آما، محمد بن العیصین روایتی: «بیر كیشی دادمالی بیر شئی آلیر. اونو آلمامیشدان اوّل دادسین؟» امام بویوردو: «بلی، دادسین اونو آمّا بیر شئیی آلماق نیّتی اولماسا دادماسین». بو روایتده‌كی سؤال دادماغین جایزلیگیندندیر واجبلیگیندن یوخ. (سؤال سوروشان ایستیر بیلسین كی دادماق اولار یا یوخ؟)

اولسون كی بو مسأله‌ده بو نظرین عكسینی شیخ المفید، القاضی، سلّار، اب الصلاح و ابن حمزه‌یه نسبت وئریبلر. شیخ مفید «المقنعه» كتابیندا دئییب: «دادمالیلار و اییله‌مه‌لیلرین هامیسی كی امتحان ائله‌مكله خراب اولماز، قوخوسو ایله بللی اولان یاغلاری كیمی، قوخوسو ایله بللی اولان جور به جور عطرلر كیمی و دادماقلا بللی اولان جور به جور شیرنیلر كیمی. بونلاری امتحانسیز (دادیب اییله‌مه‌دن) ساتماق اولماز. امتحانسیز ساتیلسا بیع غیری-لازم اولار و ایكی طرفین خیار حقّی اولار. هر ایكیسی‌ده اونا راضی اولسا عیبی اولماز». بیتدی.

قاضی‌دا دئییب: «امتحان ائله‌مه‌میش ساتماق اولماز، امتحانسیز ساتیرسا یالنیز موشتری اونو ساتیجی‌یا قایتارماغا اختیاری وار».

سلّار، ابن الصلاح و ابن حمزه‌دن، امتحان تأثیرینده خراب اولونمایان شئیلر امتحانسیز ساتیلیرسا اولورسا بیعین مطلق اولاراق (خیارسیز) صحیح اولماماسی نقل اولوب. اونلار خیارا ایشاره ائتمه‌ییبلر. مفیدین خیارین هر ایكی طرفه و قاضی‌نین یالنیز مشتری‌یه عاید اولماسینی دئیَن كیمی.

وأما روایة محمد بن العیص: " عن الرجل یشتری ما یذاق، أیذوقه قبل أن یشتری؟ قال: نعم فلیذقه، ولا یذوقن ما لا یشتری " .

فالسؤال فیها عن جواز الذوق، لا عن وجوبه.

ثم إنه ربما نسب الخلاف فی هذه المسألة إلى المفید والقاضی وسلار وأبی الصلاح وابن حمزة.

قال فی المقنعة: كل شئ من المطعومات والمشمومات یمكن للإنسان اختباره من غیر إفساد له - كالأدهان المختبرة بالشم وصنوف الطیب والحلوات المذوقة - فإنه لا یصح بیعه بغیر اختباره ، فإن ابتیع بغیر اختبار كان البیع باطلا، والمتبایعان فیه  بالخیار فإن تراضیا

بذلك لم یكن به بأس، انتهى .

وعن القاضی: أنه لا یجوز بیعه إلا بعد أن یختبر، فإن بیع من غیر اختبار كان المشتری مخیرا فی رده له على البائع.

والمحكی عن سلار وأبی الصلاح وابن حمزة: إطلاق القول بعدم صحة البیع من غیر اختبار فی ما لا یفسده الاختبار من غیر تعرض لخیار للمتبایعین  كالمفید، أو للمشتری كالقاضی.

هر حالدا، ابن ادریس «السرائر» كتابیندا قید ائتدیگینه اساساً وصفله ساتماغی جایز بیلمیر. بیر حالدا كی اوّللر بیزیمله موافق اولاراق جایز بیلیردی. [بیزیم بو ادّعامیز كی ساغلاملیقدا رولو اولان صفتلره مالك اولان شئیی وصفله ساتماق صحیحدیر،] مشهورلا موافقدیر حتّا «الغنیة» كتابیندا اونون اجماعلی اولدوغو قید اولوب. ابن ادریس اوردا دئییب: «اولا بیلر دئییلسین: گؤز اؤنونده اولان عینی وصفله ساتماق جایز دئییل. غایب دئییل كی رؤیت خیاری ایله وصفله ساتین آلینسین. نتیجه‌ده اونو اییله‌مك و دادماق لازمدیر چونكی حاضر و گؤرونندیر و وصفه احتیاجی اولمایان غیری-غایبدیر. اونا گؤره بو نظر یاخشیدیر». بیتدی.

خبر آلمادان نظرده توتولان غررین رفعی اولماسی، ابن ادریسین سؤزونو ضعیفله‌دیر. غایب و حاضر آؤاسینداكی فرق وصفله گؤتولودویو تقدیرده اونلارین آؤاسیندا فرق قویماق زور دئمكدیر. بلكه علامه، اوغلو و اونلاردان سونراكیلارا موافق اولاراق، «اصالت الصحّه»‌یه اساساً وصفسیز و خبرسیز ساتماسی‌نین جایزلیگی داها یاخشیدیر. چونكی فرض بو اولاندا كی وصفین ملاحظه‌سی، ساغلاملیغین اونونلا بیرگه اولماسی آنلامیندادیر، نتیجه‌ده وصفین ذكری ساغلاملیق صفتی‌نین صدالانماسی آنلامیندا گلیر. معلومدور كی بیعده، صحیحلیگین وصفینی ذكر ائتمك‌ده اجماع اولاراق لازم دئییل. (لازم دئییل بیر شئی ساتاندا دئیه‌سن ساغلامدیر چونكی اصل صحیح اولماسیدیر.)

بلكه ساتیجی عیبلی شئیدن برائت ائتمه‌دیگی دوروملاردا، ایكی طرفین بناسینا كفایت ائدیلر.

وكیف كان، فقد قوى فی السرائر عدم الجواز أخیرا بعد اختیار جواز بیع ما ذكرنا بالوصف، وفاقا للمشهور المدعى علیه الاجماع فی الغنیة .

