فرع:

موردّد بئیعی باطیل بیلدیگیمز اساسدا، اگر موشتری و ساتیجی توافوق ائدر‌لرسه كی غیری-موشاع نظرده توتوبلار، اونلارین باطیللیگه توافوقونه گؤره بئیع صحیح اولماز. آما اگر ایختیلافلاری چیخارسا و موشتری ایدّعا ائدسه كی موشاع نظرده توتوب نتیجه‌ده بئیع صحیح اولمالیدیر و ساتیجی دئیه كی من اونلاردان بیرینی (تعیین ائتمه‌دن) نظرده توتموشدوم (و بئیع باطیل اولمالیدیر.) «التذكرة» كیتابی صحیحلیك اصالتینه عمل ائده‌رك، موشتری‌نین سؤزونو قبول ائتمگی یاخشی بیلیب. تعیین اولماماغی اصل بیلك. بیتدی.

علامه‌نین فتواسی (صحیحلیك اصالتی) او زامان یاخشی اولار كی ایكی طرف واحید بیر صیغه‌نین (كی ایكی معنادان بیرینده ظهور ائدیر) دئییلمه‌سینی قبول ائتمه‌یه‌لر. آما ایكسی‌ده بیر سؤزون دئییلمه‌سینی (كی اونون ظهورونون نه اولدوغو بللیدیر.) قبول ائدیرلرسه‌، صحیحلیك اصالتینه ال آتا بیلمه‌ریك. [ظاهیر، نیّتین كاشیفیدیر.] تبعاً هر نه‌ده ظهور تاپیرسا اونو منیمسه‌مه‌لی‌ییك. (یا موشاعلیق و یا موردّد فرد). صحیحلیك اصالتی، ظاهیرلری صرف ائتمز. (یعنی ظاهیری آیری یئره یورا بیلمز. ظاهیر تعبّودی مسأله‌دیر آما صحیحلیك اصالتی، اماره‌دیر.)

آما «تعیین اولماماغی اصل بیلك»دن نه‌یی نظرده توتدوغونو بیلمه‌دیم.

بیزیم عصره یاخین اولان عالیملرین بعضیسی دئییبلر: «كلامدا عدمی-ایشاعه‌یه ظهور اولورسا دا، موسلمان عملی‌نین صحیحلیگه حمل ائدیلمه‌سی صاریفه قرینه‌دیر». (ظاهیری صرف ائدر یعنی یورار و دئیَر: ظاهیری نظرده توتمامیشدی.)

[شئیخ انصاری دئییر:] بونا اعتیراض وار. (نییه گرك صحیحلیك اصالتی ظاهیری یورا بیلسین؟ بیر حالدا كی ظاهیر تعبّودی مسأله‌دیر و صحیحلیك اصالتی اماره‌دیر و نیّتی كشف ائدیر.)

فرع: على المشهور من المنع، لو اتفقا على أنهما أرادا غیر شائع لم یصح البیع، لاتفاقهما على بطلانه.

ولو اختلفا فادعى المشتری الإشاعة فیصح البیع، وقال البائع: أردت معینا،

ففی التذكرة: الأقرب قبول قول المشتری، عملا بأصالة الصحة وأصالة عدم التعیین، انتهى.

وهذا حسن لو لم یتسالما على صیغة ظاهرة فی أحد المعنیین، أما معه فالمتبع  هو الظاهر، وأصالة الصحة لا تصرف الظواهر .

وأما أصالة عدم التعیین فلم أتحققها.

وذكر بعض من قارب عصرنا: أنه لو فرض للكلام ظهور فی عدم  الإشاعة كان حمل الفعل على الصحة قرینة صارفة.

وفیه نظر.

بعضی اوستادلار علامه‌نین «القواعد»ینه یازدیغی شرحده، پارچادان و یئردن بیر ذراع ساتماقدا موصنّیفین (علامه‌نین) صحیحلیگه وئرن حؤكمونو _كی موشاعدان بیر كسره قاییدیر (بیرینی ویجهه‌یه)_ نقل ائدندن سونرا دئییب: «موشتری و ساتیجی تعیین ائتمه‌دن، خاریجی عئینی نظرده توتارلارسا (مثلاً ایكی قولدان بیری) بئله موعامیله باطیلدیر. هابئله كولّی (عمومی) نظرده توتوب موشاع حسابلاماسالارسا (ایكینجی ویجهه) یئنه‌ده باطیل اولار.

چونكی بیرینجینده ایبهام یارانیر و یوخون (معدومون) ساتماسی آنلامدادیر. (اونلارین بیری‌نین كی خاریجی وجودو یوخدور!)

ایكینجینده‌ده جماعتین غرضلری فرقلی اولدوغونا گؤره باطیلدیر. چوخ نادیر حالدا تاپیلار كی موشتری و ساتیجی اوچون هر هانسی طرفدن اولدوغو فرق ائله‌مه‌سین. نادیر حاللار دا اكثره مولحق اولار. و هابئله چونكی موردّد مبیعین بئیعی‌نین باطیللییگنده منقول ایجماع وار.

[او اوستاد بونلاری دئیَندن سونرا] دئییب: دقیق نظر و چوخلو آراشدیرمادان سونرا [بو نتیچه اله گلیر:] شرعی غرر اولان یئرده عؤرفی غررین اولماسی گركمیر و اونون عكسی‌ده صادیقدیر. (قاچاق قول ضمیمه ایله بیرلیكده شرعاً غرر دئییل آما عؤرفاً غرردیر. امتیعه‌لری باش باشا دَییشَنده شرعاً غررلیدیر آما عؤرفاً غرر دئییل.)

[موعیّن ایچینده كولّی (عمومی) ساتاندا] جهالتین خصوصیّتدن رفع اولماسی فایداسیزدیر چونكی او قصد ائدیلمه‌ییب و ماهیّتده جهالت وار. (هانسی صاع‌نی اونا وئره‌جكسن؟)

و چونكی شرعین داییره‌سی داها داردیر. (شرع، چوخ آز یئرده غررسیز بیلیب صحیح ساییر.) هرچند ایكی ایصطیلاحین (عؤرف و شرعین غرر مسأله‌سینده) آراسینداكی نیسبت «عموم خصوص من وجه‌«دیر.

