم إنه ربما یستشكل فی جواز اشتراط البراءة من العیوب الغیر المخرجة عن المالیة أیضا بلزوم الغرر، فإن بیع ما لا یعلم صحته وفساده لا یجوز إلا بناء على أصالة الصحة، فإذا اشترط  البراءة كان بمنزلة البیع من غیر اعتداد بوجود العیوب وعدمها.

وقد صرح العلامة وجماعة بفساد العقد لو اشترط سقوط خیارالرؤیة فی العین الغائبة .

وسیجئ توضیحه فی باب الخیارات إن شاء الله تعالى.

بونلاردان علاوه، بایاق قید ائتدیگیمزه اساساً باطللیكده تردّده یئر یوخدور. بایاق دئمیشدیك كی بوردا مبیعه مالیّت حكمی وئرمك عرفاً و شرعاً ظاهری بیر حكمدور بیر حالدا كی ایكی عَوَضن مال اولماقلاری واقعی شرطدیر، علمی شرط یوخ. (واقعاً مال اولمالیدیلار اونلاری مال بیلمكله اولماز. فایداسی یوخدور دییه‌سن كی من اونلاری مال بیلیردیم.) بونا گؤره عقل صاحبی، [قول كیمی ساتیلیب سونرا] آزادلیغی بیلیننین بیعی‌نین باطللیگینده تردّد ائتمز و یا [سیركه آدینا ساتیلیب] چاخیرلیغی آشكار اولان شئیین بیعی‌نین باطللیگینده تردّد ائتمز. و ساییر. (قویون آدینا ساتیلیب دونوزلوغو آشكار اولوب.)

چونكی عوضین یوخلوغونون كشف اولماسی، بونلارین هر ایكسینده مشترك عاملدیر. (بیزم مسأله‌ده و او مسأله‌لرده مثمن یوخدور. هئچ بیرینده مثمنین مالیّتی یوخدور.)

سونرا، یوخاریدا مالیّتدن خارج اولماماسی ایله قیمتی‌نین یوخلوغونو بیر یئرده توپلاماق، عاغلاباتمایان بیر شئیدیر. اولا بیلر [بعضیلری‌نین مالیّتدن] نظرده توتدوقلاری، ملكیّت اولسون. اوندان علاوه «بوتون ثمنی احاطه ائدن» ارشین تصوّرو ایراددان بوش دئییل. (ائله بیر شئی تصوّر ائتمك اولماز.) عالملرین تصریح ائتدیگی كیمی: ارش ساغلام و عیبلی‌نین قیمت فرقیدیر. بلی، علامه «التذكرة»، «التحریر» و «القواعد» كتابلاریندا بئله بیر سؤز قید ائدیب: «مشتری، عمداً جنایته مرتكب اولان قولو، [اونون جنایتكار اولدوغوندان خبری اولمادان] آلیرسا، ایكی یول آراسیندا اختیاری وار: 1.بیعی فسخ ائدیب ثمنینی آلسین. 2.ارش طلب ائله‌سین. جنایت دیه‌سی بوتون قیمتی احاطه ائدیرسه، ارش ثمنین هامیسی اولار. فسخده اولدوغو كیمی».

«جامع‌المقاصد» كتابی «القواعد»ین بو مقامداكی عباریتی‌نین توجیهینی بوینونا آلیب. (اوردا دئییب: القواعد، ثمن دییه‌نده قیمتی نظرده توتوب. یعنی ارش قیمتی احاطه ائدرسه قیمتی ساتیجیدان آل.) توجیه ده كنارلیقدان (بعیدلیكدن) بوش دئییل. (ظاهری ثمندیر. ثمنین آلماغینی طلب ائدیر. اولا بیلمز ثمندن نظرده توتدوغو قیمت اولسون.) ایسته‌سن مراجعه ائت.

هذا، مع أنه لا مجال للتأمل فی البطلان، بناء على ما ذكرنا من القطع بأن الحكم بمالیة المبیع هنا شرعا وعرفا حكم ظاهری، وتمول العوضین واقعا شرط واقعی لا علمی، ولذا لم یتأمل ذو مسكة فی بطلان بیع من بان حرا أو ما بان خمرا، وغیر ذلك، إذ انكشاف فقد العوض مشترك بینهما.

