بالجومله، اصحابین كیتابلاریندا آراشدیرما آپاران هئچ كسه گیزلی دئییل كی بو ایكی حؤكمون بیر-بیریله مولازیمه‌لری وار یعنی هر جینسده ریبا اولورسا اونون بئیعی‌نین صحیحلیگی‌نین شرطی، اؤلچو و چكیدیر. بو حالدا دئییریك: هر شئیین پیغمبر زامانی اؤلچو و چكی‌ ایله اولماسی ثبوت ائدیلیرسه، او، بیزیم زاماندا ریبالی ساییلار و جزاف ساتیلماسی جاییز دئییل. حتّا ایندی بیزیم نزدیمیزده جزاف ساتیلماسی عؤرف اولورسا بئله. هرچند غرر ساییلماسا دا بئله موعامیله باطیلدیر چونكی ایجماع وار  و چونكی بیلدیگین كیمی اؤلچو و چكی غرر نوعونون قاپیسینی باغلاماقدان اؤترودور نه بئیع شخصی‌نین غررینه مانع اولماقدان اؤترو. (نوعاً غرر ساییلانلاردا، شخصاً غررلی اولماسا دا بئیع باطیلدیر. چونكی بو یاساغین حیكمتی غررین قارشیسینی آلماقدیر نوعاً) نتیجه‌ده: [اؤلچو و چكی]نی موقدّر ائتمه‌یه حؤكم ائتمك عمومی بیر حؤكمدور. مثلاً داعوا و مونازیعه‌نی قالدیرماق اوچون میوه ظاهیر اولمادان ساتیلماسی منع اولوب و سَلَمله ساتیلان شئیی ضبط اولماسی مؤعتبر اولونوب. (اؤندن ساتیلان شئیین اؤزللیكلرینی اوّلجه‌دن آیدینلاشدیرین.) چونكی ضبط ائتمگی تركیتمكده مونازیعه و مغبون اولماق و ساییر گومانی وار.

بیردن چوخدان عالیمدن گؤردوكلرینه اساساً بو مسأله ایجماعی بیر مسأله‌دیر.

وبالجملة، فتلازم الحكمین - أعنی دخول الربا فی جنس، واشتراط بیعه بالكیل أو الوزن - مما لا یخفى على المتتبع فی كتب الأصحاب.

وحینئذ فنقول: كل

ما ثبت كونه مكیلا أو موزونا فی عصره صلى الله علیه وآله وسلم فهو ربوی فی زماننا ولا یجوز بیعه جزافا،

فلو فرض تعارف بیعه جزافا عندنا كان باطلا وإن لم یلزم غرر، للإجماع، ولما عرفت: من أن اعتبار الكیل والوزن لحكمة سد باب نوع الغرر لا شخصه ، فهو حكم لحكمة غیر مطردة، نظیر النهی عن بیع الثمار قبل الظهور لرفع التنازع، واعتبار الانضباط فی المسلم فیه، لأن فی تركه مظنة التنازع والتغابن، ونحو ذلك .

والظاهر - كما عرفت من غیر واحد  - أن المسألة اتفاقیة.

ایكینجیسی: عالیملرین سؤزونو آراشدیراندا بو ایكی مسأله‌ده (ریبا و ایكی عَوَضین شرطی) موضوعنون بیر شئی اولماسی آشكارلانیر. حقیقتده هر ایكی مسأله‌نین موضوعسو «چكی و اؤلچو»دور كی شارع طرفیندن اونا ایكی حؤكم حمل اولونوب. حؤكملری‌نین بیری: «اونون بئیعی‌ جزافاً صحیح دئییل» و دیگری ایسه: « بعضیسینی بعضیسینه (ایكی هم جینسی) آرتیق اسكیك ساتماق اولماز». چكی و اؤلچویه عنوانلانمیش ایكی مسأله‌نین خبرلری‌نین موشاهده‌سی‌ده بونون آیدینلیغینی آرتیریر. عالیملر موضوعنون تحدیدی اوچون ضابیطه قئید ائدنده او ضابیطه هر ایكی مسأله‌ده رعایت اولونمالیدیر. (او معیار یالنیز ریبا مسأله‌سینه عایید اولورسا اوندا نییه ایكی عوضین شرطلرینده چكی و اؤلچونون معیاری قئید اولونماییب؟ احمال اولونموشسا بو دوز دئییل و عاغیلدان اوزاقدیر. ایندی كی قئید اولونماییب اوردا هر نه معیار اولورسا، بوردا دا معیاردیر. آما اگر ایكی مسأله‌نین فرقی اولسایدی قئید اولونمالی ایدی نئجه كی ریبا و زكات مسأله‌سینده آرپا ایله بوغدانین مسأله‌سی فرقلیدیر و قئید اولونوب: ریبادا آرپا ایله بوغدا بیر جینس ساییلیر آما زكاتدا ایكی جینس ساییلیر. بو فرق سبب اولوب اونلاری آیدینلاتسینلار.)

اوچونجوسو: عالیملرین بیر عیدّه‌سیندن ظاهیراً و یا صراحتاً ظاهیر اولدوغو كیمی ریبانین گئرچكلشمه‌سینده او بئیعین یالنیز چكی و یا اؤلچو ایله صحیح اولماسی شرطدیر. (ساییدا ریبا اولماز مثلاً 100 قوزو، 150 قوزلا دییشمك اولار.) محقق «الشرائع» كیتابیندا اؤلچو و چكینی ریبادا شرط كیمی قئید ائدندن سونرا مطلبه فرع گتیریب كی: سودا ریبا اولماز. چونكی اونون بئیعینده اؤلچو و چكی مؤعتبر دئییل.