اصحابین دوشونمه‌سی (غررلی بئیع مسأله‌سینده) موقدّمدیر چونكی اونلارا شارعین مذاقینا داها بیلگیلیدیلر. بیتدی.

[شئیخ انصاری دئییر: اوستادیمیز] عموماتین خیلافینا اولاندا،(قایدالارا اساساً بئیعین صحیح اولماسی گركن یئرلرده كی عالیملر باطیل ساییبلار،) اصحابین دوشونمه‌سینه سیغینماقدا یاخشی ایش گؤروب.

قال بعض الأساطین فی شرحه على القواعد - بعد حكم المصنف بصحة بیع الذراع من الثوب والأرض، الراجع إلى بیع الكسر المشاع -قال: وإن قصدا معینا  أو كلیا لا على وجه الإشاعة بطل، لحصول الغرر بالإبهام فی الأول، وكونه بیع المعدوم، وباختلاف الأغراض فی الثانی غالبا، فیلحق به النادر، وللإجماع المنقول فیه - إلى أن قال: - والظاهر بعد إمعان النظر ونهایة التتبع أن الغرر الشرعی لا یستلزم الغرر العرفی وبالعكس، وارتفاع الجهالة فی الخصوصیة قد لا یثمر مع حصولها فی أصل الماهیة، ولعل الدائرة فی الشرع أضیق، وإن كان بین المصطلحین عموم وخصوص من وجهین ، وفهم الأصحاب مقدم، لأنهم أدرى بمذاق الشارع وأعلم، انتهى.

ولقد أجاد حیث التجأ إلى فهم الأصحاب فیما یخالف العمومات.

آما اوچونجوسو: قیمتی فرقلندیرن صیفتلر ایكی فردده ده عئینی اولدوغو دورومدا غرر لازیم گلمز. بونا گؤره اوچونجو ویجهه‌ده ردّ اولونار.

[صیفتلری‌نین عئینی اولدوغونا گؤره] سَلَف بئیعینده، مونضبیط اولماغا تأكید اولوندوغونا رغماً بئلنچی موعامیله‌لرده كولّی (عمومی) ساتماق اولار. (مثلاً ایكی آی سونرا سنه اون عدد قویون سلف ساتدیم.)

هابئله سیز اؤزوز تاخیل ییغیمیندان بیر صاعین ساتیلماسینی جاییز بیلدیز. [اوردا دا هانسی صاعین اولماسی موعیّن اولمامیشدی كی.) اونونلا بونون آراسیندا غرر باخیمیندان كی قطعیتاً فرق یوخدور. بونا گؤره ده جناب فخرالدّین الایضاح كیتابیندا تاخیل ییغیمیندان بیر صاع ساتماغی جاییز بیلمه‌ییب. چونكی اوندا مبیع موعیّن اولماییب و غرر گتیرر. غرر ده ایجماعاً باطیل ائدر.

آما دؤردونجو (كی دئییردی مولكیّت قاییم اولماغا یئر ایستیر.): مولكیّت صیفتی‌نین خاریجی مؤوجودا احتیاجی یوخدور. سَلَم و یا نقد فورموندا ساتیلان كولّی (عمومی)، موشتری‌نین مولكی ساییلیر. (مثلاً ساتیجی دئییر: «سنه بیر صاع بوغدا ساتدیم». بیر صاع بوغدا موشتری‌نین مولكی اولدو. ایندی هانسی ائشیكده مؤوجود اولان بیر صاع موشتری‌نین مولكیدیر؟) خاریجده ائله مبیع یوخدور كی «موشتری‌نین مولكی اولماق» صیفتی اوندا اولسون. نتیجه‌ده مولكیّت بیر اعتیباری مسأله‌دیر كی عؤرف و شرع هر بیری و یا ایكیسی‌ده اونو اؤز یئرلرینده مؤعتبر ائدرلر. (مثلاً عؤرف چاخیردا مولكیّتی مؤعتبر ائدر آما شرع یوخ. بعضی یئرلرده فقط شرع مؤعتبر بیلر و بعضاً ده هر ایكیسی‌ده مؤعتبر بیلرلر. مولكیّت تورشلوق و قارالیق كیمی وجودیّه اصلی (موتأصّیله) صیفت دئییللدیر. [كی تحقّوق تاپماق اوچون اؤزونه یئر آختارسین.)

ائله بونا گؤره عالیملر ایكی شئیدن موعیّن اولمایان بیرینه وصیّت ائتمگین صحیح اولدوغونو تصریح ائدیبلر. هابئله ایكی شخصدن موشخّص اولمایان بیرینه وصیّت ائتمگی صحیح بیلیبلر. و بونلارا تایلاری. (مثلاً وصیّت ائده: بو كیتابلاری یا بو مدرسه‌یه وئرین ویا او بیری مدرسه‌یه.) [بورا دا اورانین تاییدیر. نییه بوردا جاییز اولسون آما بئیعده اولماسین؟]

اوّللری محقق اردیبلی‌ اولان جماعتین، اعتیراف ائتدیكلری كیمی اینصاف بودور كی: بئلنچی بئیعین ردّینه مؤعتبر دلیلیمیز یوخدور.

محقق اردبیلی‌دن نقل اولانا اساساً «شرح الارشاد» كیتابیندا، اصحابین، پارچادان _هانسی طرفیندن كسمگی موعیّن ائتمه‌ده_ بیر ذراع ساتماغی منع ائتدیكلرینی، حكایت ائدندن سونرا دئییب: اصحابین منع ائتمه‌سینده دوشونمك یئری وار. (یعنی نییه گرك منع ائده‌لر؟ منع ائتمگه دلیل یوخدو.) چونكی بو قدر علمین مؤعتبر اولماسینا دلیلیمیز یوخدور. موشتری ایله ساتیجی بیر پارچادان بیر ذراع اوزه‌رینده، هر طرفدن كی موشتری ایستیر و یا یئرین هر طرفیندن كی ایستیر، راضیلاشیرسالار، ذراعی بیلندن سونرا صحیح اولماغا هانسی مانع قالیر؟ بیتدی. (محقق اردبیلی‌نین سؤزو)

[بو دلیللر هامیسی ردّ اولوندو] و ثبوت ائدیله بیلسه یالنیز ایجماع دلیل اولا بیلر. بیلدین كی بیر نئچه نفر ایجماعی اصحابا نیسبت وئریردیلر.