ثم إن الجمع بین عدم خروجه عن المالیة، وبین عدم القیمةلمكسوره مما لم یفهم، فلعله أراد الملكیة.

مضافا إلى أن الأرش المستوعب للثمن لا یخلو تصوره عن إشكال، لأن الأرش - كما صرحوا به - تفاوت ما بین قیمتی الصحیح

والمعیب .

نعم، ذكر العلامة فی التذكرة  والتحریر والقواعد: أن المشتری للعبد الجانی عمدا، یتخیر مع الجهل بین الفسخ فیسترد الثمن، أو  طلب الأرش، فإن استوعب الجنایة القیمة كان الأرش جمیع الثمن أیضا .

بلی، ساتیجی، عیبلردن برائتی شرط ائتمه‌سه‌ ایدی، مشتری، بوتون ثمنی احاطه ائدن ارشی اوندان آلا بیلردی. (هر حالدا بیع صحیحدیر، عیبلردن برائت شرط اولورسا، مشتری بیر شئی آلانماز آما شرط اولماسا، بوتون ثمنی احاطه ائدن ارشی آلار.) ائله بونا گؤره (بیعین صحیحلیگینه گؤره) علما باطللیگه تعبیر گتیرمه‌ییبلر. هرچند جناب محقق و باشقالاری ثمنه قاییتماغی قید ائدیبلر. بیر عدّه‌ ده بو سؤزدن باطل اولماغی آنلاییبلار. لاكن بعضاً باطللیك منع اولونور بو دلیله كی مثمن مالیّتدن خارج اولماییب. هرچند قیمتی یوخدور. بو، بیعین باطللیگیندن اعم‌دیر. بیتدی. (بو ایراد وارید اولور كی آخی یعنی نه‌منه مالیّتدن خارج اولماییب آما قیمتی یوخدور؟ دئمه‌بس دییه‌سن ملكیّتدن خارج اولماییب.)

بوردا دقّت اوچون نئچه مقام وار:

مسأله‌یه توخونانلارین بعضیسی آیدینلیقلا باطللیگه تصریح ائدیبلر: شیخ طوسی «المبسوط» كتابیندا، ابن ادریس حلّی «السرائر» كتابیندا و علامه «التذكرة» كتابیندا. اونلار بئله دلیل گتیریبلر: «قیمتی اولمایان شئیین بیعی جایز دئییل». بعضیلری‌ده ثمنین عیناً مشتری‌یه قایتاریلماسینی تصریح ائدیبلر. بونون‌دا ظاهری، باطللیگه حكم ائتمك آنلامیندادیر. ثمنی عیناً قایتارماق، باطل اولمادان عاغلاباتان دئییل. هامی‌نین باطللیگه معتقد اولماقلارینا، بایاق قید اولان شهید اوّلین «الدروس» كتابی‌نین عبارتی، كفایت ائدر: «[منجه، خرابلیق كشف اولان آندان بیع باطلدیر آما] جماعتین سؤزونون ظاهری باشدان باطل اولماسیدیر». آما شهید اوّل اؤزو، خرابلیق كشف اولان آندان، بیعین فسخ اولماسینا اینانیردی.

نتیجه‌ده بیلیندی كی [بئلنچی بیعی] ارشله صحیح بیلن یوخدور. (هئچ كسی صحیح اولماسینا نظر وئرمه‌ییب و دئمه‌ییب كی ارش قایتارمالیدیر.) بلكه علامه‌نین «التذكرة»سینده سؤزونون ظاهری بئله‌دیر كی مسلمانلار (حتّا سنّی‌لر) آراسیندا هئچ كس صحیحلیگه قایل دئییل. چونكی او اؤزو، «قیمتسیز شئی اوزره عقد قورماق اولماز»ا استدلال ائدیب بئلنچی بیعی باطل بیلیب و باطل بیلمگی شافعیّه‌نین بعضیسیندن نقل ائدیب: شافعیه‌لرین بعضیسی دئییر: «بئلنچی بیع باطلدیر نه بو سببه كی مالیّتی اولمایان شئی اوزره عقد قورولماز، بلكه ثمنین قایتاریلماسی بونا خاطردی كی ظلمی اؤزوموزدن رفع ائتمك ایسته‌ییریك. (ساتیجی بیزه ظلم ائدیب و «هئچ نه» قارشیسیندا بیزیم پولوموزو آلیب.) بونا بنزیر كی مبیعین بیر قسمی ناقص اولاندا، ثمنین بیر قسمینه رجوع ائدیلر. (مثلا اون باتمان بوغدا آلیب پولون وئرمیشیك آما ساتیجی سككیز باتمان وئریب. ایندی ایكی باتمانین پولونو قایتارمالیدیر.) بو اختلافین فایداسی گئریده قالان قابیقلارین كیمه عاید اولماسیندا ظاهر اولور. هر كیمه عاید اولورسا مكانی او قابیقلاردا تمیزله‌مك اونا واجیب اولار». بیتدی.

