بونلار[دان علاوه:]

مسأله‌نی بئله ده بینا ائده بیلریك كی بئیعین ایكی طرفی‌نین عقد آنیندا، موشاهیده زامانی گؤرونن صیفتلره بیناسی [آشاغیداكیلاردان بیری اولمالیدیر:]

الیف: گؤره‌سن [موشاهیده‌ اولونان صیفتلر] عقدده قویدوقلار شرطلره تایدیر كی نتیجه‌ده ایكی طرفین ذهنینده گیزلنمیش شرطلر كیمی ساییلسین؟ نئجه كی النهایه و المسالك كیتابلاریندا بئله قئید اولوب. (اونلار دئییردیلر سابیقده گؤرمك شرط كیمیدیر.) بئله اولورسا اونون اولماماسی _شرط اونون نفعینه اولان شخصه_ خیاردان ساوایی هئچ نه گتیرمز و عقد ده باطیل اولماز.

ب: و یا گؤره‌سن [او صیفتلر] مبیعین (معقود علئیهین) اؤزو و ذاتینا منیمسه‌نیبلر؟ ائله كی مبیع [او صیفتلرله] موقیّد بیر شئی ساییلیر‌. نتیجه‌ده او صیفتلری، شرطلره تای مبیعدن ایلغا ائتمك اولماز.

بیرینجینه اساساً (الیف) دَییشیب دَییشمه‌مكده‌‌كی مونازیعه بورا قاییدار كی گؤره‌سن ساتیجی بو صیفتین عكسینی شرط ائدیب یا یوخ؟ اصل، ساتیجی‌نین نفعینه‌دیر. (اصل بئله دئییر: شرط ائتدیگیندن ساوایی شرط ائتمه‌ییب.)

او بیری عیبارته اساساً (ب) [دَییشیب دَییشمه‌مكده‌كی مونازیعه بورا قاییدیر كی] گؤره‌سن عقد «مفقود صیفت» اوندا نظرده توتولان شئیده واقع اولوب یا یوخ؟

لاكین اینصاف بودور كی [بیرینجی‌نین] بیناسی، شرط قویماق حؤكمو كیمیدیر و یالنیز خیار ثبوت ائده بیلر. آما بو بینا موستقیل بیر شئی دئییل كی شوبهه اولان زامان، اصل واسیطه‌سیله دفع اولونا. (بئله دئییله: اصل، بیر شئیین شرط اولونماماسیدیر.)

بلكه اوندان نظرده توتولان بودور: عقد او عئینین اوزرینده واقع اولوب كی بو صیفتی ایچَرمَكده لحاظ اولوب. (بو صیفتی ایچَرَن شئیده عقد واقع اولوب.) بوردا بئله دئییل كی عقد عئینین اوزرینده اولسون و او عئینین او صیفتی ایچَرمه‌سی لازیم اولسون. و او، مبیعده نظرده توتولان بیر قئید اولسون. بیر شئیین جزءلری كیمی نه اینكی عقدده لازیم اولان شرط اولسون. (مثلاً بئل ساپی دوزلتمك اوچون آغاج آلاندا اونلارین دوز اولماقلاری خاریجی شرط دئییل كی، اَیری اولسالار دا عئیب ائله‌مه‌سین. آما همن آغاجلار اودونلوق اوچون آلینیرسالار، دوز اولماقلاری شرط اولورسا دا اَیری اولورسالار آخیری بودور كی ساده بیر شرط رعایت اولونماییب.)

نتیجه‌ده بئله‌لیكله مونازیعه بورا قاییدیر كی عقد مؤوجودا مونطبیق اولان شئیده واقع اولوب _كی نتیجه‌ده وفا لازیم اولسون_ یوخسا اوندا واقع اولماییب؟ (مثلاً عقد بیر قالینقور جیلیدلی مكاسیب كیتابیندا واقع اولوب، آما گؤره‌سن تحویل زامانی مؤوجود اولان كیتاب همان خصوصیّاتدادیر یوخسا یوخ؟) اصل، عقدین بئله بیر شئیده واقع اولماماسیدیر.

هذا، ویمكن بناء المسألة على أن بناء المتبائعین حین العقد على الأوصاف الملحوظة حین المشاهدة هل هو كاشتراطها فی العقد، فهی كشروط مضمرة فی نفس المتعاقدین - كما عرفت عن النهایة والمسالك - ولذا لا یحصل من فقدها إلا خیار لمن اشترطت له ولا یلزم بطلان العقد، أو أنها مأخوذة فی نفس المعقود علیه، بحیث یكون المعقود علیه هو الشئ المقید، ولذا لا یجوز إلغاؤها فی المعقود علیه كما یجوز إلغاء غیرها من الشروط؟ فعلى الأول: یرجع النزاع فی التغیر وعدمه إلى النزاع فی اشتراط خلاف هذا الوصف الموجود على البائع وعدمه، والأصل مع البائع.

وبعبارة اخرى: النزاع فی أن العقد وقع على الشئ الملحوظ فیه الوصف المفقود، أم لا؟ لكن الإنصاف: أن هذا البناء فی حكم

الاشتراط من حیث ثبوت الخیار، لكنه لیس شیئا مستقلا حتى یدفع عند الشك بالأصل، بل المراد به إیقاع العقد على العین الملحوظ كونه متصفا بهذا الوصف، ولیس هنا عقد على العین والتزام بكونه متصفا بذلك الوصف، فهو قید ملحوظ فی المعقود علیه نظیر الأجزاء، لا شرط ملزم فی العقد، فحینئذ یرجع النزاع إلى وقوع العقد على ما ینطبق على الشئ الموجود حتى یلزم الوفاء وعدمه، والأصل عدمه.