وأما الوجه الثالث، فیرده منع لزوم الغرر مع فرض اتفاق الأفراد فی الصفات الموجبة لاختلاف القیمة، ولذا یجوز الإسلاف فیالكلی من هذه الأفراد، مع أن الانضباط فی السلم آكد.

وأیضا فقد جوزوا بیع الصاع الكلی من الصبرة، ولا فرق بینهما من حیث الغرر قطعا، ولذا رد فی الإیضاح حمل الصاع من الصبرة على الكلی برجوعه إلى عدم تعیین المبیع الموجب للغرر المفسد إجماعا .

وأما الرابع، فبمنع احتیاج صفة الملك إلى موجود خارجی، فإن الكلی المبیع سلما أو حالا مملوك للمشتری، ولا وجود لفرد منه فی الخارج بصفة كونه مملوكا للمشتری، فالوجه أن الملكیة أمر اعتباری یعتبره العرف والشرع أو أحدهما فی موارده، ولیست صفة وجودیة متأصلة كالحموضة والسواد، ولذا صرحوا بصحة الوصیة بأحد الشیئین، بل لأحد  الشخصین ونحوهما .

فالإنصاف - كما اعترف به جماعة  أولهم المحقق الأردبیلی - عدم دلیل معتبر على المنع.

قال فی شرح الإرشاد - على ما حكی عنه - بعد أن حكى عن الأصحاب المنع عن بیع ذراع من كرباس من غیر تقیید كونه من أیالطرفین، قال: وفیه تأمل، إذ لم یقم دلیل على اعتبار هذا المقدار من

العلم، فإنهما إذا تراضیا على ذراع من هذا الكرباس من أی طرف أراد المشتری أو من أی جانب كان من الأرض، فما المانع بعد العلم بذلك؟  انتهى.

فالدلیل هو الإجماع لو ثبت، وقد عرفت من  غیر واحد نسبته إلى الأصحاب.

«الخلاف» كیتابیندا سَلَم بابیندا بئله دئییر: موشتری دئسه‌ «بو ایكی قولدان بیرینی و یا بو قوللاردان بیرینی سندن آلدیم» آلیش وئریش باطیلدیر. بونون باطیللیگینه بیزیم دلیلیمیز، مجهول اولماسیدیر و صحیح اولماماسی واجیبدیر. اوندان علاوه، قوللارین قیمتلری‌نین فرقلی اولدوغونا گؤره بو، غررلی بئیعدیر. اوندان علاوه شرعده بو بئیعین صحیحلیگینه دلیلیمیز یوخدور. البته بیز بو مسأله‌نی بئیعلر مسأله‌سینده قئید ائتدیك. و دئدیك كی ایكی قولدان بیرینی ساتماغی، بیزیم عالیملر صحیح بیلیبلر.

[ایكی قولدان بیری‌نین ساتماغینی صحیح بیلرسك ده] یالنیز او حدیثدن تبعیّت ائتمیشیك و باشقا ایكی عددی (قویونلاری و تورپاق ساحه‌سینی) اونا قیاس ائتمه‌میشیك.  بیتدی.

بئیعلر بابیندا قئید اولان سؤز بئله‌دیر: بیزیم اصحابیمیز روایت ائدیبلر ایكی قولدان بیرینی آلماق مسأله‌سینده، بو اساسدا كی موشتری هر هانسینی ایسته‌سه گؤرتوره بیلر، بئلنچی بئیع جاییزدیر. آما ایكی پارچادان بیری و یا ایكی قویوندان بیرینده روایت ائتمه‌ییبلر. سونرا دئییب: بیزیم دلیلیمیز: فیرقه‌میزین ایجماعسیدیر. (اصحابیمیز بونو ایكی قولدان بیری‌نین ساتماسیندا جاییز بیلیبلر.) بیر ده پیغمبرین (ص) بو سؤزو: مؤمینلر شرطلرینه باغلیدیلار. بیتدی.

هابئله یاخیندا «فخرالدین»ین سؤزونده گله‌جك كی مبیعی تشخیص وئرمه‌مك غرر گتیرر و غرری نهی ائتمك ده باطیللیك گتیرر ایجماعاً. (بو دا مجهول اولماسینی تصدیق ائدیر.)

بو سؤزلرین ظاهیری جهالتین صیدق ائتمه‌سیدیر. و نصّ اولمایان تقدیرده بو جهالتین تایی قادحدیر. (تأثیرلیدیر و بئیعی باطیل ائدیر.)

بلكه البتّه بیلدین كی جناب «حلّی» بئله بئیعی جاییز بیلن نصّی ردّ ائله‌دی. چونكی بو نصّ اومّتین ایجماعسی ایله موخالیف ایدی.

بیرینجی ویجهه‌نین كوبراسیندان (ایبهامین باطیللیگه سبب اولماسی) قئید ائتدیگیمیزدن، منع ائدن ویجهه‌لرین ایكینجی ویجهه‌سی‌نین دورومو دا بللی اولدو. (اونون دا ایشكالی وار.) نظرده توتدوغوم ایبهامین باطیل ائدیجی اولماسیدیر.

وعن الخلاف - فی باب السلم -: أنه لو قال: " أشتری منك أحد

هذین العبدین أو هؤلاء العبید " لم یصح الشراء.

دلیلنا: أنه بیع مجهول فیجب أن لا یصح، ولأنه بیع غرر لاختلاف قیمتی العبدین، ولأنه لا دلیل على صحة ذلك فی الشرع.

وقد ذكرنا هذه المسألة فی البیوع وقلنا: إن أصحابنا رووا جواز ذلك فی العبدین، فإن قلنا بذلك تبعنا فیه الروایة، ولم یقس غیرها علیها، انتهى.

وعبارته المحكیة فی باب البیوع هی: أنه روى أصحابنا أنه إذا اشترى عبدا من عبدین على أن للمشتری أن یختار أیهما شاء، أنه جائز، ولم یرووا فی الثوبین شیئا.

ثم قال: دلیلنا إجماع الفرقة، وقوله صلى الله علیه وآله وسلم: " المؤمنون عند شروطهم " ، انتهى.