قال: یمكن أن یقال: إن بیع العین المشاهدة المرئیة لا یجوز أن یكون بالوصف، لأنه غیر غائب فیباع مع خیار الرؤیة بالوصف، فإذا لا بد من شمه وذوقه، لأنه حاضر مشاهد غیر غائب یحتاج إلى الوصف، وهذا قوی، انتهى.

ویضعفه: أن المقصود من الاختبار رفع الغرر، فإذا فرض رفعه بالوصف كان الفرق بین الحاضر والغائب تحكما.

بل الأقوى جواز بیعه من غیر اختبار ولا وصف، بناء على أصالة الصحة، وفاقا للفاضلین

مسأله: قیمتلری داد، رنگ و قوخولارینا گؤره دَییشن شئیلرین داد، رنگ و قوخوسوندان خبردار اولماق گركلیدیر. قیمتی فرقلندیرن هر صیفتده ده بئله‌دیر. چونكی غرری رفع ائتمك اوچون بو صیفتلره تانیش اولماقلا، ایكی عَوَضین اؤلچو، چكی و  ساییسینی بیلمك آراسیندا فرق یوخدور. صفتلری منضبط اولان شئیلرده، خبر وئرمك صفتده كفایت ائدر، آما منضبط اولونمایانلاردا كفایت ائتمز. مثلاً داد، قوخو و رنگین مقداری و كیفیّتی. بونلار ائله بیر شئیدیلر كی یالنیز جنسیندن بیرینی تجروبه ائتمكله اله گلر. سونرا او صفتین اساسیندا ساتیلار مثلاً بیر كور انسان كور اولمامیشدان اوّل بیر مروارید گؤروب ایندی اونا همان وصفله بیر مروارید ساتیلیر. دادماسی و قوخولانماسینی ایتیرمیش انساندا دا، داد و قوخو همان شكلده‌دیر.

بلی، صفتلری سوروشماقدان نظرده توتولان، یالنیز اونون ساغلام اولوب اولمادیغینی بیلمك اولورسا، اونو یالنیز ساغلاملیك صفتینی دئمكله ساتماق اولار. دوشاب و یاغ كیمی چونكی بونلارین دادینی و قوخوسونو بیلمكدن نظرده توتولان، اونلارین خراب اولماماسیدیر. قیمتلری دادلاری و قوخولاریله فرقله‌نن بعضی میوه و عطرلرین عكسینه. اونلارین قوخوسونو و دادینی بیلمكدن نظرده توتولان، ساغلاملیق و خرابلیقلارینی بیلمك دئییل.

عالملرین سؤزونون اطلاقی كی دئییبلر دادی و قوخوسو نظرده توتولان شئیلری وصفله ساتماق جایزدیر، اونلارین ساغلاملیغیندا تأثیری اولان یئرلرده‌دیر و اوندان آرتیغینا یعنی قیمتی فرقلندیرن یئرلره عاید دئییل. بو مسأله اونلارین بو سؤزو دئدیكدن سونرا بیان ائتدیكلری سؤزدن آشكار اولونور. اونلار دئییبلر: «صحیحلیك اصالتینه اساسلاناراق بئلنچی شئیلری خبرسیز و وصف ائدیلمه‌میش‌ده آلماق اولار». (بو نشان وئریر كی اوردا دئدیكلری صفتلر ساغلاملیقدا رولو اولان صفتلردیر نه اینكی قیمته تأثیر ائدن صفتلر.)

مسألة لا بد من اختبار الطعم واللون والرائحة

یما یختلف قیمته باختلاف ذلك، كما فی كل وصف یكون كذلك، إذ لا فرق فی توقف رفع الغرر على العلم، بین هذه الأوصاف وبین تقدیر العوضین بالكیل والوزن والعد.

ویغنی الوصف عن الاختبار فیما ینضبط من الأوصاف، دون ما لا ینضبط، كمقدار الطعم والرائحة واللون وكیفیاتها، فإن ذلك مما لایمكن ضبطه إلا باختبار شئ من جنسه، ثم الشراء على ذلك النحو من الوصف، مثل أن یكون الأعمى قد رأى قبل العمى لؤلؤة، فبیع منه لؤلؤة اخرى على ذلك الوصف.

وكذا الكلام فی الطعم والرائحة لمن كان مسلوب الذائقة والشامة.

نعم، لو لم یرد من اختبار الأوصاف إلا استعلام صحته وفساده، جاز شراؤها بوصف الصحة، كما فی الدبس والدهن مثلا، فإن المقصود من طعمهما ملاحظة عدم فسادهما.

بخلاف بعض أنواع الفواكه والروائح التی تختلف قیمتها باختلاف طعمها ورائحتها، ولا یقصد من اختبار أوصافها ملاحظة صحتها وفسادها.

بالجمله: مسلمانا فاسد عملی نیسبت وئرمك كی شرع اونو منع ائدیب، نیّت اولانان حقیقی تملیكیدیر كی شارع اونو تصدیق ائتمه‌ییب. بیل گینن.

بعضی عالملریمیز بو مسأله‌ده غفلت ائدیب راهن و مرتهن آراسینداكی اختلافدا سهو حكم وئریبلر. [راهن، گیروو گؤتورنه دئییب ایستیرم ملكومو ساتام مرتهن‌ده جوابیندا دئییب: ایجازه وئریرم.