آما ایكینجیسی [ضعیفله‌نر بو دلیله گؤره]: بوندان علاوه كی «موشتری‌نین مبیعده آیری صیفته عالیم اولماماسی‌نین‌ اصالتی» ایله تعاروضو وار كی بو علم اولماماق موشتری‌یه خیار حاقّی گتیرسین. موشتری‌نین مبیعده بو صیفتین اولوب اولمادیغینا شوبهه‌سی‌نین قایناغی بودور: «گؤره‌سن مبیعین بو صیفتدن باشقا صیفتی‌ده واریدی یا یوخ؟» اصله _«اصالة عدم تغیّر المبیع» اصلینه_ دایاناراق آیری صیفتین اولدوغو مونتفی اولاندا «بو صیفته علمی‌نین اولماماسی اصالتی» جاری اولماز.

اوچونجو ده [ضعیفله‌نر بو دلیله گؤره]: مبیعین اؤزوندن، (نفس المبیع) موشتری‌یه عایید اولان حاقّ، قطعیّاً اونا چاتیب. بونا گؤره ائلیه بیلر عقدی ایمضالاسین. و مفقود صیفتدن اونا حاقّ عایید اولماسی ثبوت اولماییب و موشتری اونو ثبوت ائتدیرمه‌لیدیر. بونون‌دا مرجع و قایناغی «اصالة اللزوم»دور. (آیری صیفتین اولوب اولمادیغینا شوبهه‌له‌ننده و موشتری اونو ثبوت ائده بیلمه‌ینده، ایندی موشتری فسخ ائدیرسه بیلمیریك اونون فسخی نافیذدیر یوخسا یوخ؟ بو فسخ، ثمنی موشتری‌یه و مبیعی ساتیجی‌یا قایتارا بیله‌جك یا یوخ؟ چونكی اوّلدن مبیع موشتریده و ثمن ساتیجیدایدی ایستیصحاب ائدریك كی ائله او جور قالیب. یعنی ثمن موشتریده و مبیع ساتیجیدا. بونون آدی اصالة اللزومدور.)

قئید ائتدیگیمزه گؤره (اوچ دلیلین ایشكاللی اولدوقلاری اوچون) عالیملرین بعضیسی ساتیجی‌نین سؤزونو موقدّم ساییبلار.

والثانی - مع معارضته بأصالة عدم علم المشتری بالمبیع على وصف آخر حتى یكون حقا له یوجب الخیار -: بأن الشك فی علم

المشتری بهذا الوصف وعلمه بغیره مسبب عن الشك فی وجود غیر هذا الوصف سابقا، فإذا انتفى غیره بالأصل الذی یرجع إلیه أصالة عدم تغیر المبیع لم یجر أصالة عدم علمه بهذا الوصف.

والثالث: بأن حق المشتری من نفس العین قد وصل إلیه قطعا، ولذا یجوز له إمضاء العقد، وثبوت حق له من حیث الوصف المفقودغیر ثابت، فعلیه الإثبات، والمرجع أصالة لزوم العقد.

ولأجل ما ذكرنا قوى بعض  تقدیم قول البائع.

ایكی فرع:

بیرینجی: موشتری ایله ساتیجی مبیعین دَییشیب دَییشمه‌مه‌سینده ایخیلافلاری اولورسا و موشتری دَییشمه‌نی ایدّعا ائدیرسه، _شئیخ طوسی «المبسوط»دا، علامه «التذكرة»ده، فخرالدین «الایضاح»دا، شهید «الدروس»دا، محقق ثانی‌ «جامع‌المقاصد»ده و شهید ثانی‌ «المسالك»ده_ موشتری‌نین سؤزونو موقدّم سایماغی یاخشی بیلیبلر. [بونون اوچ سببی اولا بیلر:]

1. چونكی ثمن اونون الینده‌دیر. (ایقرارسیز الیندن آلماق اولماز و علئیهینه سبب یوخدور.) بونو «الدروس» كیتابیندا ایستیدلال ائدیب. او دا شئیخ طوسی‌نین «المبسوط»و و ابن ادریسین «السرائر» كیتابینداكینا قاییدیر. او كیتابلاردا بئله گلیب: « ثمنی وئرن موشتری‌دیر. اؤزونون ایقراری اولمادان و یا اونون علئیهینه دلیل اولمایینجا الیندن آلماق اولماز». بیتدی

علامه‌ده، آیری بیر مسأله‌ده اوندان تبعیّت ائدیب. او مسأله بئله‌دیر: موشتری مبیعی گؤرمه‌ییب آما ساتیجی‌ صیفتلرینی اونا صدالاییب. ایندی موشتری دئییر سن صدالادیغین صیفتلرین مثلاً بیری بوندا یوخدور. آما ساتیجی دئییر من اوجور صیفت دئمه‌میشم. علّامه اوندان تبعّت ائتمكده‌ موشتری‌نین «اصالت برائة الذمه»‌سینه ال آتیب. (بیلمیریك موشتری‌نین ذیمّه‌سی ثمنه مشغولدور یا یوخ. برائة الذمه جاری ائدیب دئییریك مشغول دئییل.) ایقرار ائتمگینجه و علئیهینه دلیل اولمایینجا موشتری اوچون ثمنی وئرمك لازیم دئییل.

2. ساتیجی بئله ایدّعا ائدیر: «موشتری‌نین مبیعه مؤوجود صیفتلرله علمی واریدی و همن صیفتلرله اولان مبیعه راضی ایدی». اصل موشتری‌نین بیلمه‌مه‌سیدیر. «التذكرة»ده قئید اولان كیمی. (اصل بودور كی موشتری مبیعین صیفتلرینه عالیم دئییلدی.)

