شهید ثانی اوندان تبعیّت ائدیب دئییر: «چونكی مشتری مبیعی ساتیجی‌نین امری اولمادان داشی‌ییب، هزینه اوچون اونا مراجعه ائتمه‌سینه وجهه یوخدور. [ادّعا ائتسن كی بورداكی دوروم اوغرولوق مالین ساتیشینداكی دورومون تاییدیر و] بورداكی مشتری، مبیعین استحقاقینا جاهل كیمیدیر (بیلمیردی مبیع اوغرولوق مالدیر) و نتیجه‌ده توولاندیغی شئی اوچون مراجعه ائدر [و مشتری ساتیجیدان بوتون خسارتلری آلدیغی كیمی بوردا دا او جوردور. شهید ثانی دئییر یوخ بورا اوجور دئییل.] اوردا مشتری توولاندیغینا گؤره [بوتون هزینه‌لری] ساتیجیدان آلیر آما بوردا توولاماق یوخدور چونكی هر ایكیسی‌ده جاهلدیلر». بیتدی.

[السید العاملی «مفتاح الكرامة» كتابیندا] بونا اعتراض ائدیب: «توولانماق یالنیز توولایانین بیلدیگی یئرلره مخصوص دئییل» (لازم دئییل كی بیری بیلَرَكدن توولاسین. اؤزو بیلمه‌سه‌ده توولاماق صدق ائدر.)

  بوردا بعضی اوستادلارین (كاشف الغطاء «القواعد»ه یازان «مخطوط» شرحینده) بعید بیلمه‌دیگی اوچونجو نظر ده وار: «بو هزینه هر ایكی تقدیرده ساتیجی‌نین بوینونادیر. (ایستر باشدان باطل اولسون، ایستر خرابلیق كشف اولاندان سونرا.)

بو اوچونجو نظر، خرابلیغین آشكار اولدوغو آندا باطل اولماسی تقدیرده، بعیددیر. (چونكی او آندان باطل اولورسا مشتری اؤز ملكونو داشی‌ییب و هزینه‌سینی‌ده اؤزو وئرمه‌لیدیر.)

بونلار هامیسی مبیعین آلینان یئردن سیندیریلان یئره قدر داشیماغی‌نین هزینه‌سینه گؤره‌ ایدی.

وتبعه الشهید الثانی، قال: لأنه نقله بغیر أمره، فلا یتجه الرجوع علیه بها، وكون المشتری هنا كجاهل استحقاق المبیع حیث یرجع  بما غرم، إنما یتجه مع الغرور، وهو منفی هنا، لاشتراكهما فی الجهل ، انتهى.

واعترض علیه: بأن الغرور لا یختص بصورة علم الغار.

وهنا قول ثالث نفى عنه البعد بعض الأساطین ، وهو: كونه على البائع على التقدیرین.

وهو بعید على تقدیر الفسخ من حین تبین الفساد.

هذا كله فی مؤونة النقل من موضع الاشتراء إلى موضع الكسر.

بو عیبین _ یعنی مالیّتین فوتا گئتمه‌سی‌نین_ جبرانی یالنیز ثمنین هامیسینی قایتارماقلا ممكندور. لاكن بونا ایراد وارددیر كی یاخیندا گله‌جك. بو مطلب شیعه‌ فقهی‌نین قایدالاری و عالملرین فتوالاری ایله ضدّدیر. و [بونون بیر آیری ایرادی وار] بو شئیین مالیّتی عرفاً و شرعاً ظاهری‌دیر. (شرعاً و عرفاً گئرچك مال دئییلدی.) آما فاسدلیك كشف اولاندان سونرا اوّلدن گئرچك مالیّتی‌نین اولمادیغینا حكم اولونار. بوندان علاوه گئرچكدن [خرابلیق اوندا اولاركن] مال‌دا اولوردوسا، خرابلیق مشتری‌نین ملكونده یارانیب و [اونو مالیّتدن سالیب.] (مشتری اونو سیندیریب) [شهید اوّلین سؤزونه اساساً] علم مالیّتدن خارج ائدندیر او اونو كشف ائتمیر. (خرابلیغینی بیلمك اونو مالیّتدن خارج ائدیر.) نتیجه‌ده بو، مجهول  عیب دئییلدی. بو عیبین مجهول اولدوغونو قبول ائتسك‌ده، گؤزو آغرییان قول كیمیدیر كی ساتیلاندان سونرا كور اولوب. (بوردا كورلوق مشتری‌نین ملكونده اولوب و اونون بوینونادیر. هرچند همان گؤز آغریسی‌نین تأثیرینده اولوب.) [و یا] خسته [حیوان] كیمیدیر كی ساتاندان سونرا اؤلوب. اوندان علاوه، مالیّتین فوتا گئتمه‌سی، عیب ساییلماز بلكه تلف ساییلار.