نئچه گون سونرا راهن ملكو ساتاندان سونرا مرتهن گلیب كی من اجازه‌مدن قاییتمیشام و سنین ساتماغین باطیلدیر.] بونلارین اختلافلاریندا بیعین و یا رجوعون هانیسی‌نین اوّل اولماقلاری باره‌ده بعضی عالملر صحیحلیك اصلینه ال آتماقلا مرتهنین رجوعونون صحیحلیگینه حكم ائدیبلر. بیر حالدا كی رجوع بیعدن سونرا واقع اولموشدوسا، مرتهنین بو عملی لغو و فاسد بیر عمل ساییلیر و تأثیرسیز اولور. (رجوع صحیح اولسایدی سن دئیَن دوزگون ایدی آما هاردان بللی كی رجوع بیعدن اوّل اولوب یا سونرا؟)

بلی، اگر عقلاً حیاتا كئچیریلمه‌یه قابلیّتی اولا و یا عرفاً حقیقی انشاء حیاتا كئچیریله، هرچند ثمنسیز ساتا و یا مالك اولونامایان شئیی ساتا _مثلاً چاخیر و دونوز_ و یا شرع اونون تلف اولدوغونو حكم ائده _مثلاً سویا باتمیش و یا اوغورلانمیش مال_ و یا معدوم بیر شئی ساتیلا آما سونرالار اونون وار اولما نیّتی ایله _مثلاً وار اولمایان میوه_ یا دا بدلی‌نین تایی و یا قیمتی مالیك اولونان بیر شئی ساتیلا _مثلاً زید، تلف ائله‌دیگی شئیی عَمروه ساتا و یا اونونلا مصلاحه ائده بیر تهر كی ملكین اثری بدلینده گئرچكله‌شه_

بئله اولورسا اوندا صحیحلیك و فسادلیق اوندا محقق اولار و اونون حصه‌لریندن بیری‌نین فاسدلیگینه شرع طرفیندن حكم اولونسا دا صحیحلیك اصالتینه حمل ائدیب اونو صحیح بیلریك. (بونلارین عقلاً و یا عرفاً قابلیّتلری وار، آما وار اولمایان شئیین بیعی‌نین قابلیّتی یوخدور.)

وبالجملة، الفاسد شرعا الذی تنزه عنه فعل المسلم هو التملیك

الحقیقی المقصود الذی لم یمضه الشارع.

فافهم هذا، فإنه قد غفل عنه بعض  فی مسألة الاختلاف فی تقدم  بیع الراهن على رجوع المرتهن عن إذنه فی البیع وتأخره عنه، حیث تمسك بأصالة صحة الرجوع عن الإذن، لأن الرجوع لو وقع بعد بیع الراهن كان فاسدا، لعدم مصادفته محلا یؤثر فیه.

نعم، لو تحققت قابلیة التأثیر عقلا وتحقق  الإنشاء الحقیقی عرفا - ولو فیما إذا باع بلا ثمن، أو باع ما هو غیر مملوك كالخمر والخنزیر وكالتالف شرعا كالغریق والمسروق، أو معدوم قصد تملكه عند وجوده كالثمرة المعدومة، أو قصد تملیك بدله مثلا أو قیمة، كما لو باع ما أتلفه زید على عمرو، أو صالحه إیاه بقصد حصول أثر الملك فی بدله - تحققمورد الصحة والفساد، فإذا حكم بفساد شئ من ذلك ثم شك فی أن العقد الخارجی منه أم من الصحیح، حمل على الصحیح.

 باشقا سؤزله [ایكینیجی مسأله‌نین موضوعوسو] حقّین چاتماسینا شبهه اولماقدیر. آما اوردا حقّین اؤزونده شبهه واریدی. اصل، هر ایكی مقامدا، لازم اولماماقدیر. (یعنی بیع جایز اولمالیدیر.)

دئدیكلریمیزدن ساتیجی‌نین مدّعی اولدوغو مقام‌دا بللی اولدو. (یعنی بوردا ساتیجی‌نین سؤزو اساس گؤتورولر.) هر ایكیسی توافق ائدیرلر كی مشاهده زمانی آریق ایدی و عقد مشاهده‌یه اساساً واقع اولوب و ایندی (تحویل زمانی) كؤكدور. كؤكلمه‌نین عقددن اوّل یوخسا سونرا باش وئرمه‌سی اوستونده اختلافلاری وار. [عقددن اوّل اولورسا ساتیجی‌نین فسخ خیاری وار.] (عقددن سونرا كؤكلمیش اولورسا مشتری‌نین ملكونده اولوب و اونا حساب اولونار.) بیل و دوشون گینن كی بو مقام سهودن و اشكالدان بوش دئییل.

 تخلیه و رفع ید ایله قبضین حیاتا كئچیریلدیگی مبیعده، (مثلاً ائو و باغ) تحویلدن سونرا تلف اولوندوغو آشكار اولونور. ایختیلاف بوردا اولور كی تلف بیعدن اوّل باش وئریب یوخسا بیعدن سونرا. اصل، مشتری‌نین ثمنده ملكیّتی‌نین باقی قالماسیدیر. چونكی بیعین تأثیرسیز اولدوغو اصلدیر.

بعضیلری بوردا، بیعین بعضی شرطلرینده _مبیعین وارلیغیندا_ شبهه‌نین اولماسینا گؤره، صحیحلیك اصالتی‌نین جاری اولماسینی گمان ائدیبلر. (چونكی یالنیز گمان وار. وار اولدوغونو حسابلاییب مسلمانین عملینی صحیحلیگه حمل ائدَریك.)