3. اصل بودور كی موشتری‌نین حاقّی اونا چاتماییب. «جامع‌المقاصد»ده قئید اولدوغو كیمی.

اولا بیلر بیرینجی دلیل آشاغیداكی سببه گؤره ضعیفلنسین: موشتری‌نین الی، صحیح ناقیلین حیاتا كئچمه‌سینه اعتیراف ائتمه‌سیله، لاپ اوزاغی امانت الی اولور. موشتری فسخ اوچون سلطنتینی ایدّعا ائدیر، نتیجه‌ده اونون اله چنگ آتماسی‌نین فایداسی یوخدور.

یوخسا بئله دئییله: ناقیلین اولماسی ساتیجی‌نین ثمنه سلطنتی اوچون كیفایت ائله‌مز. علامه اونو «التذكرة» كیتابی‌نین خیار حؤكملری مسأله‌سینده قئید ائتدیگینه اساساً. علامه‌نین دئدیگینه گؤره بو مسأله‌ده ایختیلاف یوخدور، یالنیز شافعیّه‌لرین بعضیسی اونون عكسینی دئییبلر. علامه اوردا بئله دئییب: « خیار مودّتینده ثمن و موثمنین تسلیمی واجیب دئییل. هرچند او بیری تسلیم ائتمیش اولا».

بئلنچی دورومدا (گؤره‌سن موشتری‌نین ایدّعا ائله‌دیگی صیفت صدالانمیشدی یوخسا یوخ. دوروموندا) خیارین ثبوتوندا شوبهه یارانماق، ساتیجی‌نین ثمنه اولان سلطنتینه‌ده شوبهه گتیرر.

نتیجه‌ده بو ویجهه‌نی دفع ائتمگه « اصالة عدم سبب الخیار» دان باشقا هئچ نه یوخدور. (بئله دئیَك: خیارین ثبوتونا شوبهه‌میز وار و اصل خیارا سببین اولماماسیدیر.) اگر بو اصل تامّ اولورسا. یاخیندا گله‌جگی كیمی.

فرعان: الأول

و اختلفا فی التغییر  فادعاه المشتری، ففی المبسوط  والتذكرة  والإیضاح  والدروس وجامع المقاصد  والمسالك: تقدیم قول المشتری، لأن یده على الثمن، كما فی الدروس ، وهو راجع إلى ما فیالمبسوط والسرائر: من أن المشتری هو الذی ینتزع منه الثمن، ولا ینتزع منه إلا بإقراره أو بینة  تقوم علیه، انتهى.

وتبعهما  العلامة أیضا فی صورة الاختلاف فی أوصاف المبیع

الموصوف إذا لم یسبقه رؤیة، حیث تمسك بأصالة براءة ذمة المشتری من الثمن، فلا یلزمه ما لم یقر به أو یثبت  بالبینة.

ولأن البائع یدعی علمه بالمبیع على هذا الوصف الموجود والرضا به، والأصل عدمه كما فی التذكرة.

ولأن الأصل عدم وصول حقه إلیه كما فی جامع المقاصد.

ویمكن أن یضعف الأول: بأن ید المشتری على الثمن بعد اعترافه بتحقق الناقل الصحیح ید أمانة، غایة الأمر أنه یدعی سلطنته على الفسخ فلا ینفع تشبثه بالید.

إلا أن یقال: إن وجود الناقل لا یكفی فی سلطنة البائع على الثمن، بناء على ما ذكره العلامة فی أحكام الخیار من التذكرة، ولم ینسب خلافه إلا إلى بعض الشافعیة، من عدم وجوب تسلیم الثمن والمثمن فی مدة الخیار وإن تسلم الآخر، وحینئذ فالشك فی ثبوت الخیار یوجب الشك فی سلطنة البائع على أخذ الثمن، فلا مدفع لهذا الوجه إلا أصالة عدم سبب الخیار لو تم، كما سیجئ.

علامه «النهایة» كیتابیندا باطیللیك احتیمالی وئریب. (بیر شئیی اسكیده گؤرمك بیناسی ایله آلدیغیندا، دَییشیكلیك باش وئرمیش اولورسا بو بئیع باطیلدیر.)

[شئیخ انصاری دئییر:] اولا بیلر علامه‌نین نظرده توتدوغو بئله اولسون: بئیعی ایمضالاماق و صیفتلری دَییشمیش اولان زامان اونو نقض ائتمه‌مك، عقده وفا ساییلیرسا، عقد واجیب اولار و خیار لازیم گلمز. یوخ اگر وفا ساییلماسا اونون جاییزیلیگینه دلیل یوخدور. باشقا سؤزله، عقد موصوف شئیین اوزرینده اولورسا، اونون صیفتی آرادان گئتدیگینده اوندان آسیلی اولان‌دا آرادان قالدیریلار. اوندان آسیلی اولان آرادان قالدیریلماسا دا خیار لازیم دئییل. بونونلا بئله كی «اصالةاللزوم» جاریدیر. (اصالة اللزوم معناسی: صیفتلر دییشدیگینده موشتری فسخ ائدیرسه، گؤره‌سن فسخی نافیذدیر یوخسا یوخ؟ فسخ نافیذ اولورسا مبیع ساتیجی‌یا و ثمن موشتری‌یه قاییدار. فسخدن اوّل مبیع موشتری‌نین مولكو و ثمن ساتیجی‌نین مولكو ایدی. ایندی فسخین نافیذ اولوب اولمادیغیندا شوبهه ائدیلسه بئله ایستیصحاب ائدریك: مبیع موشتری‌نینكی ایدی و ثمن ساتیجی‌نینكی.)