[بیعین باشدان باطل اولماسی و یا خرابلیق كشف اولاندان سونرا باطل اولماسی‌نین فایدالاری]

سونرا، بو اختلافین فایداسی،

1. خرابلیغین آشكار اولان آنینا قدر، مشتری‌نین ثمنده‌كی ملكیّت آثاری‌نین ترتیباتیندا بللی اولار. (باشدان باطل اولورسا ساتیجی‌نین ثمنده ائتدیگی تصرّف فضولی اولار و مشتری‌نین اجازه‌سی لازم اولار. آما سونرادان باطل اولورسا ساتیجی ثمنده ائتدیگی تصرّفو، اؤز مالیندا ائتمیش اولوب و مشتری‌یه بدل‌ده قایتارا بیلر.)

2. «الدروس» كتابی و «اللمعه» كتابی‌نین دئدیگینه گؤره، مبیعی آلدیغی یئردن امتحان ائتدیگی یئره داشیماغا صرف ائتدیگی هزینه‌ده بللی اولار. بیرینجینه (باشدان باطل اولورسا) اساساً بو هزینه ساتیجی‌نین عهده‌سینه‌دیر. آما ایكینجینه (خرابلیق آشكار اولاندا باطل اولورسا) بو هزینه مشتری‌نین عهده‌سینه‌دیر چونكی اونون ملكونده باش وئریب. آما محقق ثانی «جامع المقاصد»ده بئله دئییر: «نظره گلن [هر ایكی دورومداد دا] مشتری‌نین [بو هزینه‌نی آلماغا] ساتیجی‌یا مراجعه ائتمگه حقّی یوخدور چونكی بو ایش اوچون دلیلی یوخدور». (بیع ایندی باطل اولورسا، اؤز مالینی داشی‌ییبسان، یوخ، باشدان باطل ایدیسه اؤزون داشی‌ییبسان، ساتیجی‌ كی سندن بونو طلب ائله‌مه‌میشدی!)

وتدارك هذا العیب - أعنی فوات المالیة - لا یكون إلا بدفع تمام الثمن..

لكن سیجئ ما فیه من مخالفة القواعد والفتاوى.

وفیه: وضوح كون مالیته عرفا وشرعا من حیث الظاهر، وأما  إذا انكشف الفساد حكم بعدم المالیة الواقعیة من أول الأمر، مع أنه لو كان مالا واقعا فالعیب حادث فی ملك المشتری، فإن العلم مخرج له عن المالیة، لا كاشف، فلیس هذا عیبا مجهولا، ولو سلم فهو كالأرمد یعمى بعد الاشتراء والمریض یموت، مع أن فوات المالیة یعد تلفا، لا عیبا.

ثم إن فائدة الخلاف تظهر فی ترتب آثار مالكیة  المشتری الثمن  إلى حین تبین الفساد.

وعن الدروس واللمعة: أنها تظهر فی مؤونة نقله عن الموضع الذی اشتراه فیه إلى موضع اختباره ، فعلى الأول على البائع، وعلى الثانی على المشتری، لوقوعه فی ملكه.

وفی جامع المقاصد: الذی یقتضیه النظر أنه لیس له رجوع على البائع بها، لانتفاء المقتضی

ایكینجیسینده یعنی خرابی‌نین قیمتی اولمایاندا، «المبسوط» و ابن ادریسین «السرائر»ی و اونلاردان سونراكیلارین ظاهری‌نین اساسی ایله موافق اولاراق، بیع باطلدیر. بونلارین [سؤزونون] ظاهری بیعین باشدان باطل اولماسیدیر. (بیعین اوّلیندن.) شیخ طوسی، ابن ادریس حلّی و علامه «التذكرة» ده تصریح ائتدیكلری كیمی. اونلار بئله استدلال ائدیبلر: «[چونكی بئلنچی دورورمدا] بیع، حشرات كیمی قیمتی اولمایان شئی اوزرینده واقع اولوب». بو فتوانی اونلاردان سونراكیلار صراحتله دئییبلر. شهید اوّلین «الدروس» كیتابیندان ساوایی بیر نئچه عالمین سؤزلری‌نین ظاهری بونو یئتیریر. شهیدین سؤزونون ظاهری [بئله‌دیر كی] عیبین آشكار اولدوغو آن، بیع فسخ اولور، اوّلدن یوخ. ایكینجیسینی (اوّلدن باطل اولماغی) ساده‌جه احتمال وئریب و اوّلدن باطل اولماغی، [عالملردن بیر] عدّه جماعتین سؤزونون ظاهرینه نسبت وئریب.

[شیخ انصاری دئییر:] شهید اوّلین بو نظری‌نین وجهه‌سی بیلینمه‌دی. ائله بونا گؤره شهید ثانی «الروضه» كتابیندا اونون ترسینی واضح بیلیب. (واضحلیگی اونون ترسینه نسبت وئریب.) [شیخ انصاری دئییر: مسأله] شهید ثانی دئیَن كیمیدیر و شهید اوّلین فتواسی دوزگون دئییل.