وسیأتی أیضا فی كلام فخر الدین أن عدم تشخیص المبیع، من الغرر الذی یوجب النهی عنه الفساد إجماعا.

وظاهر هذه الكلمات صدق الجهالة وكون مثلها قادحة اتفاقا مع فرض عدم نص، بل قد عرفت رد الحلی للنص المجوز بمخالفته لإجماع الامة.

ومما ذكرنا من منع كبرى الوجه الأول یظهر حال الوجه الثانی من وجوه المنع، أعنی كون الإبهام مبطلا.

ایكینجی: ساتیجی بعض سؤزونو (مثلاً «بیر صاع») دئیَنده او كلمه‌دن، بوتون افرادی‌نین آراسیندا موردّد اولماسی و اونلارین هر بیری‌نین اولدوغونو مومكونلوگونو نظرده توتسون. افردا ایچینده بیر فردین نظرده توتولماسی كیمی. بو مسأله بیر ییغیمین موختلیف صاعلارا بؤلوندوگو زامان آیدینلاشار. ایكی قولدان بیری كیمی میصداقلارین قیمتده فرقلری اولورسا بئلنچی بئیع باطیلدیر. چونكی بو بئیع غررلیدیر. چونكی موشتری بو ایكی قولدان و یا ایكی قویوندان هانسیسی‌نین اونون اولاجاغینی بیلمیر.

آما بؤلونموش صاعلار كیمی قیمتلری بیر ده اولورسا، بعضی عالیملرین سؤزونده مشهور اولدوغو كیمی باطیلدیر. بلكه «الریاض» كیتابی منع ائده‌رك باطیل بیلمگی اصحابا نیسبت وئریب.

و هابئله محقق اردبیلی «موشاهیده اولونان پارچادان بیر ذراعین موعیّن ائدیلمه‌دیگی‌نین بئیعی‌نین باطیل اولماسینی» اصحابا نیسبت وئریب.

عالیملرین بعضیسی [بیرینجی] بئله بئیعین باطیللیگینه جهالتی دلیل گتیریبلر. ائله جهالت كی بئیعی باطیل ائتدیگینه هامی‌نین ایجماعسی وار.

آیریسی [ایكینجی] بئله ایستیدلال ائدیب كی مبیعین موبهم اولماسی باطیللیگه سبب اولور، جهالت یوخ. بو مطلبی (جهالتین ایبهاملا فرقلی اولدوغونو) «التذكرة» كیتابینداكی حؤكم تصدیق ائدیر: علامه «التذكره‌«ده ایكی موشاهیده اولونان موساوی قولون، بیرینی ساتماقدان منع ائدیب آما ایكی‌سیندن بیری اؤلموش ایسه بللی اولمادان دیرینی ساتماغی جاییز بیلیب. علامه‌نین بو حؤكمو عامه‌نین ترسینه‌دیر اونلار بوردا دا باطیل بیلیرلر.

[آیریسی] اوچونجو نفر ده غررلی اولدوغونا ایستیدلال ائدیب. (غررلی اولدوغونا گؤره باطیلدیر.)

[آیریسی] دؤردونجو نفر ده بئله دئییب: خارجیده‌كی آیری مؤوجود اولان صیفتلر كیمی مولكیّت‌ده، وجودیّه بیر صیفتدیر كی قاییم اولماسینا بیر یئره احتیاجی وار. اونلارین ایكی‌سیندن بیری، بدل طریقی ایله مولكیّتین قاییملیگینه قابیلیّتلری یوخدور. چونكی خاریجده اولان ایكی موعیّن مسأله‌دن، «اونلارین بیری»، اینتیزاعی بیر مسأله‌دیر.

بیرینجی ایستیدلال ضعیفدیر. چونكی موتقدّیملر، مجهول اولماغی و هم جهالتین باطیللیگه سبب اولماسینی قبول ائتمیرلر. [اونلار دئییرلر:] چونكی بدل طریقی ایله مجموعدان بیرینده، جهالت یوخدور. بونا گؤره كی بوردا تعیّون اولماییب كی جهالته نؤوبه چاتسین. [فرض ائتسك‌ده كی مجهولدور] یئنه غرر لازیم گتیرمه‌ین مجهولون بئیعیندن منع اولماسی موسلّم دئییل.

بلی، بعضی ایجماعلارین معقدیندن (مونعقید اولان یئریندن) هر ایكی موقدّیمه‌نین (1.جهالت وار. 2.جهالت باطیل ائدر.) صادیق اولدوغو ظاهیر اولور. ابن ادریس «السرائر» كیتابیندا ایكی قولدان بیرینی ساتماقدان منع ائدن حدیثی، شئیخ طوسی‌نین «الخلاف»یندان نقل ادئندن سونرا دئییب: حدیثین شامیل اولدوغو، اومّتین اعتیقادی‌نین عكسینه‌دیر و شیعه عالمیلری‌نین مذهبی، فتوالاری و تصنیفلری‌نین اصولو ایله ضیدّیّتی وار. چونكی مبیع، مجهول اولاندا اونون بئیعی ایختیلافسیز اولاراق باطیل بیلینیب. بیتدی.

الثانی: أن یراد به بعض مردد بین ما یمكن صدقه علیه من الأفراد المتصورة فی المجموع، نظیر تردد الفرد المنتشر بین الأفراد، وهذا یتضح فی صاع من الصیعان المتفرقة.

ولا إشكال فی بطلان ذلك مع اختلاف المصادیق فی القیمة كالعبدین المختلفین، لأنه غرر، لأن المشتری لا یعلم بما یحصل فی یده منهما.

وأما مع اتفاقهما فی القیمة كما فی الصیعان المتفرقة، فالمشهور أیضا - كما فی كلام بعض- المنع، بل فی الریاض نسبته إلى الأصحاب، وعن المحقق الأردبیلی قدس سره أیضا نسبة المنع عن بیع ذراع من كرباس مشاهد من غیر تعیین أحد طرفیه إلى الأصحاب .

واستدل على المنع بعضهم: بالجهالة التی یبطل معها البیع إجماعا.

وآخر: بأن الإبهام فی البیع مبطل له، لا من حیث الجهالة.

ویؤیده أنه حكم فی التذكرة - مع منعه عن بیع أحد العبدین المشاهدین المتساویین - بأنه لو تلف أحدهما فباع الباقی ولم یدر أیهما هو، صح، خلافا لبعض العامة.