[شئیخ انصاری دئییر:] آشاغیداكی بیان، علامه‌نین سؤزونو ضعیفله‌دیر: بئیع زامانی مبیع‌نین ذاتیندان (حقیقتیندن) خاریج[1] اولان صیفتلر، مؤعتبر ساییلدیقلاری زامان، ایستر عقد اونلارین اوزرینده بینا اولونسون ایستر عقدین متنینده قئید اولونالار، عقدین دایاقلاریندان[2] دئییللر، مبیعین دایاقلاریندان اولمادیقلاری كیمی. اونلارین فؤوتا گئتمه‌سی موشتری‌نین حاقّی‌نین آرادان گئتمه‌سی آنلامیندادیر كی ایقدام ائده‌مه‌دیگی ایلتیزامدان تؤره‌نن زیانی دفع ائتمگه گؤره اونون اوچون خیار حاقّی یارادار. (موشترینی عقده مولتزیم اولماغا چاغیراندا دئیَر: من ایقدام ائتمه‌دیگیم شئیه مولتزیم اولمارام. من او صیفتلرده اولان مبیعه ایقدام ائتمیشدیم آما ایندی او صیفتلر اوندا یوخدور.)

سؤزون بوتونو انشاءالله خیار بابیندا گله‌جك.

واحتمل فی نهایة الإحكام البطلان .

ولعله لأن المضی على البیع وعدم نقضه عند تبین الخلاف إن كان وفاء بالعقد وجب، فلا خیار.

وإن لم یكن وفاء لم یدل دلیل على جوازه.

وبعبارة اخرى: العقد إذا وقع على الشئ الموصوف انتفى متعلقه بانتفاء صفته، وإلا فلا وجه للخیار مع أصالة اللزوم.

ویضعفه: أن الأوصاف الخارجة عن حقیقة المبیع إذا اعتبرت فیهعند البیع - إما ببناء العقد علیها، وإما بذكرها فی متن العقد - لا تعد مقومات للعقد كما أنها لیست مقومات المبیع، ففواتها فوات حق للمشتری ثبت بسببه الخیار، دفعا لضرر الالتزام بما لم یقدم علیه.

وتمام الكلام فی باب الخیارات إن شاء الله.

هر حالدا، [بیری] اسكی گؤرمه اساسیندا ساتا و یا آلا، سونرا دییشیكلیك آشكار اولا، مغبونون (اونون ضررینه اولان طرف) ضرر قایداسینا اساساً فسخ خیاری وار. 1.ساتیجی: دَییشمك مبیعین مالیّتینی آرتیرمیش اولورسا. 2.موشتری: اسكیده گؤرولن صیفتلردن آز اولورسا.

چونكی اونلارا بینا قویولان صیفتلر، شرط اولموش صیفتلر كیمیدیر. [بو صیفتلر عقدده قئید اولماسالار دا اونلارین اولماماسی] شرطدن تخلّوف معناسیندا اولار. علامه‌نین «نهایة الاحكام» و شهید ثانی‌نین «المسالك» كیتابیندا ایشاره ائتدیكلری كیمی. اونلار دئییبلر: «گؤروننده اولان صیفتلری گؤرمك، شرط ائتمك كیمیدیر. نتیجه‌ده اونلاردان هر بیری فؤوتا گئدرسه، شرطده تخلّوف آنلامیندادیر». بیتدی.

[بیری اعتیراض ائده و] عقدین متنینیده قئید اولونمایان شرطلرین مؤعتبر اولمادیغینی تَوَهّوم ائدیرسه‌ _ایندی بیزیم اولدوغوموز یئر عقدین متنینده قئید اولونمایان شرطلردندیر_ آشاغیداكی دلیل ایله دفع اولونار: شرطلری عقدده قئید ائتمكدن، اونلارین عقدده منیمسه‌نیلمه‌لری نظرده توتولور. اونلار قئید اولونورلار كی اونلارسیز، عقده وفا اولونمامیش ساییلسین. سابیقده گؤرونن صیفتلر بو جهتدن كی بئیع اونلارا بینا اولمادان صحیح اولماز، بو صیفتلرین عقده داخیل اولماقلاری شرط كیمی، عقدده قئید اولان شرطلردن داها اوستوندور. ائله بونا گؤره، عقد اونلارا بینا اولونماسا و اونلارین وارلیغی بئیعده نظرده توتولماسا، بئیع باطیل اولار. نتیجه‌ده، یالنیز نظرده توتماقلاری واجیب اولمایان خاریجی شرطلرین لفظی اولاراق قئید اولونماسینا احتیاج وار.

وكیف كان،

فإذا باع أو اشترى برؤیة قدیمة فانكشف التغیر

تخیر المغبون - وهو البائع إن تغیر  إلى صفات زادت فی مالیته، والمشتری إن نقصت عن تلك الصفات - لقاعدة " الضرر "، ولأن الصفات المبنی علیها فی حكم الصفات المشروطة، فهی من قبیل تخلف الشرط، كما أشار إلیه فی نهایة الإحكام والمسالك بقولهما: الرؤیة بمثابة الشرط فی الصفات الكائنة فی المرئی، فكل ما فات منها فهو بمثابة التخلف فی الشرط ، انتهى.

وتوهم: أن الشروط إذا لم تذكر فی متن العقد لا عبرة بها، فما  نحن فیه من قبیل ما لم یذكر من الشروط فی متن العقد، مدفوع:

بأن الغرض من ذكر الشروط فی العقد صیرورتها مأخوذة فیه حتى لا یكون العمل بالعقد بدونها وفاء بالعقد.