چونكی گئرچك فاسد، گئرچك اموالدان اولمازسا:

 عقدین اونون اوزرینده واقع اولماسی باطلدیر. بونا گؤره كی ایكی عوَضین مالیّتلی اولماقلاری‌نین شرطی گئرچكدیر و بیلیب بیلمه‌مگه اساسلانمیر. (ایشین باشیندان گئرچكدن نه ایسه، حكم اونون اساسیندا وئریلر. خرابلیغینا علمین اولوب اولماماسی گئرچگی دَییشمز.)

آما یوخ [گئرچك فاسد، گئرچك اموالدان] ساییلیرسا:

ساغلامی ایله خرابی‌نین قیمتلری فرقلنمه‌سه، ارش حقّی و قایتارماق حقّی یوخدور بلكه بیع لازم ساییلار. مبیعین قبضدن سونرا آردان گئتمه‌سی‌نین‌ده ساتیجی‌یا ربطی یوخدور.

ساغلامی ایله خرابی آراسیندا قیمت فرقی اولورسا، ساغلام و خرابین قیمتی‌نین تفاوت نسبتینی قایتارماق لازمدیر. ثمنین هامیسینی یوخ.

یوخسا بئله دئییله: مبیع، خرابلیغین آشكار اولان آنینا قدر، گئرچك مال ایدی. عقددن اوّله عاید اولان سببه گؤره مالیّتدن دوشدویو اوچون و گئرچك فاسد اولدوغو اوچون، ساتیجی اونا ضامندیر. بئلنچی دورومدا بیع فسخ اولونار. بلكه اولا بیلر دئییلسین: بیع فسخ اولماز و مشتری اونو امضالایا بیلر. سینمیش مبیع سینماق تأثیرینده مالیّتدن خارج اولموشسا دا، اونون ملكو اولار. مالیّتدن چیخماسی‌نین سببی‌ده ، عقددن اوّله عاید اولدوغو اوچون‌، ساتیجی اونا ضامندیر.

ویبطل البیع فی الثانی - أعنی ما لم یكن لفاسده قیمة - وفاقا

للمبسوط  والسرائر ، وظاهر من تأخر عنهما.

وظاهرهم بطلان البیع من رأس، كما صرح به الشیخ  والحلی  والعلامة فی التذكرة، مستدلین بوقوعه على ما لا قیمة له، كالحشرات.

وهو صریح جملة ممنتأخر عنهم  وظاهر آخرین عدا الشهید فی الدروس، فإن ظاهره انفساخ البیع من حین تبین الفساد لا من أصله، وجعل الثانی احتمالا ونسبه إلى ظاهر الجماعة .

ولم یعلم وجه ما اختاره، ولذا نسب فی الروضة خلافه إلى الوضوح .

وهو كذلك، فإن الفاسد الواقعی إن لم یكن من الأموال الواقعیة كان العقد علیه فاسدا، لأن اشتراط تمول

العوضین واقعی لا علمی.

وإن كان من الأموال الواقعیة، فإن لم یكن بینه وبین الصحیح تفاوت فی القیمة لم یكن هنا أرش ولا رد، بل كان البیع لازما وقد تلف المبیع بعد قبضه.

وإن كان بینه وبین الصحیح الواقعی تفاوت، فاللازم هو استرجاع نسبة تفاوت ما بین الصحیح والفاسد من الثمن لا جمیع الثمن.

اللهم إلا أن یقال: إنه مال واقعی إلى حین تبین الفساد، فإذا سقط عن المالیة لأمر سابق على العقد - وهو فساده واقعا - كان فی ضمان البائع، فینفسخ البیع حینئذ.

بل یمكن أن یقال بعدم الانفساخ، فیجوز له الإمضاء فیكون المكسور ملكا له وإن خرج عن المالیة بالكسر، وحیث إن خروجه عن المالیة لأمر سابق على العقد كان مضمونا على البائع

هر حالدا

مبیعین خرابلیغی آشكار اولورسا:

[خرابلیق] تصرّفدن _ [یعنی] سیندیرماق و اونون كیمی شئیلردن_ اوّل كشف اولورسا:

دوه ‌قوشو یومورتاسی و [ایچی قارالمیش] قوز كیمی خرابی‌نین قیمتی اولورسا: قایتارماق و یا ارش[1] آلماق آراسیندا اختیاری وار. آما خرابلیق بیر حدّه چاتسا كی خراب اولموش مبیع، داها اؤز جنسیندن ساییلمایا، _مثلاً یالنیز یاندیرماغا ایش وئرن پوك قوز_ گوجلو احتمال وار كی بیع باطل اولسون.

آما خرابی‌نین قیمتی اولماسا، بیع، مالیّتی اولمایان شئیده واقع اولدوغونا گؤره، باطل اولار.

آما خرابلیق تصرّفدن سونرا كشف اولورسا:

بیرینجینده (خرابی‌نین قیمتی اولانلاردا) یالنیز ارش آلماق حقّی وار چونكی تصرّف ائدیب. «المبسوط» كتابیندان بیر سؤز ظاهر اولوب: «تصرّف ساده‌جه مبیعین خرابلیغینی بیلمك حدّینجه اولورسا قایتارماق ساقط اولماز».