وثالث: بلزوم الغرر.

ورابع: بأن الملك صفة وجودیة محتاجة إلى محل تقوم به - كسائر الصفات الموجودة فی الخارج - وأحدهما على سبیل البدل غیر قابل لقیامه به، لأنه أمرانتزاعی من أمرین معینین.

ویضعف الأول بمنع المقدمتین، لأن الواحد على سبیل البدل غیر مجهول، إذ لا تعین له فی الواقع حتى یجهل، والمنع عن بیع المجهول ولو لم یلزم غرر، غیر مسلم.

نعم، وقع فی معقد بعض الإجماعات ما یظهر منه صدق كلتا المقدمتین.

ففی السرائر - بعد نقل الروایة التی رواها فی الخلاف على جواز بیع عبد من عبدین - قال: إن ما اشتملت علیه الروایة مخالف لما علیه الامة بأسرها، مناف لاصول مذهب أصحابنا وفتاویهم وتصانیفهم، لأن المبیع إذا كان مجهولا كان البیع باطلا بغیر خلاف، انتهى.

بالجومله، بورداكی معیار، شخصی غررین دفعیدیر. چونكی بونلاردا نه‌یی موقدّر ائتمك اوچون مخصوص نصّیمیز یوخدور كی احتیمال وئرك حؤكم او تقدیره قاییدیر، هرچند شخصی غرر اولمایا. نئجه‌كی ظاهیر ائتدیك كی مكیل و موزوندا اؤلچو و چكی‌نین موقدّر اولدوغو اوچون، موعامیله‌نین شخصینده غرر اولماسا دا تقدیر ائتمك لازیمدیر. دوشون گینن. (یا سایی ایله اولار و یا موشاهیده ایله و یا هر ایكیسی ایله)

مسأله: اجزاءسی موساوی اولان شئیلرین بیر قیسمینی ساتماغین نئچه اوزو وار. مثلاً بیر ییغیم تاخیلدان بیر صاع ساتماق، ایستر ییغیم، صاع-صاع بؤلونسون، ایستر بیر یئرده اولسون. و یا پارچادان بیر ذراع. و یا ایكی قولدان بیرینی و [ایكی قویندان بیری] اونلارا تایلار كیمی. (شئیخ انصاری بوردا قویون و قولو میثال وورور آما بونلارین اجزاءسی بیر-بیریله موساوی دئییللر.) :

بیرینجی: ساتیجی بعض سؤزونو (مثلاً «بیر صاع») دئیَنده او كلمه‌دن، جمعین رئال كسرینی نظرده توتور. مثلاً دئیَنده: اون صاعلیق بوغدانین «بیر صاع»ینی سنه ساتدیم. اونون، اوندان بیرینی نظرده توتور. و یا دئیَنده ایكی قولدان بیرینی سنه ساتدیم اونلارین یاریسینی نظرده توتور. بئلنچی بئیعلر صحیحدیلر و اونلارا ایشكال یوخدور.

مبیعین بوتونلوكده موشاع اولماسیندا ایشكال یوخدور. فرق ائله‌مز ایكی قولون قیمتلری فرقلی اولسون، نهایتده بوتونون یاریسی بیزیمدیر. فرق ائله‌مز ییغیمین نئچه صاع اولدوغونو بیله‌سن و یا بیلمه‌یه‌سن. چونكی صاع ایله كسر موقدّر اولور. ایندی سن بوتونه گؤره صاع‌ین نیسبتینی بیله‌سن و یا بیلمه‌یه‌سن فرقی یوخدور.

بونلاری نظرده ساخلا.

لاكین علامه «التذكرة» كیتابیندا دئییب: ایكی قولدان بیرینده و ایكی قویوندان بیرینده موشاعلیق نظرده توتولورسا بئله بئیع باطیل اولار. آما تورپاق ساحه‌سیندن بیر ذراع‌‌نین عئیبی یوخدور. بیتدی.

علامه‌ بونلارین آراسیندا فرق قویدو آما سببی بللی دئییل. یوخسا بئله دئیه كی قول و قویوندا موشاع‌نین كسری اولماسین آما تورپاق ساحه‌سینده اولسون.

وبالجملة، فإذا فرضنا أن مقدار مالیة الغنم قلة وكثرة یعلم بالعدد فلا فرق بین الجهل بالعدد فیها وبین الجهل بالمقدار فی المكیل والموزون

والمعدود.

وكذا الحكم فی عدد الأذرع والطاقات فی الكرابیس  والجربان فی كثیر من الأراضی المقدرة عادة بالجریب.

نعم، ربما یتفق تعارف عدد خاص فی أذرع بعض طاقات الكرابیس، لكن الاعتماد على هذا من حیث كونه طریقا إلى عدد الأذرع، نظیر إخبار البائع، ولیس هذا معنى كفایة المشاهدة.

وتظهر الثمرة فی ثبوت الخیار، إذ على تقدیر كفایة المشاهدة لا یثبت خیار مع تبین قلة الأذرع بالنسبة إلى ما حصل التخمین به من المشاهدة، إلا إذا كان النقص عیبا أو اشترط عددا خاصا من حیث الذراع طولا وعرضا.

وبالجملة، فالمعیار هنا دفع الغرر الشخصی، إذ لم یرد هنا نص بالتقدیر لیحتمل إناطة الحكم به ولو لم یكن غرر، كما استظهرناه فی المكیل والموزون، فافهم.

مسألةبیع بعض من جملة متساویة الأجزاء

كصاع من صبرة مجتمعة الصیعان أو متفرقتها، أو ذراع من كرباس، أو عبد من عبدین، وشبه ذلك - یتصور على وجوه: الأول:

أن یرید بذلك البعض كسرا واقعیا من الجملة

مقدرا بذلك العنوان، فیرید بالصاع مثلا من صبرة تكون عشرة أصوع عشرها، ومن عبد من العبدین نصفهما.

ولا إشكال فی صحة ذلك، ولا فی كون المبیع مشاعا فی الجملة.

ولا فرق بین اختلاف العبدین فی القیمة وعدمه، ولا بین العلم بعدد صیعان الصبرة وعدمه، لأن الكسر مقدر بالصاع فلا یعتبر العلم بنسبته إلى المجموع.