مسأله: بیر شئی سابیق زاماندا عقد اوچون موشاهیده اولونورسا، او شئی عادتا صیفتلری دییشن بیر شئی اولورسا ائله كی، یئنی صیفتلر، آلیش وئریشین ایكی طرفلرینه نامعلوم اولا، بو بئیع _غاییب بئیعی صحیح ائدن_ صیفتلری سایمادان صحیح اولاماز. چونكی اسكی گؤرمگین فایداسی یوخدور.

اما او صیفتلر عادتا دَییشمه‌ین اولورسالار اونون صحیحلیگینده ایشكال یوخدور و هابئله ایختیلاف‌دا یوخدور. مگر شافعیه‌لرین بعضیسی.

آما اگر هر ایكیسی احتیمال وئریلریسه، دَییشمه‌مگین اصالتینه گوونمك، و بینانی «اصالة عدم التغیّر»ه قویماق جاییزدیر. بو، ساتیجی‌نین اؤلچو و چكیدن خبر وئرمه‌سینه بنزیر. (اوردا دا اینسان اونون سؤزونه گوونه بیلردی.) چونكی «اصالة عدم التغیّر»، موتعارف اولاراق گوونه بیلینه‌جك یوللارداندیر.

ایكی مسأله آراسیندا (عادتا دَییشندیر یوخسا یوخ) شوبهه‌لی بیر مقامی فرض ائتسك كی اوردا «اصالة عدم التغیّر»و،  اصلین ضیدّینه اولان بیر اماره‌نین اوزوندن جاری ائده بیلمیریك (مثلاً دَییشمه شوبهه‌سی اماره‌دیر.) بو شوبهه‌نین گوجو، اونو بیرینجی قیسمه_یعنی عادتا دَییشن بیر شئیدیر_ ایلحاق ائده بیله‌جك قدر گوجلو اولورسا، اونون بئیعی جاییز دئییل. یوخسا (او قدر گوجلو اولماسا) یئنی صیفتلری صدالاماقلا بئیع، صحیح اولار. آما صیفتلری صدالانماسا صحیح اولماز. چونكی بو، (دَییشمگه ظنّ وار و صیفتلری صدالانیر) اصلاً گؤرمه‌دیگین غاییبین بئیعیندن _كی صیفتلری صدالانیب_ آزلیغی یوخدور. بلكه حتّا بیرینجینی‌ده صیفتلری‌نین صدالانماسی ایله صحیح بیلمك اولار. عادتا دَییشن اولورسا [و ساتیجی صیفتلری صدالایاندا، موشتری] اونلارین دوغرولوغونو اینانماسا، اونلارین صدالانماسی فایداسیزدیر.

لاكین بونلارین هامیسی «اسكی گؤرمكله بئیع»دن خاریج مسأله‌لردیر. (بیزیم مسأله‌میز بودور: اسكیدن بیر شئیی گؤروب، ایندی ایستیر همن گؤردوگونه اساسلاناراق اونو آلسین.)

مسألة إذا شاهد عینا فی زمان سابق على العقد علیها،

إن اقتضت العادة تغیرها عن صفاتها السابقة إلى غیرها المجهول عند المتبایعین، فلا یصح البیع إلا بذكر صفات تصحح بیع الغائب، لأن الرؤیة القدیمة غیر نافعة.

وإن اقتضت العادة بقاءها علیها فلا إشكال فی الصحة، ولا خلاف أیضا إلا من بعض الشافعیة.

وإن احتمل الأمران جاز الاعتماد على أصالة عدم التغیر والبناءعلیها فی العقد، فیكون نظیر إخبار البائع بالكیل والوزن، لأن الأصل من الطرق التی یتعارف التعویل علیها.

ولو فرضناه فی مقام لا یمكن التعویل علیه  لحصول أمارة على خلافه، فإن بلغت قوة الظن حدا یلحقه بالقسم الأول - وهو ما اقتضى العادة تغیره - لم یجز البیع، وإلا جاز مع ذكر تلك الصفات، لا بدونه، لأنه لا ینقص عن الغائب الموصوف الذی یجوز بیعه بصفات لم یشاهد علیها، بل یمكن القول بالصحة فی القسم الأول إذا لم یفرض كون ذكر الصفات مع اقتضاء العادة عدمها لغوا.

لكن هذا كله خارجعن البیع بالرؤیة القدیمة.

اگر بیری (صاحب جواهر) دئسه: «وجودون نامعلوم اولماسی غررین لاپ بؤیوگودور!» دئیه‌ریك: «بلی، او زامان كی عقدین بیناسی، ثمنی مؤوجودون قارشیلیغیندا قویماقلا اولسون. آما بئیع ثمنی، _تماماً مؤوجود اولماغی نامعلوم اولان_ مبیعین مجموعسونا پایلاماغا بینا اولورسا، عؤرفاً غرر ساییلماز.

بیر نظر ده بئله‌دیر: بوتون، مبیعه شامیل اولورسا، صحیح اولار. یوخ اگر شامیل اولمازسا صحیح اولماز.

بونا اعتیراض وار. غرر، بئیع زامانی اولورسا سونرا شامیل اولدوغو بیلینیرسه ده فایداسیزدیر. بو [صحیحلیك ویجهه‌سی‌نین بیانیدیر.]