بونا ایراد توتولار. (مسلمانین عملی او زمان صحیحلیگه حمل اولونار كی مبیع موجود اولا مثلاً كسیلمیش بیر قویون مسلماندان آلیریق. شك ائتسك كی كسَنده بسم‌الله دئییب یا یوخ. بوردا اونون عملی‌نین صحیحلیگینه یعنی بسم‌الله دئدیگینه حمل ائدریك.) عقدین صحیحلیگی بوندان عبارتدیر كی شرعاً عقدده تأثیر ائدیله. (بیر شئی اولمالیدیر كی اونو صحیحلیگه و یا فاسیدلیگه حمل ائدك بوردا كی بیر ایش حیاتا كئچیریلمه‌ییب.) بیر حالدا كی بیز عقدین واقع اولماسینی معدوم بیر شئیه فرض ائدیریك، عینین مالكلیگینه عقلاً اونون اوچون تأثیر نظرده توتولاماز. چونكی معدوم بیر شئیی مالك اولماق، نه وار اولان زمان اونا مالك اولماق نیّتی ایله، و نه بَدَلینه و یا قیمتینه مالك اولماق نیّتی ایله اولورسا، عاغلا سیغماز ایشدیر. عرفاً بو عقدی لفظاً اینشاء ائتمك لغو بیر ایشدیر. طرف بو ایشی بیلَرَكدن گؤرورسه عرف اونو تقبیح ائدر. عقد زمانی عینین وارلیغینا شبهه اولونورسا، [وار اولمادیغینی بیلندن] سونرا یوخلوغونا حكم ائتمك، مسلمانا فاسد عملی نسبت وئرمك آنلامینا گلمز. (بیز یالنیز اونون لغو بیر ایشه ال ووردوغونو دئییریك، فاسد ایش گؤرمه‌سینی یوخ.) چونكی حقیقی تملّك، حیاتا كئچیریلمه‌ییب. صوری (ظاهری) تملّك حیاتا كئچیریلسه‌ده فاسد دئییل [بلكه یالنیز لغودیر.] لغو عمل [یالنیز] عرفده فاسد ساییلیر یعنی دورومدان خبردار اولان زمان قبیح عملدیر.

وبعبارة اخرى: الشك هنا فی وصول الحق، وهناك فی حقیة الواصل، ومقتضى الأصل فی المقامین عدم اللزوم.

ومن ذلك یعلم الكلام فیما لو كان مدعی الخیار هو البائع، بأن اتفقا على مشاهدته مهزولا ووقوع العقد على المشاهد وحصل السمن، واختلفا فی تقدمه على البیع لیثبت الخیار للبائع، فافهم وتدبر، فإن المقام لا یخلو عن إشكال واشتباه.

ولو وجد المبیع تالفا بعد القبض فیما یكفی فی قبضه التخلیة،واختلفا فی تقدم التلف على البیع وتأخره، فالأصل بقاء ملك المشتری على الثمن، لأصالة عدم تأثیر البیع.

وقد یتوهم جریان أصالة صحة البیع هنا، للشك فی بعض شروطه، وهو وجود المبیع.

وفیه: أن صحة العقد عبارة عن كونه بحیث یترتب علیه الأثر شرعا، فإذا فرضنا أنه عقد على شئ معدوم فی الواقع فلا تأثیر له عقلا فی تملیك العین، لأن تملیك المعدوم لا على قصد تملیكه عند الوجود، ولا على قصد تملیك بدله مثلا أو قیمته غیر معقول.

ومجرد إنشائه باللفظ لغو عرفا، یقبح مع العلم دون الجهل بالحال، فإذا شككنا فی وجود العین حال العقد فلا یلزم من الحكم بعدمه فعل فاسد من المسلم، لأن التملیك الحقیقی غیر متحقق، والصوری وإن تحقق لكنه لیس بفاسد، إذ اللغو فاسد عرفا - أی قبیح - إذا صدر عن علم  بالحال.

ایكینجی [فرع]: هر ایكی طرف (ساتیجی و موشتری) موشاهیده‌دن سونراكی باش وئرن دَییشمه‌ده  و عقدین موشاهیده اولان صیفتده واقع اولماسیندا، موافیق اولسالار. ایختیلاف بوردا اولا كی :

الیف: دَییشمه عقددن اوّل اولوب و نتیجه‌ده خیار ثابیت اولسون.

ب: دَییشمه عقددن سونرا باش وئریب بیر تهر كی خیار ثابیت اولماسین. (مثلاً قبضدن اوّل اولورسا، آریقلاماق ساتیجی‌نین عؤهده‌سینه‌دیر.)

بئیعین و دَییشمه‌نین موقدّم اولماق اصالتلری‌نین بیر-بیرلریله تعاروضلری اولار. و بو ایكی اصل (1.بئیع دَییشمگه موقدّمدیر 2.دَییشمك بئیعه موقدّمدیر.) « بئیعین كؤكلوك حالیندا واقع اولماماسی اصالتینه» (بئیعدن اوّل آریقلاییب) و «كؤكلویون قالماسی و بئیع حالیندا آریقلیغین اولماماسی اصالتینه» (بئیع حالیندا كؤك ایدی سونرا آریقلاییب.) قاییدیر.

ظاهیر بودور كی بو ایكی اصلین هئچ بیرینه جاییزلیك و لازیملیك حؤكمو موتعلّق اولماز. چونكی لازیملیك، «عقد اونون اوزرینده اولونموشون» (ما عُقِدَ علیه) وصول اولماسی و موشتری‌یه مونتقیل اولماسی حؤكملریندندیر. و ساده‌جه كؤكلویون باقی قالماسی اصالتی، كؤكون وصول اولماسینی ثابیت ائتمز. نئجه‌ كی كؤكلوك حالیندا بئیعین واقع اولماماسی اصالتی، كؤكون وصولونو نفی ائتمز.

مسأله موشتری‌نین حاقّی‌نین اونا وصول اولماماسی اصالتینه قاییدیر. بایاقكی مسأله‌ده اولدوغو كیمی. اونلارین فرقی یالنیز بوردادیر كی اوردا حاقّین اصلینده شوبهه ائدیردین آما بوردا حاقّ بللیدیر و بیلمیرسن حاق اونا چاتیب یا یوخ.

 الفرع ] الثانی لو اتفقا على التغیر

بعد المشاهدة، ووقوع العقد على الوصف المشاهد، واختلفا فی تقدم التغیر على البیع لیثبت الخیار، وتأخره عنه على وجه لا یوجب الخیار، تعارض كل من أصالة عدم تقدم البیع والتغیر على صاحبه.