«ارش»دن نظرده توتولان، اونون ساغلامی و سیندیریلمامیش خرابی آراسینداكی قیمت فرقیدیر. چونكی سینیقلیق نقصی مشتری الینده اوز وئریب. بو سؤزدن، سینیغی‌نین قیمتی‌ اولمایان تقدیرده ده ارشین ثابت اولماسی بیلیندی. چونكی مالیّتده معتبر اولان، سیندیریلمامیش خرابدیر. سیندیرماقلا مالیّتدن دوشمگی‌نین اعتباری یوخدور. (سینماقدان اوّل قیمتی واریدی. سن سیندیراندان سونرا قیمتدن دوشوب. بونون ساتیجی‌یا ربطی یوخدور.)

وكیف كان،

فإذا تبین فساد المبیع،

فإن كان قبل التصرف فیه بالكسر ونحوه، فإن كان لفاسده قیمة - كبیض النعامة والجوز - تخیر بین الرد والأرش.

ولو فرض بلوغ الفساد إلى حیث لا یعد الفاسد من أفراد ذلك الجنس عرفا - كالجوز الأجوف الذی لا یصلح إلا للإحراق - فیحتمل قویا

بطلان البیع.

وإن لم یكن لفاسده قیمة

تبین بطلان البیع، لوقوعه على ما لیس بمتمول.

وإن كان تبین الفساد بعد الكسر، ففی الأول یتعین  الأرش خاصة، لمكان التصرف.

ویظهر من المبسوط قول بأنه لو كان تصرفه على قدر یستعلم بهفساد المبیع لم یسقط الرد، و  المراد بالأرش: تفاوت ما بین صحیحه وفاسده الغیر المكسور، لأن الكسر نقص حصل فی ید المشتری .

مسأله: ظاهراً، امتحانلا خراب اولان شئیلری، امتحانسیز آلماق اجماعاً جایزدیر. و داها گوجلو نظر بودور كی عقدده «ساغلاملیق شرطی»‌ده معتبر اولماسین. (لازم دئییل عقدده مبیعین ساغلاملیغی وورغولانسین) امتحانلا خراب اولمایانلاردا اولدوغو كیمی، «ساغلاملیق اصالتینه» اینانماق كفایت ائدر.

بو سؤز و نظر، سؤزلری قید اولان جماعتین ظاهری‌نین عكسیدیر. اونلار، ساغلاملیق شرطینی و یا عیبدن برائتی و یا اونلارین هر بیرینی معتبر بیلیردیلر. (لازم بیلیردیلر.)

بیلدین كی علامه «المختلف» كتابیندا «المقنعه» و «النهایه» كتابلارینداكی عبارتی تأویل ائدیب اؤز دئدیگه قایتاردی. (او عبارتلر «ساغلاملیق شرطی» و یا «عیبدن برائت شرطی» لازم بیلیردی آما علامه بئله تأویل ائله‌دی كی دئییرلر جایزدیر، واجب یوخ) [علامه اؤزو «القواعد»ده بئله دئمیشدی:]«اونون بیعی ساغلاملیق شرطی ایله جایزدیر. [بیعدن سونرا و تحویل زمانی] ساغلام اولورسا بیع امضالانار، یوخ ساغلام اولمازسا مشتری‌نین خیاری وار».

بیلدین كی بو تأویل [دوزگون دئییل و سؤزون] ظاهری‌نین ترسینه‌دیر. حتّا علامه‌نین «القواعد»ده دئدیگی اؤز سؤزونون ظاهری، ساغلاملیق شرطی‌نین لازملیگیدیر جایزلیگی یوخ. ائله بونا گؤره «القواعد»ین شرحچیسی «جامع المقاصد» كتابیندا دئییر: «اونون بیعی‌نین «ساغلاملیق شرطی» ایله صحیح اولدوغو كیمی بیعی اونسوز دا صحیحدیر».

مسألة یجوز ابتیاع ما یفسده الاختبار

ن دون اختبار إجماعا على الظاهر، والأقوى عدم اعتبار اشتراط الصحة فی العقد وكفایة الاعتماد على أصالة السلامة كما فیما لا یفسده الاختبار.

خلافا لظاهر جماعة تقدم ذكرهم  من اعتبار اشتراط الصحة أو البراءة من العیوب أو خصوص أحدهما.

وقد عرفت تأویل العلامة فی المختلف لعبارتی المقنعة والنهایة الظاهرتین فی ذلك وإرجاعهما إلى ما أراده من قوله فی القواعد: " جاز بیعه بشرط الصحة ": من أنه مع الصحة یمضی البیع، ولا معها یتخیر المشتری.