نعم، لو لم یشترط استحق الرجوع بالأرش المستوعب.

ولعله لذا لم یعبروا بالبطلان وإن ذكر المحقق وغیره الرجوع بالثمن وفهم منه جماعة بطلان البیع.

لكنه قد یمنع بعدم خروجه عن المالیة وإن لم یكن له قیمة، وهو أعم من بطلان البیع ، انتهى محصله.

ولا یخفى فیه مواقع النظر، فإن المتعرضین للمسألة بین مصرح ببطلان البیع - كالشیخ فی المبسوط ، والحلی فی السرائر، والعلامة فی التذكرة، معللین ذلك بأنه لا یجوز بیع ما لا قیمة له - وبین من صرح برجوع المشتری بتمام الثمن، الظاهر فی البطلان، فإن الرجوع بعین الثمن لا یعقل من دون البطلان.

ویكفی فی ذلك ما تقدم منالدروس: من أن ظاهر الجماعة البطلان من أول الأمر، واختیاره قدس سره

الانفساخ من حیث تبین الفساد.

فعلم أن لا قول بالصحة مع الأرش، بل ظاهر العلامة رحمه الله فی التذكرة عدم هذا القول بین المسلمین، حیث إنه - بعد حكمه بفساد البیع، معللا بوقوع العقد على ما لا قیمة له، وحكایة ذلك عن بعض الشافعیة - قال: وقال بعضهم بفساد البیع لا لهذه العلة، بل لأن الرد ثبت على سبیل استدراك الظلامة، وكما یرجع بجزء من الثمن عند انتقاص جزء من المبیع، كذلك یرجع بكل الثمن عند فوات كل المبیع.

ویظهر فائدة الخلاف فی أن القشور الباقیة بمن تختص حتى یجب علیه تطهیر الموضع عنها، انتهى.

آما مبیعین سیندیریلان یئردن _آشاغیداكی دلیللره گؤره بوشالتماغی‌نین واجیب اولدوغو تقدیرده_ داشیماسی‌نین هزینه‌سی:

1. مبیعین مالكی اونو ایسته‌سه.

2. مبیعین اولدوغو یئر مسجد اولا و بوشالتماسی واجب اولا.

3. مبیعین ایندی اولدوغو یئر ایماملارین مزاری اولا. (مشاهد)

اگر بوغدا داناسی كیمی، سیندیریلمیشی‌نین مالیّتی اولمادیغینا رغماً، ملك اولورسا: ظاهراً هر ایكی تقدیرده ده (بیع باشدان باطل اولا و یا كشفدن سونرا باطل اولا) ساتیجی‌نین بوینونادیر. چونكی مبیع، فسخدن سونرا ساتیجی‌نین ملكودور. (و داشیماسی‌دا اونون بوینونا اولمالیدیر.)

آما اگر مالیّتی اولمادیغی كیمی ملكیّتی‌ده اولماسا: مشتری‌نین عهده‌سینه اولماسی بعید دئییل. (مشترینی مبیعی داشیماغا مجبور ائده‌لر.)

مشتری‌نین بو هزینه اوچون ساتیجی‌یا مراجعه ائتمه‌سی‌ده، بایاق «ساتیلان یئردن سیندیریلان یئره داشیما»دا قید ائتدیگیمیز نظرلر جاریدیر. (اوردا هر كیم هر نه دئییب بوردا دا ائله دئییر.)