وحیث إن مرجع الأصلین إلى أصالة عدم وقوع البیع حال السمن مثلا، وأصالة بقاء السمن، وعدم وجود الهزال حال البیع - والظاهر أنه لا یترتب على شئ منهما الحكم بالجواز أو اللزوم، لأن اللزوم من أحكام وصول ما عقد علیه وانتقاله إلى المشتری، وأصالة بقاء السمن لا یثبت وصول السمین، كما أن أصالة عدم وقوع البیع حال السمن لا ینفیه - فالمرجع إلى أصالة عدم وصول حقالمشتری إلیه كما فی المسألة السابقة، إلا أن الفرق بینهما هو: أن الشك فی وصول الحق هناك ناش عن الشك فی نفس الحق، وهنا ناش عن الشك فی وصول الحق المعلوم.

هابئله «التذكرة» كیتابیندا «موشتری‌نین، مؤوجودو تملّوك ائتمه‌سینه مولزم اولماماسی‌نین اصالتی‌نین» دوزگونلویو ثابیت اولدو. [چونكی مولزم اولسایدی،] اونا وفا ائتمه‌سی واجیب اولاردی.

بلی، «المبسوط»، «السرائر» و «الدروس» كیتابلاریندا قئید اولان اصل، _موشتری‌نین الی ثمنده قالماسی‌نین اصالتی_ دئیه‌سن لازیملیك اصالتی ایله اویغون دئییل. (مونافاتی وار.) بلكه عقدین لازیملیگینده شوبهه یاراناندا، جاییزلیك اصالتی ایله اویغون اولور. علامه‌نین «المختلف» كیتابی‌نین موسابیقه و اوخ آتما بابیندا، قئید اولدوغو كیمی. (علامه اوردا دئییب: عقدلرده اصل، جاییزلیكدیر.)

اونون (عقدده، اصل، لازیملیكدیر یوخسا جاییزلیك؟) تحقیقی خیار بابیندا گله‌جك.

آما ایدّعا ائتسن كی «مبیعین دییشمه‌مك اصالتی» قئید اولان اصل‌لره وارید[1] اولور، بونا گؤره كی صحیحه اصل‌لرین مجراسیندا شوبهه ائتمك، مبیعین دَییشمه‌سینه شوبهه ائتمكدن یارانیر. («موشتری‌نین حاقّی الینه چاتماییب» اصالتی بوردان تؤره‌نیر كی «بونون بئله صیفتی واریدی یا یوخ؟»)

بو ایدّعا دفع اولونار: بوندان علاوه كی «عدمی-تغییر» اصالتی‌نین جریانینی منع ائدیریك. مثلاً موشاهیده‌دن اوّل، اونون كؤك اولدوغو بیلینیردی. [ایندی كی عقد اولوب قورتولوب و تحویل آلاندا گؤروروك كی آریقدیر،] ایختیلاف بوردادیر كی موشاهیده زامانی كؤكلویونده قالمیشدی یوخسا آریقلامیشدی. بئلنچی دورومدا اصل بودور كی آریقلیق موشاهیده‌دن سونرا باش وئریب. نتیجه‌ده بورداكی اصل، دَییشمه‌نین تأخیرلی اولماسیدیر، نه دَییشمه‌نین اولماماسی كی عقدین لازیملیگینه سبب اولسون.

[یوخاری دلیلدن علاوه بونونلا دا دفع اولونار:] مبیعین دَییشمه‌مه‌سی‌نین اصالتی‌، موشاهیده زامانی اونون كؤك اولماماسینا قاییدیر.

بللیدیر كی بو (كؤك اولماماسی) اؤز-اؤزلویونده عقدی لازیم ائتمز. بونا تای: عقدین كؤك اوزرینده واقع اولماماسی اصالتی. (بو دا لازیملیك گتیرمز.)

بلی، بو اصل (دَییشمه‌ییب) ایله موشاهیده زامانی، آریقلیغی ثابیت اولورسا و عقدین آریغا تعلّوق تاپماسی ثابیت اولورسا، عقدین لازیملیگی ثابیت اولار. لاكین، عدمیّه اصل‌لر مجرالاریندا جاری اولاندا ضیدّلرینی ثابیت ائتمزلر.

بونلارین هامیسی، موشتری‌نین خیارا سبب اولان ناقیصلیغین ایدّعاسینا گؤره ایدی.

ساتیجی اونون خیارینا سبب اولان آرتیقلیغی ایدّعا ائدیرسه، موشتری بؤلومنده دئدیكلریمیزه اساساً، ساتیجی‌نین سؤزونو موقدّم توتماغی طلب ائدیر. چونكی اصل، عقدین، مؤوجود اوزرینده واقع اولماماسیدیر كی ساتیجی اوچون اونا وفا ائتمك واجیب اولسون. (ساتیجی دئییر: قویونلار موشاهیده زامانی آریق ایدیلر و ایندی تحویل زامانی كؤكَلیبلر.)

شهید اوّلین «اللمعة» كیتابی‌نین عیبارتی‌نین ظاهیری موشتری‌نین سؤزونو موقدّم سایماقدیر. آما اونون ویجهه‌سی بللی دئییل. (بعضیلری دئییبلر: بورداكی اصل، «اصالة اللزوم»دور. بیر ده اولا بیلر اصل، خیارین اولماماسی اولسون.)

وكذا صحة ما فی التذكرة: من أصالة عدم التزام المشتری بتملك هذا الموجود حتى یجب الوفاء بما الزم.

نعم ما فی المبسوط  والسرائر  والدروس: من أصالة بقاء ید المشتری على الثمن، كأنه لا یناسب أصالة اللزوم بل یناسب أصالةالجواز عند الشك فی لزوم العقد، كما یظهر من المختلف فی باب السبق والرمایة.

وسیأتی تحقیق الحال فی باب الخیار.