هذا، ولكن قال فی التذكرة: والأقرب أنه لو قصد الإشاعة فی عبد من عبدین أو شاة من شاتین بطل، بخلاف الذراع من الأرض ، انتهى.

ولم یعلم وجه الفرق، إلا منع ظهور الكسر المشاع من لفظ " العبد " و " الشاة ".

مسأله: جناب محقق «الشرائع» كیتابیندا دئییب: پارچانی و تورپاق ساحه‌سینی اؤلچمه‌میش بئیع ائتمك جاییزدیر. هرچند اؤلچمه‌سی داها احتیاطلیدیر. چونكی جماعتین مقصدلری فرقلیدیر. مقصدلری‌ده موشاهیده ایله درك ائتمك ایمكانسیزدیر. نتیجه‌ده اؤلچمك لازمیدیر. بیتدی.

علامه‌ «التذكرة»ده دئییب: اجزاءسی فرقلی اولان شئیی موشاهیده ایله آلماق صحیحدیر. پارچا، ائو، قویون كیمی شئیلر. ایجماع بئله دئییر.

علامه «التحریر»ده تصریح ائدیب: ساییسی بیلنمه‌سه‌ده قویون سوروسونو ساتماق جاییزدیر.

من (شئیخ انصاری) دئییرم: بونلارین چوخوندا جاییزلیگه حؤكم وئرمك چتیندیر. چونكی چوخ واخت پارچانین نئچه «زرع» اولدوغو و قویون سوروسونون ساییسی بیلینمه‌سه غرر یارانار. موشاهیده ایله تخمین ائدیلن عدده ده گووَنمك جزاف یارادار.

بالجومله، قویونون مالیّتینی آز و چوخلوقدا سایی ایله بیلنمه‌سینی فرض ائتسك، اونا جاهیل اولماقلا مكیل، موزون و معدودا جاهیل اولماق آراسیندا فرق یوخدور. هابئله، پارچالارین طاق و ذرع ساییسی و عؤرفاً «جریب» ایله اؤلچولن یئرلرده جریب ساییسی، بئله‌دیلر. بلی، اولا بیلر بعضی پارچا طاقلاری‌نین موشخص ذرعلری اولدوغو عؤرف اولسون.(مثلاً هر طاق پارچا 20 ذرع اولسون) لاكین بونا اینانماق ذرعلری بیلمك اوچون بیر طریق ساییلیر. ساتیجی‌نین مبیعین میقداریندان خبر وئردیگی كیمی. بو موشاهیده‌نین كیفایت ائتمه‌سی معنایا گلمز.

[بو مسأله‌ده، موشاهیده‌نین كیفایت ائدیب ائتمه‌مه‌سی‌نین] ثمره‌سی خیارین ثبوتوندا ظاهیر اولار. موشاهیده،‌ كیفایت ائدیجی فرض اولونسا، بئیعدن سونرا بللی اولان سایی، موشاهیده ایله تخمین ائدیلن ساییدان فرقلی اولسا، فسخ خیار اولاماز. مگر بو كی بو آزلیق عئیب ساییلا و یا عقدین متنینده ائن بویو اوچون خاص بیر ذرع عددی شرط اولموش اولا. (بئلنچی دورومدا موشاهیده‌ ایله ده اولورسا عئیب و شرطه گؤره فسخ خیاری وار.)

مسألة قال فی الشرائع: یجوز بیع الثوب والأرض مع المشاهدة

إن لم یمسحا، ولو مسحا كان أحوط، لتفاوت الغرض فی ذلك، وتعذر إدراكه بالمشاهدة ، انتهى.

وفی التذكرة: لو باع مختلف الأجزاء مع المشاهدة صح كالثوب والدار والغنم إجماعا.

وصرح فی التحریر بجواز بیع قطیع الغنم وإن لم یعلم عددها.

أقول: یشكل الحكم بالجواز فی كثیر من هذه الموارد، لثبوت الغرر غالبا مع جهل أذرع الثوب وعدد قطیع الغنم.

والاعتماد فی عددها على ما یحصل تخمینا بالمشاهدة عین المجازفة.

هر حالدا بورداكی خیار تخلّوف خیاریدیر. ایشكال بوردادیر كی فؤوتا گئدن مبیعین جزءیدیر؟ یوخسا مبیعین وصفلریندن بیری؟ بونا گؤره عالیملر _ایمضانین ثمنین هامسینا اولماسیندا (وصف خیاری اولماسی اساسدا) یوخسا اونون بیر حیصّه‌سینه‌ اولماسیندا (جزء خیاری اولماسی اساسیندا)_ ایختیلافلاری اولوب. حیصه‌نین ثمنه اولان نیسبتی، وار اولان جزءلرین غیری-موجود جزءلره اولان نیسبتی كیمیدیر. (مثلاً 100 كیلو دئمیشدی ایندی گؤروروك 90 كیلودور یعنی 10 كیلو اسكیكدیر. موشتری‌نین وئردیگی ثمن 200 تومن اولورسا ایندی ساتیجی اوندان بیرینی یعنی 20 تومن قایتارمالدیر.)

سؤزلرین هامیسی اصحاب آراسیندا بونا گؤره‌دیر كی وصف فؤوتا گئدیب یوخسا جزء؟

سونرا، نئجه‌ كی ساتیجی مبیعین اؤلچو و چكی‌سیندن خبر وئرنده و سونرا اونون عكسی ثبوت اولاندا، خیار حاقّی ثبوت اولوردو، مبیعین میقدارینا چاتدیران و عقدین اساسی اولان هر عؤرفی یول‌دا اونا تایدیر. اؤلچمگی موزون و معدود اوچون طریق ائدیلدیگی كیمی. (قوزلارین ساییسینی بیلمك اوچون تایلارا دولدوروب بیر تایی ساییریق سونرا تایدا اولان سایینی مثلاً 1000 عددی تایلارین ساییسینا مثلاً 20یه چالیریق. و بیلیریك 20000 عدد قوزوموز وار.)

وكیف كان، فلا إشكال فی كون هذا الخیار خیار التخلف وإنما الإشكال فی أن المتخلف فی الحقیقة هل هو جزء  المبیع أو وصف من أوصافه؟ فلذلك اختلف فی أن الإمضاء هل هو بجمیع الثمن، أو بحصة منه نسبتها إلیه كنسبة الموجود من الأجزاء إلى المعدوم؟ وتمام الكلام فی موضع تعرض الأصحاب للمسألة.