غرر موریدلرینده شامیل‌لیك بیلینمه‌ینده و یا اونا ظن اولمایاندا، صحیح اولماماق عالیملرین سؤزونه داها اویغوندور. ائله بیر ظن كی عؤرفاً اونا گوونمك اولار. هرچند بو ظن، شامیللیگین ایستیصحابی جهتیندن الده ائدیله. (مثلاً بوندان اوّل شامیل اولدوغونو بیلیردیك آما ایندی بیلمیریك آما شامیل اولدوغونو ایستیصحاب ائدیریك.)

آما میقدار نامعلوم اولاندا، دؤردونجوسو، [او بئله ایدی:] هامیسینی هر چؤمچه‌سی فیلان قیمتدن ساتماق.

بیر عیدّه‌دن نقل اولونانا اساساً بئله بئیع صحیح دئییل و باطیلدیر. آما «المبسوط» و «الخلاف» كیتابلاری‌نین ظاهیریندن نقل اولونانین ایطلاقینا اساساً [بو جور] بئیع صحیحدیر. «البسوط»دا شئیخ طوسی بئله دئییب: «ساتیجی دئسه‌ كی: «بو تاخیل ییغیمینی سنه ساتدیم هر چؤمچه‌سی فیلان قیمته» بئیع صحیحدیر». «الخلاف»دا دا دئییب: «چونكی اونا بیر مانع یوخدور و اساس جاییزلیكدیر (یعنی اصالةالجواز دا اونو جاییز بیلر)».

شئیخ طوسی‌نین سؤزونون ایطلاقی، نامعلولوغو ‌دا توتور. (هم معلوم اولان صورته شامیل اولور و هم نامعلوم اولان صورته شامیل اولور.)

جناب محقق سبزواری‌ «الكفایه»‌سینده بو نظری یاخشی بیلیب. چونكی مبیع موشاهیده ایله معلومدور. ثمنین‌ده بیلینمه‌سی مومكوندور بئله كی تاخیل ییغیمی اؤلچولر و ثمن، اونون چؤمچه‌لری قارشیلیغیندا پایلانار. محقق سبزواری دئییب: «اونون آیری اوخشارلاری وار كی علامه «التذكرة»ده قئید ائدیب». (مثلاً قویون سوروسونو گؤروب دئییر هر بیرینی فیلان قیمته آلیرام. ویا بو یئرین هامیسی هر متری فیلان قیمتدن.) [شئیخ انصاری دئییر:] بونا اعتیراضیم وار. (مبیع موشاهیده ایله غرردن اوزاقلاشماز و ثمن‌ده بئیع زامانی بللی اولمالیدیر. اؤلچولندن سونرا اولماز.)

وإن قیل: عدم العلم بالوجود من أعظم أفراد الغرر.

قلنا: نعم، إذا بنی العقد على جعل الثمن فی مقابل الموجود.

وأما إذا بنی على توزیع الثمن على مجموع المبیع الغیر المعلوم الوجود بتمامه فلا غرر عرفا، وربما یحتمل الصحة مراعى بتبین اشتمالها علیه.

وفیه: أن الغرر إن ثبت حال البیع لم ینفع تبین الاشتمال.

هذا، ولكن

الأوفق بكلماتهم فی موارد الغرر

عدم الصحة، إلا  مع العلم بالاشتمال، أو الظن الذی یتعارف الاعتماد علیه ولو كان من جهة استصحاب الاشتمال.

وأما الرابع مع الجهالة - وهو بیعها كل قفیز بكذا - فالمحكی عن جماعة (4) المنع.

وعن ظاهر إطلاق المحكی من عبارتی المبسوط والخلاف أنه لو

قال: " بعتك هذه الصبرة كل قفیز بدرهم " صح البیع.

قال فی الخلاف: " لأنه لا مانع منه، والأصل جوازه ".

وظاهر إطلاقه یعم صورة الجهل بالاشتمال.

وعن الكفایة: نفی البعد عنه، إذ المبیع معلوم بالمشاهدة، والثمن مما یمكن أن یعرف، بأن تكال الصبرة ویوزع الثمن على قفزاتها، قال: وله نظائر ذكر جملة منها فی التذكرة

وفیه نظر.

آما اگر تاخیل ییغیمینداكی میقدار، اونا (مبیعه) شامیل اولاجاغی بیلینمه‌سه، علامه‌نین «القواعد»ی‌نین ظاهیری و شهید اوّلین «حواشی»سیندن نقل اولانین ظاهیری و ساوایلارینا گؤره صحیح دئییل. (موعامیله اولان میقدارین ییغیمدا اولماسینی بیلمه‌لی‌ییك. بیلمه‌سك صحیح اولماز.) شهید ثانی‌دا «الروضه» كیتابیندا بو نظری یاخشی بیلیب و دئییب: «شامیل اولدوغونا ظنّین كیفایت ائتمه‌سینه قاییل اولماق ویجهه‌لیدیر».

«الدروس» و «اللمعه» كیتابلاریندان نقل اولونانین ظاهیرینه گؤره‌ده [ظنّین كیفایت ائتمه‌سی] و صحیح اولماقدیر. شهید اوّل «اللمعه»ده دئییب: «اگر [تاخیل ییغیمی] مبیعدن آز اولورسا [موشتری‌نین] ایختیاری وار هر نه وار ثمنین بیر حیصّه‌سی قارشیلیغیندا آلسین و یا بئیعین بؤلونمه‌سینه (تبَّعُض‌الصّفقة) گؤره اونو فسخ ائله‌سین».

«المبسوط» و «الخلاف» كیتابلاریندان بونون ضیدّی نقل اولونوب. (اونلار، صحیح اولمادیغینی دئییرلر.)