وأما

دعوى ورود أصالة عدم تغیر المبیع على الاصول المذكورة، لأن الشك فیها

مسبب عن الشك فی تغیر المبیع، فهی مدفوعة - مضافا إلى منع جریانه فیما إذا علم بالسمن قبل المشاهدة فاختلف فی زمان المشاهدة، كما إذا علم بكونها سمینة وأنها صارت مهزولة، ولا یعلم أنها فی زمان المشاهدة كانت باقیة على السمن أو لا، فحینئذ مقتضى الأصل تأخر الهزال عن المشاهدة، فالأصل تأخر التغیر، لا عدمه

الموجب للزوم العقد -: بأن مرجع أصالة عدم تغیر المبیع إلى عدم كونها حین المشاهدة سمینة، ومن المعلوم: أن هذا بنفسه لا یوجب لزوم العقد، نظیر أصالة عدم وقوع العقد على السمین.

نعم، لو ثبت بذلك الأصل هزالها عند المشاهدة وتعلق العقد بالمهزول ثبت لزوم العقد، ولكن الاصول العدمیة فی مجاریها لا تثبت وجود أضدادها.

هذا كله مع دعوى المشتری النقص الموجب للخیار.

ولو ادعى البائع الزیادة

الموجبة لخیار البائع، فمقتضى ما ذكرنا فی طرف المشتری تقدیم قول البائع، لأن الأصل عدم وقوع العقد على هذا الموجود حتى یجب علیه الوفاء به.

وظاهر عبارة اللمعة تقدیم قول المشتری هنا.

ولم یعلم وجهه.

سن دئسن: قئید اولان عموماتدان خاریج اولانلارین، قئید اولان عنواندا اولماقلارینا دلیل یوخدور. (ایدّعا ائتسن كی بو عنوان: «المال الذّی لم یدفع عوضعه الی المشتری» تخصیص یئمه‌ییب.) بیز [جواب اولاراق] دئیَریك: دفع اولان شئیله، ثمنله موعاویضه اولان شئیین آراسیندا اینطیباق اولمازسا، ثمن بو عموماتدان تخصیص یئییب و خاریج اولوب. (مثلاً ثمنی قیرمیزی آرابا قارشیلیغیندا وئرمیشدیك آما ایندی ماویسی تحویل وئریلیب.) نتیجه‌ده اوندا شوبهه اولدوغوندا، اصل، قئید اولان موعاویضه‌نین حیاتا كئچمه‌مه‌سیدیر.

من دئیَرم: خیارین سببی _و موشتری‌نین، عقدین فسخینه اولان سلطنتی‌نین سببی و موشتری‌نین او موعاویضه‌یه وفا ائتمه‌مه‌سی‌نین سببی_ خاریجده‌كی عئینین، موعاقیده اولان شئیله مونطبیق اولماماسیدیر. باشقا سؤزله، خیارین سببی ساتیجی‌نین عقده وفا ائتمه‌مه‌سیدیر. [ساتیجی‌نین عقده وفا ائتمه‌سی بئله اولاردی:] اوزرینده عقد واقع اولان شئیی، موشتری‌یه وئره ایدی. نه اینكی [خیارین سببی] عقدین خاریجی عئینله مونطبیق اولمایان شئیین اوزرینده واقع اولماسیدیر. (خیارین سببی، عقدین خاریجی عئینله مونطبیق اولمایان شئی اوزرینده، واقع اولدوغو دئییل.)

نئجه كی عقدین لازیملیگی‌نین سببی، عقدین طلبی‌نین موحقق اولماسیدیر. [عقدین طلبی بودور:] اوزرینده عقد واقع اولان «صیفتلره مالیك اولان» عئینین، موشتری‌نین مولكونه كئچیریلمه‌سیدیر. اصل، بیرینجیسی ایله موافیقدیر (اصل، وفا ائتمه‌مه‌سیدیر.) و ایكینجیسی ایله موخالیفدیر. مثلاً عقد، كؤك بیر عئینین اوزرینده واقع اولورسا و سونرا آریقلاییرسا، بو، خیار تؤره‌در. چونكی عقد اونون اوزرینده اولان _كؤك_، خاریجده اینتیقال تاپماییب. نه اینكی عقدین، كؤك اوزرینده واقع اولماسی خیارا سبب اولسون. بو، بئیعی جاییز[1] ائتمگی طلب ائتمیر. بئیعی جاییز ائدن (لازیملیكدن ساخلایان) یالنیز خاریجی عئینین، عقدین موتعلّقی ایله مونطبیق اولماماسیدیر.

آیدیندیر كی شوبهه اولان زامان، مونطبیق اولماماق اصل ایله موافیقدیر. قئید ائتدیكلریمیزدن بایاق دئدیگیمیزین _یعنی موشتری‌نین حاقّی‌نین چاتماماسی‌نین اصالتی‌نین_ دوزگونلویو موحقق اولدو.

فإن قلت: لا دلیل على كون الخارج من العمومات المذكورة معنونا بالعنوان المذكور، بل نقول: قد خرج من تلك العمومات المال الذی وقع المعاوضة بینه وبین ما لم ینطبق على المدفوع، فإذا شك فی ذلك فالأصل عدم وقوع المعاوضة المذكورة.

قلت: السبب فی الخیار وسلطنة المشتری على فسخ العقد وعدم وجوب الوفاء به علیه هو عدم كون العین الخارجیة منطبقة على ما وقع العقد علیه.

وبعبارة اخرى: هو عدم وفاء البائع بالعقد بدفع العنوان الذی وقع العقد علیه إلى المشتری، لا وقوع العقد على ما لا  یطابق العین الخارجیة.

كما أن السبب فی لزوم العقد تحقق مقتضاه: من انتقال العین بالصفات التی وقع العقد علیها إلى ملك المشتری.

والأصل موافق للأول، ومخالف للثانی.

مثلا إذا وقع العقد على العین على أنها سمینة فبانت مهزولة، فالموجب للخیار هو: أنه لم ینتقلإلیه فی الخارج ما عقد علیه وهو السمین، لا وقوع العقد على السمین، فإن ذلك لا یقتضی الجواز، وإنما المقتضی للجواز عدم انطباق العین الخارجیة على متعلق العقد، ومن المعلوم أن عدم الانطباق هو المطابق

للأصل عند الشك.