سونرا، شیخ طوسی و اونون تابعلریندن «الدروس» كتابیندا نقل اولونانا اساساً: سینمیشی‌نین قیمتی اولمایان شئیده، ساتیجی عیبدن برائت ائده‌رك ساتیرسا، بو بیع صحیحدیر. (ساتیجی دئییر: عیبلرین منه ربطی یوخدور. من ظاهر-باطن بونو ساتیرام) [شهید اوّل] دئییر: « اونو صحیح بیلمك چتیندیر. چونكی [بو رسماً] مالی، باطللیكله یئمكدیر- أكل مال بالباطل». شهید ثانی و محقق ثانی‌ده اونا تابع اولوبلار.

عالملرین بعضیسی عیبدن برائتین شرط  ائتمگی‌نین صحیحلیگینی توجیه ائتمگی بویونلارینا آلیبلار. (سینمیشی‌نین قیمتی اولمایان شئیی، برائت شرطی ایله ساتماق صحیحدیر. ساتیجی بئله دییه: «ظاهر-باطن بونو ساتیرام غیبی‌ده اولسا منه ربطی یوخدور.)

ائله بیر شئیله توجیه ائدیبلر كی حاصلی: بیعین باطللیگینی منع ائدیر هرچند مشتری ثمنین هامیسینی ارش جهتیندن آلیر. ائله ارش كی بوتون ثمنی احاطه‌ ائدیر.

ارش شارع طرفیندن عیب جهتیندن واجب اولموش غرامتدیر. ارش ثمنین بیر جزءی دئییل كی مشتری، تلف اولان مثمن‌ مقداری قارشیلیغیندا اونا مستحق اولسون. ائله بونا گؤره ارش ساقط اولا بیلر. (ارش، ثمن و یا اونون جزءی اولسایدی ساقط اولامازدی.) و ساتیجی [ارش عنوانیندا] ثمنین اؤزوندن قایتارماسی لازم دئییل كی سیز دئیه‌سیز ایستیریك برائتله ساقط ائدك آما ثمندن اولدوغو اوچون اولمور. (ارش، غرامتدیر و برائتله ساقط اولار.)

بورا، عقدده مبیعین یوخلوغونو شرط ائتمك كیمی دئییل، چونكی مثمن، عقلانین معامله حسابی ایله محقق اولوب. (عاقللر بونا مثمن دئیَرلر) بیر بیعین صحیحلیگینه بوندان آرتیق اعتبار و سند اولا بیلمز. [مشتری‌نین] اؤزونون بونا راضی اولدوغو فرضده، اؤزو بو طرزله اؤز مالینی باغیشلاماغا اقدام ائدیب.

وأما مؤونة نقله من موضع الكسر لو وجب تفریغه منه - لمطالبة مالكه أو لكونه مسجدا أو مشهدا - فإن كان المكسور مع عدم تموله ملكا نظیر حبة الحنطة، فالظاهر أنه على البائع على التقدیرین، لأنه بعد الفسخ ملكه، وأما لو لم یكن قابلا للتملك، فلا یبعد مؤاخذة المشتریبه.

وفی رجوعه على البائع ما تقدم فی مؤونة نقله إلى موضع الكسر.

ثم إن المحكی فی الدروس عن الشیخ وأتباعه: أنه

لو تبرأ البائع من العیب فیما لا قیمة لمكسوره

صح ، قال: ویشكل: أنه أكل مال بالباطل.

وتبعه الشهید والمحقق الثانیان.

وقد تصدى بعض لتوجیه صحة اشتراط البراءة بما حاصله: منع بطلان البیع وإن استحق المشتری مجموع الثمن من باب الأرش المستوعب، فإن الأرش غرامة أوجبها الشارع بسبب العیب، لا أنه جزء من الثمن استحق بسبب فوات ما قابله من المثمن، ولذا یسقط بالإسقاط، ولا یتعین على البائع الإعطاء من نفس الثمن، ویسقط  بالتبری.

ولیس هذا كاشتراط عدم المبیع فی عقد البیع، إذ المثمن متحقق  على حسب معاملة العقلاء، ولم یعلم اعتبار أزید من ذلك فی

صحة البیع، فمع فرض رضاه بذلك یكون قادما على بذل ماله على هذا النحو.