وعرفت أن هذا التأویل مخالف للظاهر، حتى أن قوله فی القواعد

تفصیل باره‌سینده قید ائتدیگیمیزی (صحیحلیك وصفی مختلفدیر: بعضیسی اولماسا مالیّتین بؤیوك قسمی آرادان گئدر، آما بعضیسی اولماسا مالیّتی‌نین بؤیوك قسمی آرادان گئتمز. بعضیسی ركن‌دیر آما بعضیسی یوخ. ركن اولمایانین احرازی لازم دئییل و غرر گتیرمز.) محقق «النافع» كتابیندا و علامه‌ «القواعد» كتابیندا مسأله‌نی دادی و قوخوسو نظرده توتولان شئیلرده عنوان ائدیبلر. (دادی و قوخوسو نظرده توتولان شئیلرده امتحانی لازم بیلیبلر. چونكی اونلارین دادی و قوخوسو اولمایاندا مالیّتلری‌نین بؤیوك قسمی آرادان گئدر. مثلاً عطر)

لاكن انصاف بودور كی مشتری عیبه مطلق اولاراق (مالیّتین بؤیوك قسمین آرادان آپارسین و یا یوخ.) دقّت یئتیرسه و اونون اولوب اولمادیغیندا شكّ ائدیرسه، اوچ یولدان بیریله غررین دفعی لابدّدیر:

1. امتحان یولو ایله.

2. صفتلری صدالاماق یولو ایله.

3. _وصفین یئرینه اوتورماسی فرض اولوندوغوندا،_ اطلاق یولو ایله. [نیه وصفین یئرینده اوتورسون؟ بونا گؤره كی] یا اطلاقین، ساغلاملیغا منصرف اولماسینا گؤره و یا ساغلاملیق اصالتینه گؤره. عیبلر آراسیندا اصلاً فرق اولمادان. (یا ركن اولا و یا ركن اولمایا.)

غرری دفع ائتمك اوچون یا اطلاق _ساغلاملیق اصالتی و انصرافا گؤره_ كفایت ائدر و یا غرری دفع ائتمه‌دیگی اوچون كفایت ائله‌مز. آما اطلاقدا یقین حاصل اولورسا كفایت ائدر.

بئله اولاندا: انسان شكّ ائله‌سه كی بو قول ساغلامدیر یوخسا جذاملی وار. ساغلاملیق اصالتی، یقین گتیرمه‌سه بنانی اونون ساغلاملیغینا قویمازلار. بلكه یا امتحان اولونمالیدیر و یا جذاملی اولمادیغی وورغولانمالیدیر.

بو سون سؤزوم (اطلاق كفایت ائتمز و یقین گتیرمه‌لیدیر) ایرادسیز دئییل، چونكی بو سؤز عالملرین سؤزلریندن استفاده اولونانلا مخالفدیر. اونلار دئییرلر: «عیبدن ساغلام اولوب اولماماقلارینی بیلمك اوچون دادی و قوخوسو نظرده توتولمایانلارین امتحانی واجب دئییل».

هذا، ویؤید ما ذكرنا من التفصیل: أن بعضهم - كالمحقق فی النافع والعلامة فی القواعد - عنون المسألة بما كان المراد طعمه أو ریحه.

هذا، ولكن الإنصاف أن مطلق العیب إذا التفت إلیه المشتری وشك فیه، فلا بد فی رفع الغرر من إحراز السلامة عنه إما بالاختبار، وإما بالوصف، وإما بالإطلاق إذا فرض قیامه مقام الوصف إما لأجل الانصراف وإما لأصالة السلامة، من غیر تفرقة بین العیوب أصلا.

فلا بد إما من كفایة الإطلاق فی الكل، للأصل والانصراف، وإما من عدم كفایته فی الكل، نظرا إلى أنه لا یندفع به الغرر إلا إذا حصل منه الوثوق، حتى أنه لو شك فی أن هذا العبد صحیح أو أنه أجذم لم یجز البناء على أصالة السلامة إذا لم یفد الوثوق، بل لا بد من الاختبار أو وصف كونه غیر أجذم.

وهذا وإن كان لا یخلو عن وجه، إلا أنه مخالف لما یستفاد من كلماتهم - فی غیر موضع -: من عدم وجوب اختبار غیر ما یراد طعمه أو ریحه من حیث سلامته من العیوب وعدمها.

بلی، بلكه اطلاق، صحیحلیگه منصرف اولدوغونا گؤره _(عادتا صحیح اولمالیدیر) عیب آشكار اولدوغوندا خیار گلر. خیارین لازم گلمه‌سی انصراف جهتیندندیر. عقدین نسیه‌یه یوخ بلكه نقده انصرافی‌نین اولماسی كیمی. و بیر ده ساتیلان ملكون « منفعتدن، اعتنا اولونان مدّت اوچون، غیری-مسلوب اولماسی‌نین» انصرافی كیمی. (بیر ملك ساتیلاندا بونا انصراف اولار كی او ملكون منفعتی سلب اولونماییب. بیر ایكی گونلوك سلب اولونموش اولورسا عیب ائتمز آما اعتنا ائدیلن مدّت اولماسین.)_ نه اینكی صحیحلیگینه اینانماق و ساغلاملیق اصالتینه بنا قویماق اوچون.