فقد تحقق مما ذكرنا:

صحة ما تقدم: من أصالة عدم وصول حق المشتری إلیه،

قئید ائتدیكلریمیزدن لازیملیك اصالتینه ال آتماغین فاسید اولدوغو بللی اولدو. (دئییردیلر بئیعین لازیم اولماغی اصلدیر و موشتری عقده وفا ائتمه‌لیدیر و فسخ ائده بیلمز. بیز دئدیك بو دوزگون دئییل.) چونكی هامی ایجماع اولاراق قبول ائدیر كی: مبیع، موشتری‌نین مولكودور و ثمن‌ده، ساتیجی‌نین مولكودور. موشتری ‌ایله ساتیجی‌نین ایختیلافی، موشتری‌نین فسخه سولطه‌لی اولوب اولماماسیدیر. اوّل قئید اولدوغو كیمی، لازیملیك اصالتی، موشتری‌نین فسخه اولان سولطه‌سینی نفی ائدیر. [لازیملیك اصالتی‌نین]  فاسیدلیك شرحی: لازیملیك و غیری-لازیملیكده شوبهه‌لنمك، عقدین موتعلّینده شك ائتمك جهتیندندیر. (ایلك اولاراق عقین موتعلّقینده شوبهه یارانیر، اوندان آسیلی اولاراق، لازیملیك و غیری-لازیملیكده شوبهه یارانیر.) بیز دئیَریك: اصل، عقیدین بو مؤوجودا تعلّوق تاپماماسیدیر كی لازیملیك ثبوت اولسون. و بو اصل، لازیملیك اصالتینه واریددیر.

حاصیل بو كی بوردا ایكی مسأله وار:

بیرینجیسی بودور: عقدین موتعلّقی، مفقود صیفته موقیّد دئییل و اوندا منیمسنمه‌ییب. بو اصل، عدمی-خیاردا فایدا وئرر لاكین جاری اولا بیلمز چونكی سابیق حالتی یوخدور.

ایكینجیسی بودور: عقد، مفقود صیفتی مینمسه‌ین موصوف اوزرینده واقع اولماییب. بو اصل، جاریدیر آما فایداسیزدیر. (ایكی ضیدّدن بیری‌نین گومانی ایله او بیری ضیدّی ثبوت ائتمك اولماز.) جولادا بیردن-بیره یارانمیش سو باره‌ده شوبهه كیمی. گؤره‌سن او سو اصالتاً كورّ ایدی یا یوخ؟ بوردا كورّ اولماماق اصالتی جاریدیر آما سویون آزلیغی‌نین آثاری‌نین ترتیبینده فایداسی یوخدور. بیل گینن و غنیمت سای گینن. (سویون آز-آز گلیب اورا دولدوغونو گؤرسن، بئله ایستیصحاب ائده بیلرسن: ایلك اولاراق آز ایدی و ایندی‌ كی كورّ اولوب اولمادیغیندا شوبهه ائدیریك، اصل، كورّ اولماماسیدیر. چونكی اوّلدن آزیدی. بونون آز اولماغینی ثبوت ائتمه‌لیسن كی آزلیق آثارینی یوكله‌یه‌سن.)

دئدیكلریمیزدن، بایاق ذیكر ائتدیگیمیز عملیّه اصول‌لارا حاكیم اولان و عقدی لازیم بیلمگی طلب ائدن عموماتا، ال آتماغین حالی بللی اولور. (ایدّعا ائدیرلر: ایجتهادیّه دلیللر، عملیّه‌ اصولا حاكیمدیلر.) او عموماتین تایی كی مالین یئمه‌سی‌نین حراملیغینا دلالت ائلیر، مگر راضی‌لیقلا تیجارت اولسون. (موشتری‌نین حاقّی یوخدور ساتیجی‌نین راضیلیغی اولمادان بئیعی فسخ ائدیب اونون حاقّی اولان ثمنی الیندن آلا.)

و بو عموم: «موسلمان شخصین مالی، اورك راضیلیغی ایله اولمازسا حلال دئییل».

و بو عموم: «اینسانلار اؤز ماللارینا سولطه‌لری وار».

[عموماتا ال آتان شخص ایستیدلال ائدیب دئییر:] بو دلیل‌لر موشتری‌نین ساتیجیدان ثمنی گئری آلماغا سولطه‌سی‌نین اولماماسینا دلالت ائلیر. چونكی ثمنین اونون مولكونه چئوریلمه‌سی فرض اولوب.

[شئیخ انصاری بونون‌دا ردّ اولما سببین بئله آچیخلیر:] بو عموماتین تخصیص یئمكلری سنه گیزلی دئییل. خیار دلیللری‌‌نین حؤكمو ایله، عَوَضی اؤده‌نیلمه‌ین مال اونلاردان خاریج اولوب، ائله عوَض كی موعاویضه اونون اوزرینده واقع اولوب. [خاریج اولماقلاری یقینلی اولورسا قبول ائدریك] آما اوندا (عوَضی اؤده‌نیلمه‌سینده) شوبهه اولونورسا، اصل، عوَضین اؤده‌نیلمه‌سیدیر. و بو همن بایاق قئید اولان «موشتری‌نین حاقّی‌نین اونا چاتماماسی اصالتی»دیر. نتیجه‌ده موشتری‌نین حاقّی‌نین اونا چاتماماسی، صیفت تخلّوفو خیاری‌نین موضوعسونو ثبوت ائدر.

وبما ذكرنا یظهر

فساد التمسك بأصالة اللزوم،

حیث إن المبیع ملك المشتری، والثمن ملك البائع اتفاقا، وإنما اختلافهما فی تسلط المشتری على الفسخ، فینفی بما تقدم من قاعدة اللزوم.

توضیح الفساد: أن الشك فی اللزوم وعدمه من حیث الشك فی متعلق العقد، فإنا نقول: الأصل عدم تعلق العقد بهذا الموجود حتى یثبت اللزوم، وهو وارد على أصالة اللزوم .