ثم إن فی حكم إخبار البائع بالكیل والوزن من حیث ثبوت الخیار عند تبین الخلاف، كل ما یكون طریقا عرفیا إلى مقدار المبیع واوقع  العقد بناء علیه، كما إذا جعلنا الكیل فی المعدود والموزون طریقا إلى عده أو وزنه.

سونرا، علامه «القواعد» كیتابیندا یازیب: «مبیع خبر وئریلندن آرتیق اولورسا ساتیجی‌نین فسخ خیاری وار آما خبر وئریلندن آز اولورسا موشتری‌نین فسخ خیاری وار». علامه بو خیاری بئله تعبیر ائدیب: «مغبونون فسخ خیاری وار». نتیجه‌ده بیر عیدّه عالیملردن بیر آیری عیدّه‌دن تبعیّت ائتمكله بئله خیال ائدیبلر كی بو خیار، وصفین فؤوته گئتمك خیاری و یا جزءین فؤوته گئتمك خیاری دئییل. بئله دلیل گتیریبلر: وصف خیاری عقدده وصفین شرط اولماسینا تصریح ائتمكله ثبوت اولار. (ساتیجی ساده‌جه خبر وئریب دئمه‌ییب كی مثلاً اون باتمانلیق وصفیله ساتیرام.)

علامه‌نین «التذكره» كیتابیندا بو مسأله‌ده‌كی تصریحی بو ایشكالی دفع ائدیر: «ناقیصلیك آشكار اولونسا، موشتری ناقیص اولان میقدارا رجوع ائدر». هابئله «القواعد» كیتابی‌نین «صرف» بابیندا تصریح ائدیب: «مبیع ساتیجی‌نین خبر وئردیگیندن فرقلی چیخیرسا، موشتری‌نین حاقّی وار فسخ ائده و یا ثمنین بیر حیصّه‌سینه ایمضالاسین.» (غبن خیاری دئییل چونكی غبن خیاری اولسایدی ثمنین هامیسینا ایمضالامالی و یا بوتونلوكده فسخ ائتمه‌لیدی.)

جامع المقاصدین اخیر مسأله‌ده‌كی تصریحی‌ده بونو دفع ائدیر: بو مسأله مشهور مسأله‌یه موبتنی‌دیر. مشهور مسأله بودور: اجزاءسی بیر قیمتده اولان جینسی موعیّن میقدار آدینا ساتیر. آما سونرا گؤرولور آزیمیش. بللیدیر كی بئلنچی دورومدا یالنیز ایكی خیار اولا بیلر : 1. وصفین فؤوتا گئتمه‌سی‌نین خیاری 2.جزءین فؤوتا گئتمه‌سی‌نین خیاری.

(وصفین فؤوتو خیاریندا موشتری ایمضا و فسخ آراسیندا موختاردیر. آما جزءین فؤوتو خیاریندا موشتری فسخ و ثمنین بیر حیصّه‌سینه ایمضا ائتمه‌سی آراسیندا موختاردیر.)

آما نییه «مغبون» كلمه‌سیله تعبیر ائدیب؟ ایسته‌ییب آرتیق اولان تقدیرده ساتیجی‌یا شامیل اولسون و آز اولدوغو تقدیرده موشتری‌یه شامیل اولسون. شهیدین «اللمعه» كیتابینداكی تعبیری كیمی: غیری-حاضیر عئنی اوّلكی وصفلری اساسدا ساتالار و سونرا اونونلا موغایرتلی چیخا، اوندا هر هانسی مغبون اولورسا اونون خیاری وار. (مثلاً غیری-حاضیر قویون ساتیلیب. تحویل زامانی عقدده ذیكر اولان صیفتلردن آریق اولورسا موشتری‌نین فسخ حاقّی وار اوندان كؤك اولورسا ساتیجی‌نین فسخ حاقّی وار. بورداكی خیار رؤیت خیاریدیر آما ایكسینی‌ده توتسون دئییه، مغبون كلمه‌سیندن یارارلانیب.)

آما اوردا كی دئدی: «وصفین فؤوتا گئتمه‌سی، عقدین متنینده وصفین شرط اولدوغو تقدیرده، خیارا سبب اولار». بو سؤزون ایشكالی وار. بو دئیَن مطلب خاریجی وصفلره عاییددیر. ائله وصفلر كی بئیعین صحیحلیگینده مؤعتبر اولمایالار. قولون خیاط و یا كاتیب اولماسی كیمی وصفلر. آما مبیعین اؤزونده نظرده توتولان وصف، ائله كی نظرده توتولماسا بئیع صحیح اولماز، مثلاً چكی، اؤلچو و سای باخیمیندان موعیّن میقداردا اولماق. نتیجه‌ده بونلاری عقدین متنینده ذیكر ائتمگه احتیاج یوخدور. چونكی بو، [قئید اولماغا احتیاج اولماماقدا] صحیحلیك وصفیندن داها اوستوندور. ائله صحیحلیك وصف كی اونو عقدده قئید ائتمگه احتیاج یوخدور. صحیحلیگین اولماسینی بیلمك، عقدین صحیحلیك شرطلریندن دئییل (عئین حالدا قئید ائتمه‌سی لازیم دئییل) آما اونون عكسینه موعیّن میقدارین وارلیغی، عقدین صحیحلیك شرطلریندندیر و قئید ائدیلمه‌مه‌سی داها اوستوندور. (اَولا طریقله، قئید ائتمه‌سی لازیم دئییل.)

ثم إنه قد عبر فی القواعد عن ثبوت هذا الخیار للبائع مع الزیادة وللمشتری مع النقیصة بقوله: " تخیر المغبون " ، فربما تخیل بعض تبعا لبعض  أن هذا لیس من خیار فوات الوصف أو الجزء، معللا بأن خیار الوصف إنما یثبت مع التصریح باشتراط الوصف فی العقد.

ویدفعه: تصریح العلامة - فی هذه المسألة من التذكرة -: بأنه لو ظهر النقصان رجع المشتری بالناقص .