باشقا سؤزله، بعضی عیبلرده شك ائتمك غرر گتیرمز. مثلاً حیض گؤرمه‌ یاشیندا اولان كنیز كی حیض گؤرمور. (بو عیبی بیلمه‌مك غرر گتیرمز.) بو جور ساغلاملیق صفتلرین محرز اولماسی معتبر دئییل. (لازم دئییل.) آما بعضی عیبلرده شك ائتمك غرر گتیرر. مثلاً آلدیغی كنیز خنثی‌دیر و مثلاً دؤرد آیاقلی‌ یئری‌یه بیلیر، مینیك وئره بیلیر و یوك داشی‌یا بیلیر یا یوخ. انسان بئلنچی صحیحلیك صفتلرینده شكّ ائدیرسه، بو عیبلردن ساغلام اولماغی احراز ائتمه‌لیدیر. اونلارین، «ساغلاملیق اصالتی» ایله احراز اولماماسی فرض اولدوغوندا، امتحان و یا وصف اولماقلاری لابدّدور.

نعم، لما كان الإطلاق منصرفا إلى الصحیح جاء الخیار عند تبین العیب، فالخیار من جهة الانصراف نظیر انصراف الإطلاق إلى النقد لا النسیئة، وانصراف إطلاق الملك فی المبیع إلى غیر مسلوب المنفعة مدة یعتد بها، لا من جهة الاعتماد فی إحراز الصحة والبناء علیها على أصالة السلامة.

وبعبارة اخرى: الشك فی بعض العیوب قد لا یستلزم الغرر، ككون الجاریة ممن لا تحیض فی سن الحیض، ومثل هذا لا یعتبر إحراز السلامة عنه.

وقد یستلزمه، ككون الجاریة خنثى وكون الدابة لا تستطیع المشی أو الركوب والحمل علیها، وهذه مما یعتبر إحراز السلامة عنها، وحیث فرض عدم إحرازها بالأصل، فلا بد من الاختبار أو الوصف.

ظاهر اولان او، عیبدن ساغلام ائدن صفتلردن، باشقا بیر صفتلرده‌دیر. (بئلنچی صفتلرده من‌ده لازم اولماسینی دئییرم.) یوخسا عالملر حكملرینی («امتحانلا خراب اولماسا امتحان لازمدیر» حكملرینی) امتحانلا خراب اولمایان شئیلره مخصوص ائتمكلری، بونا شاهد اولا: امتحانلا خراب اولمایان صفتلردن، ساغلاملیق معیاری اولان صفتلر نظرده توتولور. اونون عكسینده _یعنی امتحانلا خراب اولان شئیده_ اولدوغو كیمی. مثلاً یومورتا و قارپیزدا امتحان‌ اولورسا صحیحلیك وصفینی الدن وئرمیش اولور غالباً.

«القاضی»نین خیاری یالنیز مشتری‌ اوچون قایل اولماسی، بو سؤزو تصدیق ائدیر. (عیب خیاری‌نین غالباً مشتری‌یه عاید اولدوغونو بیلیریك. بونا اساساً جناب قاضی‌نین خیاری مشتری‌یه مخصوص ائتمه‌سی، عیبله ایلگیلی اولماسی نشانه‌سیدیر.)

هر حالدا، بو بئش نفرین عقیده‌سی، وصفله منضبط اولمایان شئیلرده امتحانین لازملیگی اولورسا، بیزیمله و اصحابلا اختلافلاری یوخدور. آما عقیده‌لری جناب حلّی ایله _عیبدن ساغلام ائدن صفتلرین نظرده توتولماسی ایله_ موافق اولورلارسا، [بیزیمله مخالف اولورلار آما] گؤردویون كیمی فتوالاری ضعیفدیر.

آما عقیده‌لری وصف و امتحان عَوَضینه ساغلاملیق اصالتی اساسینا كفایت ائتمه‌مك اولورسا، هرچند امتحان عَوَضینه وصفین قیدی‌نین كفایت ائتدیگینه اینانیرلارسا، بو بئش نفر و باشقالاری‌نین حالیندان بیلدیگینه اساساً، اونلار، شخصیّه عینلرده عیبدن ساغلاملیغا قاییدان صفتلرین (ساغلاملیغا دلالت ائدن صفتلرین) قید ائتمه‌سینی لازم بیلمیرلر.

ساغلاملیق اصالتینه دلیلین اولمادیغینا گؤره _عقلاء طرفیندن دلیل یوخدور چونكی: عاقللرین بناسی ساغلاملیق اصالتینه  اوردادیر كی صحیحلیك محرز اولوب و مفسد احتمالی وئریرلر (اوّلدن صحیحلیگینده شك ائله‌دیكلرینده یوخ.) اوسته‌لیك، صفتلری صدالاماق عَوَضینه ساغلاملیق اصالتینه بنا قویانلارین سؤزو اعمّ‌دیر [: یا صحیحلیگینی احراز ائدیبسن و مفسدده شك ائدیرسن و یا اوّلدن صحیحلیگینده شك ائدیرسن.] شرع طرفیندن‌ده دلیل یوخدور چونكی: غرر رفعی اوچون، بنانی ساغلاملیق اصالتینه قویماغا بیر دلیل یوخدور._ [ساغلاملیق اصالتینی] منع ائدندن سونرا  اولا بیلر دئییلسین: مالین ركنیّت جهتیندن نظرده توتولان خاص بیر عیبدن ساغلام اولماسی _مثلاً دوشابین شیرینلیگی، گولابین قوخوسو، سیركه‌نین تورشلوغو و باشقالارینا تای كی اونلارین آردان گئتمه‌سیله مالیّتین چوخو آرادان گئدر_ [بئله اولورسا] غرری دفع ائتمكده، بو صفتلرین یوخلوغوندان تؤره‌نن بو عیبدن، ساغلاملیغی احراز ائتمك اوچون، ساغلاملیق اصالتی‌نین معتبر اولمادیغی‌نین فرضی ایله آشاغیداكی یوللارین بیریله دفع ائتمك واجبدیر:

1. امتحان یولو ایله.

2. صفتلری صدالاماقلا.

3. عرفی بیر نشانه و أماره ایله اونون وارلیغینا اینانماقلا. ائله اماره كی امتحاندان و صفتلری صدالاماقدان كفایت ائده.

آما صحیحلیك صفتی بونلار كیمی ركنیّه صفت اولماسا، احرازی لازم دئییل.

والظاهر أن ذلك فی غیر الأوصاف التی یدور علیها السلامة من العیب، إلا أن تخصیصهم  الحكم بما لا یفسده الاختبار كالشاهد  على أن المراد بالأوصاف التی لا یفسد اختبارها ما هو مناط السلامة، كما أن مقابله وهو ما یفسد الشئ باختباره- كالبیض والبطیخ - كذلك غالبا.

ویؤیده حكم القاضی بخیار المشتری.

وكیف كان، فإن كان مذهبهم تعیین الاختبار فیما لا ینضبط بالأوصاف، فلا خلاف معهم منا ولا من الأصحاب.

وإن كان مذهبهم موافقا للحلی بناء على إرادة الأوصاف التی بها قوام السلامة من العیب، فقد عرفت أنه ضعیف فی الغایة.

وإن كان مذهبهم عدم كفایة البناء على أصالة السلامة عنالاختبار والوصف وإن كان ذكر الوصف كافیا عن الاختبار، فقد عرفت: أن الظاهر من حالهم وحال غیرهم عدم التزام ذكر الأوصاف الراجعة إلى السلامة من العیوب فی بیع الأعیان الشخصیة.

ویمكن أن یقال - بعد منع جریان أصالة السلامة فی الأعیان، لعدم الدلیل علیها، لا من بناء العقلاء إلا فیما إذا كان الشك فی طرو المفسد، مع أن الكلام فی كفایة أصالة السلامة عن ذكر الأوصاف أعم، ولا من الشرع، لعدم الدلیل علیه -: إن السلامة من العیب الخاص متى ما كانت مقصودة على جهة الركنیة للمال - كالحلاوة فی الدبس، والرائحة فی الجلاب، والحموضة فی الخل، وغیر ذلك مما یذهب بذهابه معظم المالیة - فلا بد فی دفع الغرر من إحراز السلامة من هذا العیب الناشئ من عدم هذه الصفات، وحیث فرض عدم اعتبار أصالة السلامة، فلا بد من الاختبار أو الوصف أو الاعتقاد  بوجودها لأمارة عرفیة مغنیة عن الاختبار والوصف.

ومتى ما كانت مقصودة لا على هذا الوجه لم یجب إحرازها.

من [شیخ انصاری] دئییرم: علامه‌نین بیان ائتمك ایسته‌دیگی مقام بودور كی اونلار (ایكی شیخ) وصفین، عقدده قید ائتمه‌سینی لازیم بیلمیرلر. بونا گؤره علامه «القواعد» كبتابیندا امتحانلا خراب اولان شئیلرده بئله دئییب: «صحیحلیك شرطینی شرط ائتمك جایزدیر».

[شیخ انصاری دئییر:] لاكن انصاف بودور كی: «المقنعه»، «النهایه» و آیری كتابلارین عبارتی‌نین ظاهری، عقدده صحیحلیك شرطینی قید ائتمك، معتبر بیلیر. (لازم بیلیر.) «المقنعه» نین عبارتی‌نین اوّلیندن آخرینه قدر دوشنمكله بیلیندیگی كیمی.

بورداكی «النهایه»نین عبارتی‌ده عیناً «المقنعه»نین عبارتیدیر. ملاحظه ائده بیلرسن.

گؤردویون كیمی [بو نئچه نفرین] هامیسی‌نین [سؤزونون] ظاهری، امتحانلا خراب اولمایانلاردا، امتحان ائتمگین معتبر اولماسیدیر. حلّی‌نین سؤزونده قید اولدوغو كیمی. (او دئییردی: «حتماً امتحان ائتمك لازمدیر».) نتیجه‌ده صیفتلری صدالاماق كفایت ائله‌مز هله قالسین كه ساغلاملیق اصالتی ایله اوندان مستغنی اولونسون.