[صحیحلیگه فتوا وئرنلرین سؤزو] گوجلودور. هرچند صحیحلیك حؤكمونو تعیین ائتمگه اعتیراض وار. [صحیحلیگه حؤكم ائتمك، غررلی اولماغی لازیم گتیرمز.] خیارا قاییل اولماقلا غررلی اولماغا چاره قیلینماز. (خیار غرری آرادان آپارماق اوچون دئییل.) چونكی دفعه‌لرله اوخودوغونا اساساً، غرر، بئیعده خیاری نظرده آلمادان حسابلانار. (بیر شئیین غررلی اولوب اولمادیغیندا خیارین تأثیری یوخدور.) خیار، عقدین احكامینداندیر و عقدین ضیمنینده یارانان غرر، اونونلا آرادان قالدیریلاماز. بلكه [صحیحلیگه حؤكم ائتمگین ویجهه‌سی] غررسیز اولدوغودور.

ولو لم یعلم باشتمالها علیه،

فظاهر القواعد والمحكی عن حواشی

الشهید وغیرها  عدم الصحة، واستحسنه فی الروضة، ثم قال: ولو قیل بالاكتفاء بالظن باشتمالها علیه كان متجها .

والمحكی عن ظاهر الدروس واللمعة الصحة، قال فیها: فإن نقصت تخیر بین أخذ الموجود منها بحصته من الثمن وبین الفسخ، لتبعض الصفقة.

وربما یحكى عن المبسوط، والمحكی خلافه، ولا یخلو عن قوة وإن كان فی تعیینه نظر، لا لتدارك الغرر بالخیار، لما عرفت غیر مرة: من أن الغرر إنما یلاحظ فی البیع مع قطع النظر

عن الخیار الذی هو من أحكام العقد، فلا یرتفع به الغرر الحاصل عند العقد، بل لمنع الغرر.

بونلار تله‌سیك حالدا ذهنیمه گلنلردیر. منیم آلچاق ذهنیمین چاتمادیغی یئرلرین تدقیقینی بصیرتلی، عالیم و مهارتلی اوخویانین نظرینی وكیل ائدیرم. آللاه اؤزو تَزَلزولدن و سوروشولن یئرلردن قوروسون.

شهید ثانی «الروضه» كیتابیندا شهید اوّلین حواشی‌سیندن نقل اولانا تابع اولاراق دئییب: «تاخیل ییغیمی‌نین بئیعی‌نین حؤكملری اون عدددیر. چونكی:

یا اونون میقداری معلومدور و یا نامعلومدور.

1. میقداری بللی اولورسا هامیسینی بیر یئرده ساتماق‌دا جاییزدیر (مثلاً بیلیریك اون خالواردیر و دئییریك هامیسینی وئردیم مین دیرهمه!) و 2. اوندان معلوم بیر موشاعین ساتماسی‌دا جاییزدیر. (مثلاً جمعاً اون خالواردیر و بئشدن بیرینی ساتیریق.) و 3. بیر چؤمچه كیمی بیر میقدارینی ساتماق‌دا جاییزدیر. (هامیسی یوز چؤمچه‌دیر بیر چؤمچه‌سینی ساتیریق.) و 4. جاییزدیر بئله دئییله: «هامیسینی سنه ساتدیم چؤمچه‌سی فیلان قیمته». 5. آما میقدارینی بللی ائتمه‌دن بئله دئییلسه جاییز دئییل: «هر چؤمچه‌سینی فیلان قیمته سنه ساتدیم». (چونكی بوندا میقدار بللی اولمادی.)

تاخیل ییغیمی‌نین میقداری نامعلوم اولورسا اوچونجو صورتدن سونرا ساییر بئیعلری باطیلدیر. اوچونجو صورت بئله ایدی: تاخیل ییغیمی‌نین اونا شامیل اولدوغو بللی بیر میقدار. (مثلاً بیلیریك كی بو تاخیل ییغیمی 100 چؤمچه‌دیر و دئییریك: «بو ییغیمدان 90 چؤمچه هر چؤمچه‌‌سی فیلان قیمتدن سنه ساتدیم!»)

هذا ما خطر عاجلا بالبال، وقد أوكلنا تحقیق هذا المقام - الذی لم یبلغ إلیه ذهنی القاصر - إلى نظر الناظر البصیر الخبیر الماهر، عفى الله عن الزلل فی المعاثر.

قال فی الروضة - تبعا للمحكی عن حواشی الشهید  -: إن

أقسام بیع الصبرة

عشرة، لأنها إما أن تكون معلومة المقدار أو مجهولته، فإن كانت معلومة صح بیعها أجمع، وبیع جزء منها معلوم مشاع، وبیع مقدار كقفیز تشتمل علیه، وبیعها كل قفیز بكذا، لا  بیع كل قفیز منها بكذا.

والمجهولة كلها باطلة إلا الثالث ، وهو بیع مقدار معلوم یشتمل الصبرة علیه.

بو فرق اوچون سبب و دلیلیم یوخدور. یوخسا بئله ایدّعا ائدك: موستثنانین كولّی‌سیندن ذهنه موتبادیر اولان، بئیع زامانی مؤوجود اولاندان یوخ بلكه سالیم قالان حیصّه‌ده موشتری اوچون موشاعلیق ‌قاییل اولماقدیر. (بئیع زامانی موشاع اولدوغو تقدیرده ایندی یالنیز مبیع میقداریندا قالیرسا هامیسی موشتری‌یه وئریلمه‌لیدیر، آما سالیم قالان موشاع اولورسا مبیعین غیر مبیعه گؤره فاییزینی و نیسبتینی وئرمه‌لیدیر.)