والحاصل: أن هنا أمرین: أحدهما: عدم تقیید متعلق العقد بذلك الوصف المفقود وأخذه فیه.

وهذا الأصل ینفع فی عدم الخیار، لكنه غیر جار، لعدم الحالةالسابقة.

والثانی: عدم وقوع العقد على الموصوف بذاك الوصف المفقود.

وهذا جار غیر نافع، نظیر الشك فی كون الماء المخلوق  دفعة كرا من أصله، فإن أصالة عدم كریته نافعة غیر جاریة، وأصالة عدم وجود الكر جاریة غیر نافعة فی ترتب آثار القلة على الماء المذكور، فافهم واغتنم.

وبما ذكرنا یظهر حال التمسك بالعمومات المقتضیة للزوم العقد الحاكمة على الاصول العملیة المتقدمة، مثل ما دل على حرمة أكل المال إلا أن تكون تجارة عن تراض، وعموم: " لا یحل مال امرئمسلم إلا عن طیب نفسه " ، وعموم: " الناس مسلطون على أموالهم " ، بناء على أنها تدل على عدم تسلط المشتری على استرداد الثمن من البائع، لأن المفروض صیرورته ملكا له، إذ لا یخفى علیك أن هذه العمومات مخصصة قد خرج عنها بحكم أدلة الخیار المال الذی لم یدفع عوضه الذی وقع المعاوضة علیه إلى المشتری، فإذا شك فی ذلك فالأصل عدم دفع العوض.

وهذا هو الذی تقدم: من أصالة عدم وصول حق المشتری إلیه، فإن عدم وصول حقه إلیه یثبت موضوع خیار تخلف الوصف.

اگر ایدّعا ائتسن كی یوخاریداكی اصل، «مفقود صیفته موقیّد اولموش عئینین اوزرینده واقع اولان عقدین واقع اولماماسی اصالتی» ایله موعاریضه‌سی اولدوغونا گؤره، جاییزلیك ثبوت اولور، [سنین بو ایدّعان آشاغیداكی دلیلله ] دفع اولونار:

عقدین، موقیّد عئینین اوزرینده واقع اولمادیغی، واقع اولموش عقدین لازیملیگینی ثبوت ائده بیلمز. یالنیز او زامان ثبوت ائده بیلر كی عقدین، غیری-موقیّد عئینین اوزرینده واقع اولدوغونو ثبوت ائتسین. [ثبوت‌دا] عقدین موقیّد عئینین اوزرینده واقع اولماماسی اصالتی ایله گئرچكلشر.  بو دا جاییز دئییل. (جاییز دئییل كی دئیه‌سن: اصل، عقدین موقیّد عئینده واقع اولماماسیدیر، نتیجه‌ده عقد غیری-موقیّد عئینده واقع اولوب و نتیجه‌ده لازیم دئییل.) اصولدا تحقیق اولدوغو كیمی [كی ایكی ضیدّین بیری‌نین رفعی او بیریسی‌نین ثبوتو دئمك دئییل.)

[باشقا سؤزله] ایكینجینه اساساً [دَییشیب دَییشمه‌مكده‌‌كی] مونازیعه، بورا قاییدار كی ، عقد و راضیلاشما موطلق شئیین اوزرینده واقع اولوب، ائله كی موصوف، مؤوجود صیفته شامیل اولسون و یا عقد و راضیلاشما غیری-موطلق شئیین اوزرینده واقع اولوب؟

اصل موشتری‌یه طرفدیر. [اصل، بودور كی عقد، موطلق اوزرینده اولماییب.]

ایدّعا ائتسن كی یوخاریداكی اصل، «مفقود صیفته موقیّد اولموش عئینین اوزرینده واقع اولان عقدین واقع اولماماسی اصالتی» ایله موعاریضه‌سی وار، [سنین بو ایدّعان آشاغیداكی دلیلله] دفع اولونار:

اوندان آسیلی اولماماق، بوندان آسیلی اولماق آنلامیندا دئییل كی موشتری‌نین اونا وفا ائتمه‌سی لازیم اولسون. موشترینی عقده وفا ائتمگه مجبور ائتمك، بوندان آسیلیدیر كی عقدین بونون (مؤوجود صیفله اولان مبیع) اوزرینده اولماسی ثبوت اولونسون. او دا ثبوت اولونماییب. نتیجه‌ده اصل، عقدین مؤوجود صیفته موقیّد اولموش عئینین اوزرینده اولماماسیدیر.

اصولدا بئله تقریر اولونور: ایكی ضیدّین بیرینی، اصل ایله نفی ائتمك او بیریسینی ثبوت ائتمز كی اونا حؤكم ترتیب ائدیله.

ودعوى: معارضته بأصالة عدم وقوع العقد على العین المقیدة بالوصف المفقود لیثبت الجواز، مدفوعة: بأن عدم وقوع العقد على العین المقیدة لا یثبت جواز العقد الواقع إلا بعد إثبات وقوع العقد على العین الغیر المقیدة بأصالة عدم وقوع العقد على المقیدة، وهو غیر جائز كما حقق فی الاصول.

وعلى الثانی: یرجع النزاع إلى وقوع العقد والتراضی على الشئ المطلق بحیث یشمل الموصوف بهذا الوصف الموجود وعدمه،

والأصل مع المشتری.

ودعوى: معارضته بأصالة عدم وقوع العقد على الشئ الموصوفبالصفة المفقودة، مدفوعة: بأنه لا یلزم من عدم تعلقه بذاك تعلقه بهذا حتى یلزم على المشتری الوفاء به، فإلزام المشتری بالوفاء بالعقد موقوف على ثبوت تعلق العقد بهذا، وهو غیر ثابت والأصل عدمه، وقد تقرر فی الاصول: أن نفی أحد الضدین بالأصل لا یثبت الضد الآخر لیترتب علیه حكمه.