وفی باب الصرف من القواعد: بأنه لو تبین المبیع على خلاف ما أخبر البائع تخیر المشتری بین الفسخ والإمضاء بحصة معینة  من الثمن .

وتصریح جامع المقاصد فی المسألة الأخیرة بابتنائها على المسألة المعروفة، وهی " ما لو باع متساویالأجزاء على أنه مقدار معین فبان أقل " ، ومن المعلوم أن الخیار فی تلك المسألة إما لفوات الوصف، وإما لفوات الجزء، على الخلاف الآتی.

وأما التعبیر ب‍ " المغبون " فیشمل البائع على تقدیر الزیادة، والمشتری على تقدیر النقیصة، نظیر تعبیر الشهید فی اللمعة عن البائع والمشتری فی بیع العین الغائبة برؤیتها السابقة مع تبین الخلاف، حیث قال: تخیر المغبون منهما .

وأما ما ذكره: من أن الخیار إنما یثبت فی تخلف الوصف إذا اشترط فی متن العقد، ففیه: أن ذلك فی الأوصاف الخارجة التی لا یشترط اعتبارها فی صحة البیع ، ككتابة العبد وخیاطته.

وأما الملحوظ فی عنوان المبیع بحیث لو لم یلاحظ لم یصح البیع - كمقدار معین من  الكیل أو الوزن أو العد - فهذا لا یحتاج إلى ذكره فی متن العقد، فإن هذا أولى من وصف الصحة الذی یغنی بناء العقد علیه عن ذكره فی العقد، فإن معرفة وجود ملاحظة الصحة لیست من مصححات العقد، بخلاف معرفة وجود المقدار المعین.

بالفعل غرر حاصیل اولماسا دا موقدّرلیك لازیم اولورسا، ساتیجی‌نین سؤزونه اینانماغین فایداسی یوخدور و یاخشی بودور چكیلیب اؤلچوله. بلی، حؤكم غرر اطرافیندا فیرلانیرسا، خبر وئریلن میقدارین مبناسیندا موعامیله صحیحدیر هرچند میقدار مجهول اولسون. (رفع غرر حیكمت اولورسا ظن اولماسا صحیح اولماز و چكیلیب اؤلچولمه‌لیدیر. آما یوخ، رفع غرر سبب اولورسا ظن اولماسا دا صحیح اولار.)

[غرر ده اولماز چونكی] غررلیك موتبایعینین او میقدارا اساسلانماسی ایله دفع اولار. البتّه بو موعامیله، _عقدده قئید اولان صیفتلر واسیطه‌سی ایله ساتیلان_ غیری-حاضیر عئیندن داها آشاغی دئییل. ساتیجی دئیَر: بو طعام و یا تاخیل ییغیمینی فیلان میقدار «صاع» اولاراق سنه ساتدیم». (هر صاع 4 مُد میقداریندا بیر قابدیر) بئلنچی شراییطده هر حالدا صحیحدیر. آما ساتیجی‌نین دئدیگی‌ میقدار دوز چیخماسا، ایستر دئدیگیندن آز اولا و ایستر دئدیگیندن آرتیق اولا. دئدیگیندن آز اولدوغو تقدیرده موشتری‌نین فسخ و یا ایمضا آراسیندا ایختیاری وار. آما محقق ثانی «جامع المقاصد»ده بو دورومدا باطیللیك احتیمالی وئریب. (یعنی دئدیگیندن آز اولورسا بئیع باطیل اولار.) نئجه كی موشتری‌یه كتان پارچا ساتیلیر آما سونرا بللی اولور كی پامبیق ایمیش. (بو موعامیله باطیل اولار.) سونرا، «جامع المقاصد» اؤزونو ردّ ائدیب: پامبیق و كتان پارچانین مسأله‌سی غیری-‌جینس مسأله‌سیدیر آما بو مسأله‌ده ایدّعا اولونانلا فرقلی چیخان همان جینسدندیر، آما آزدیر و فؤوتا گئدن یالنیز صیفتدیر. (نتیجه‌ده بئیع صحیح اولمالیدیر.)

لاكین اولا بیلر دئییلسین: خاریجی وارلیقلا عقدده حقیقتاً عنوانلانان آراسیندا، موغایرت اولورسا بو موغایرت حقیقیّه موغایرتدیر. بو حقیقیّه موغایرت، واجیدی-وصفله فاقیدی-وصف موغایرتینه اوخشامیر. چونكی  واجیدی-وصفله فاقیدی-وصف، حقیقتین اساسیندا موشتركدیلر آما جزء و كولّ بئله دئییل و حقیقیّه موغایرتی وارلاریدیر. دوشون گینن.( یعنی همن واجیدی-وصفله فاقیدی-وصفه اوخشور و بئیع صحیحدیر.)

تعیین اولان بودور: ساتیجی‌نین خبری دوغرو چیخارسا صحیحدیر و ناقیص چیخارسا موشتری‌نین فسخ ایختیاری وار.

والأقوى، بناء على اعتبار التقدیر وإن لم یلزم الغرر الفعلی: هو الاعتبار.

نعم، لو دار الحكم مدار الغرر كفى فی صحة المعاملة إیقاعها مبنیة على المقدار المخبر به وإن كان مجهولا.

ویندفع الغرر ببناء المتعاملین على ذلك المقدار، فإن ذلك لیس بأدون من بیع العین الغائبة على أوصافمذكورة فی العقد، فیقول: بعتك هذه الصبرة على أنها كذا وكذا صاعا، وعلى كل تقدیر حكمنا فیه بالصحة.

فلو تبین الخلاف، فإما أن یكون بالنقیصة، وإما أن یكون بالزیادة.

فإن كان بالنقیصة تخیر المشتری بین الفسخ وبین الإمضاء، بل فی جامع المقاصد: احتمال البطلان، كما لو باعه ثوبا على أنه كتان فبان قطنا.

ثم رده بكون ذلك من غیر الجنس وهذا منه وإنما الفائت الوصف .

لكن یمكن أن یقال: إن مغایرة الموجود الخارجی لما هو عنوان العقد حقیقة مغایرة حقیقیة لا تشبه مغایرة الفاقد للوصف لواجده،

لاشتراكهما فی أصل الحقیقة، بخلاف الجزء والكل، فتأمل، فإن المتعین الصحة والخیار.