عالیملرین بینالاری ایلك باشدان (عقددن) موشاعلیق اولورسا، اولا بیلر سببی بئله اولسون: موستثنانین كولّی اولدوغو كیمی موشتری‌یه مونتقیل اولموش «مُستثنی مِنه »ده كولّی اولسون. (هم ساتیلان كولّی اولسون و هم قالان)‌ بو معنادا كی «مُستثنی مِنه» كولّی كیمی لحاظ اولوب كی بئیع اونون اوستونده واقع اولوب. نتیجه‌ده «بو تاخیل ییغیمینی سنه ساتدیم بیر صاعدان ساوایی» دئمگین معناسی بو اولور: «مجموعسوندان بیر صاع چیخاردیلمیش خاریجی كولّینی، سنه ساتدیم».

نتیجه‌ده «مُستثنی مِنه»ده صاع كیمی كولّی‌دیر. نتیجه‌ده اونلارین هر بیری (ساتیجی و موشتری) كولّی بیر عنوانین مالیكیدیرلر. [خاریجده] مؤوجود اولان‌دا اونلارین آراسیندا شریكلیدیر. چونكی مؤوجودون هر جزءی‌نین نیسبتی موساوی اولاراق اونلارین ایكیسینه‌ عاییددیر. اونلارین هر بیرینی اونا تخصیص ائتمك «ترجیح بلا مرجّح»دیر. (مثلاً دئیه‌سن تلف اولان یالنیز موشتری‌نیندیر و یا ساتیجی‌نین‌دیر.) تلف اولانین‌دا نیسبتی اونلارا موساویدیر و (هر كسین اؤز نیسبتی ایله) هر ایكیسینه حسابلانار. بو، یالنیز مبیعین كولّی اولماسی‌نین عكسینه‌دیر. «بو تاخیل ییغیمیندان سنه بیر شاع ساتدیم» دئیَنده ساتیجی‌نین مالی كولّی نظرده توتولمور. چونكی صاعدان ساوایی، بو سؤزده حؤكم مؤوضوعسو دئییل كی صاعین اؤزو كیمی كولّی نظرده توتولسون.

اگر دئسن: «صاعنی ساتاندان سونرا ساتیجی‌نین مالی خاریجده موشخّص اولونموش حقیقی جزءی دئییل، نتیجه‌ده صاعین اؤزو كیمی كولّی‌دیر». دئیه‌رم: «بلی [ائله‌دیر]، لاكین ساتیجی‌نین صاعدان ساوایینا مالیكیّتی، كولّی عنوانیندا دئییل كی اونون وار اولدوغو آنا قدر قالسین (مالین اولدوغو آنا قدر بو عنوان اونونلا اولسون.) و بونون نتیجه‌سینده تلفدن سونرا گئریده قالان، موساوی اولاراق هم بو عنوانین میصداقی اولسون و هم صاعنین، كی مؤوجود قالانی اونلارین هر بیرینیه تخصیص ووراندا «ترجیح بلا مرجح» لازیم گلسین و آرخاسینجا شریكلیگه قاییل اولونسون.

نتیجه‌ده، یالنیز بیر صاع قالمیش اولورسا، مؤوجود، موشتری‌نین مولكونون میصداقی اولور. موشتری‌نین او صاعا مالیك اولماسینا حؤكم اولونار. ساتیجی‌نین مولكونون عنوانی‌نین (صاعدان ساوایی) قالماسی‌دا اونا (موشتری‌نین اولماسینا) موزاحیم اولانماز». دوشون گینن.

ولا یحضرنی وجه واضح لهذا الفرق، إلا دعوى أن المتبادر من الكلی المستثنى هو الكلی الشائع فیما یسلم للمشتری، لا مطلق الموجود وقت البیع.

وإن كان بناؤهم على الإشاعة من أول الأمر أمكن أن یكون الوجه فی ذلك: أن المستثنى كما یكون ظاهرا فی الكلی، كذلك یكون عنوان المستثنى منه الذی انتقل إلى المشتری بالبیع كلیا، بمعنى أنه ملحوظ بعنوان كلی یقع علیه البیع، فمعنى " بعتك هذه الصبرة إلا صاعا منها ": " بعتك الكلی الخارجی الذی هو المجموع المخرج عنه الصاع " فهو كلی كنفس الصاع، فكل منهما مالك لعنوان كلی، فالموجود مشترك بینهما، لأن نسبة كل جزء منه إلى كل منهما على نهج سواء، فتخصیص أحدهما به ترجیح من غیر مرجح، وكذا التالف نسبته إلیهما على السواء، فیحسب علیهما.

وهذا بخلاف ما إذا كان المبیع كلیا، فإن مال البائع لیس ملحوظا بعنوان كلی فی قولنا: " بعتك صاعا من هذه الصبرة "، إذ لم یقعموضوع الحكم  فی هذا الكلام حتى یلحظ بعنوان كلی كنفس الصاع.

فإن قلت: إن مال البائع بعد بیع الصاع لیس جزئیا حقیقیا متشخصا فی الخارج فیكون كلیا كنفس الصاع.

قلت: نعم ولكن ملكیة البائع له لیس بعنوان كلی حتى یبقى ما بقی ذلك العنوان، لیكون الباقی بعد تلف البعض صادقا على هذا العنوان

وعلى عنوان الصاع على نهج سواء، لیلزم من تخصیصه بأحدهما الترجیح من غیر مرجح فیجئ الاشتراك، فإذا لم یبق إلا صاع كان الموجود مصداقا لعنوان ملك المشتری فیحكم بكونه مالكا له، ولا یزاحمه بقاء عنوان ملك البائع، فتأمل.