بو عالملرین اوّللر قید اولان عبارتلری‌نین ظاهرینده، امتحانلا خراب اولان شئیلرده، صفتین و یا عیبدن ساغلاملیغین شرطینی، قید ائتمگی شرط بیلمكلری، بو مطلبه دلالت ائدیر. هرچند علامه «المختلف» كتابیندا اونون عكسینی قاندی. (علامه دئییردی: لازم دئییل بلكه جایزدیر.) لاكن بیز مقدّم ائتدیك و عبارتلری‌نین ظاهری‌نین لازملیگه دلالت ائتدیگینی دئدیك. نتیجه‌ده بو عالیملرین سؤزو، داد و قوخو خصوصیّتلری وصفله منضبط اولمایان موردلره اویغون گلر. (قیمتلری داد و قوخولارینا گؤره دَییشن شئیلردن اولسون و یالنیز ساغلاملیق علامتی ساییلماسین.)

أقول: ولعله لنكتة بیان أن مطلب الشیخین لیس وجوب ذكر الوصف فی العقد  عبر فی القواعد فیما یفسده الاختبار بقوله: " جاز  بشرط  الصحة " ، لكن الإنصاف أن

الظاهر من عبارتی المقنعة والنهایة

ونحوهما هو اعتبار ذكر الصحة فی العقد، كما یظهر بالتدبر فی عبارة المقنعة من أولها إلى آخرها ، وعبارة النهایة - هنا - هی عبارة المقنعة بعینها، فلاحظ .

وظاهر الكل - كما ترى - اعتبار خصوص الاختبار فیما لا یفسده،

كما تقدم من الحلی .

فلا یكفی ذكر الأوصاف، فضلا عن الاستغناء عنها بأصالة السلامة.

ویدل علیه: أن هؤلاء اشترطوا فی ظاهر عبائرهم المتقدمة اشتراط الوصف أو السلامة من العیوب فیما یفسده الاختبار، وإن فهم فی المختلف خلاف ذلك.

لكن قدمنا ما فیه.

فینبغی أن یكون

كلامهم فی الامور التی لا تنضبط خصوصیة طعمها وریحها بالوصف.

سونرا، مفیددن و سلّاردا نقل اولونانا اساساً امتحانلا خراب اولان شئیلری صحیحلیك شرطی ایله ساتماق اولار. (شرط ائده كی ساغلامدیر.) شیخ طوسی «النهایه»ده و ابی الصّلاح «الكافی»دا بئلنچی شئیلرین ساتماسینی یا صحیحلیك شرطی ایله و یا عیبلردن برائتله جاییز بیلیب. (دئیه كی مبیعین عیبی و ایرادی یوخدور.)

قاضی‌دا دئییب: «بئلنچی شئیلرین بیعی جایز دئییل مگر صحیحلیك شرط اولا و یا عیبلردن برائت اولونا.(دئیه كی عیب و ایرادی یوخدور.)

علامه «محكی المختلف» كیتابیندا قاضی‌ بن سعدین سؤزونو قید ائدندن سونرا دئییب: «بو عبارت بئله ایهام ائدیر كی ایكی قیددن بیری شرط اولمالیدیر، _یا صحیحلیك و یا عیبلردن برائت_. بو یاخشی دئییل. بلكه او شرطلرین بیرینی‌ده شرط ائتمكله و یا هئچ بیرینی شرط ائتمه‌دن و یا عیبلی اولماغی شرط ائتمكله‌ده صحیح اولار».

ظاهراً قاضی ایكی شیخین آشاغیداكی سؤزلریندن تأثیرلنَرَك ایهاما یؤنلیب: «بئلنچی بیع، صحیحلیك شرطی اساسیندا و یا صحیحلیك شرطینی قید ائتمكله جایزدیر». [علامه دئییر:] ایكی شیخین نظرده توتدوغو بودور كی بئلنچی بیع صحیحلیك شرطی اساسیندا و یا صحیحلیك شرطینی قید ائتمكله جایزدیر نه اینكی، اونون جایزلیگی یالنیز صحیحلیك شرطیندن و عیبدن برائتدن آسیلی اولسون». [علامه‌نین سؤزو] بیتدی.

ثم المحكی عن المفید وسلار: أن ما یفسده الاختبار یجوز بیعه بشرط الصحة .

وعن النهایة والكافی: أن بیعه جائز على شرط الصحة أو البراءة من العیوب.

وعن القاضی: لا یجوز بیعه إلا بشرط الصحة أو البراءة من العیوب .

قال فی محكی المختلف - بعد ذكر عبارة القاضی -: إن هذه العبارة توهم اشتراط أحد القیدین: إما الصحة أو البراءة من العیوب، ولیس

بجید، بل الأولى انعقاد البیع، سواء شرط أحدهما أو خلى  عنهما أو شرط العیب.

والظاهر أنه إنما صار إلى الإبهام من عبارة الشیخین ، حیث قالا: إنه جاز على شرط الصحة أو بشرط الصحة.

ومقصودهما: أن البیع بشرط الصحة أو على شرط الصحة جائز، لا أن جوازهمشروط بالصحة أو البراءة، انتهى.