شهید اوّل‌ده «الدروس» كیتابیندا دئییب: «سو بئیعینده ریبا یوخدور چونكی اوندا نقد (غیری سَلَم) ساتاندا  اؤلچو و چكی شرط دئییل. سونرا دئییب: «هابئله داش، تورپاق و تاختا دا بئله‌دیر. بعضی یئرلرده تاختانی چكی ایله ساتماق مؤعتبر ساییلمیر چونكی تاختا بئیعی‌نین صحیحلیگینده، چكی شرط دئییل». بیتدی.

عالیملرین سؤزلرینه دیقّت یئتیرن شخص، قئید اولان مضمونو  چوخ راحات گؤره بیلر. (ریبا بابیندا معیار اولونان، ایكی عوضین شرطلرینده‌ده معیاردیر.) «المسالك»، محقق ثانی‌نین «شرح القواعد» و شهید اوّلین «حاشیةالقواعد» كیتابینی موشاهیده ائله! اوردا كی علامه دئییر: «بوردا چكیلمه‌لی و اؤلچولمه‌لیدن نظرده توتولان اونون جینسینده چكی و اؤلچونون مؤعتبر اولماسیدیر. هرچند بعضاً _بوغدانین بیر ایكی عددی كیمی_ آز اولدوغونا گؤره چكیلیب اؤلچولمه‌یه و یا بعضاً _بؤیوك دمیر پارچاسی كیمی_ چوخ اولدوغونا گؤره چكیلیب اؤلچولمه‌سین. بو مطلب _یعنی ریبانین جاری اولماسی اوچون بئیعین صحیحلیگینده چكی و اؤلچونون مؤعتبر اولماسی_ لازیم گتیرر: بیزیم عصریمزده بیر جینسین _پیغمبر زامانیندا اؤلچو و چكی ایله موعامیله اولماسینا ایستیناداً،_ ریبالی اولماسی ثبوت اولونورسا اونون جزاف ساتیلماسی‌دا جاییز اولمامالیدیر. بئله اولماسا دئدیكلری _یعنی ریبانین جاری اولماسی اوچون بئیعین صحیحلیگینده چكی و اؤلچونون مؤعتبر اولماسی_  صیدق ائله‌مز.

وأما ثانیا، فلأن ما یقطع به بعد التتبع فی كلماتهم هنا، وفی باب الربا أن

الموضوع فی كلتا المسألتین شئ واحد

- أعنی المكیل والموزون - قد حمل علیه حكمان: أحدهما عدم صحة بیعه جزافا، والآخر عدم صحة بیع بعضه ببعض متفاضلا، ویزیده وضوحا ملاحظة أخبار المسألتین المعنونة بما یكال أو یوزن، فإذا ذكروا ضابطة لتحدید

الموضوع فهی مرعیة فی كلتا المسألتین.

وأما ثالثا، فلأنه یظهر من جماعة - تصریحا أو

ظهورا -: أن من شرط الربا

كون الكیل والوزن شرطا فی صحة بیعه.

قال المحقق فی الشرائع - بعد ذكر اشتراط اعتبار الكیل والوزن فی الربا تفریعا على ذلك -: إنه لا ربا فی الماء، إذ لا یشترط فی بیعه الكیل أو الوزن .

وقال فی الدروس: ولا یجری الربا فی الماء [ وإن وزن أو كیل ] ، لعدم اشتراطهما فی صحة بیعه نقدا - ثم قال: - وكذا الحجارة والتراب والحطب، ولا عبرة ببیع الحطب وزنا فی بعض البلدان، لأن الوزن غیر شرط فی صحته ، انتهى.

وهذا المضمون سهل الإصابة لمن لاحظ كلماتهم، فلاحظ المسالك هنا ، وشرح القواعد وحاشیتها للمحقق الثانی والشهید  عند قول

العلامة: " والمراد بالمكیل والموزون هنا جنسه وإن لم یدخلاه لقلته كالحبة والحبتین من الحنطة، أو لكثرته كالزبرة ، ولازم ذلك - یعنی اشتراط دخول الربا فی جنس باشتراط الكیل والوزن فی صحة بیعه -: أنه إذا ثبت الربا فی زماننا فی جنس، لثبوت كونه مكیلا أو موزونا على عهد رسول الله صلى الله علیه وآله وسلم، لزم أن لا یجوز بیعه جزافا، وإلا لمیصدق ما ذكروه: من اشتراط الربا باشتراط التقدیر فی صحة بیعه.

بعضی موعاصیرلر (صاحب جواهر) بو سؤزو منع ائدیبلر. (بورداكی معیار غررین و جهالتین دفع ائتمه‌سیدیر شرع زامانینا دخلی یوخدور.) بئله دئییبلر: « بیری ایدّعا ائله‌سه ایكی عوضین شرطلری‌نین معیاری پیغمبر زمانی‌نین اولماسیندا، قئید اولان ویجهه‌ده ایجماع وار (پیغمبر شهرینده اولانلار اورداكی چكی و اؤلچو ایله و اولمایانلار هر شهرین اؤز عؤرفو ایله)، بئله اولماق چوخ بعیددیر. من بؤیوكلرین هئچ بیری‌نین كلامیندا بئله سؤز گؤرمه‌میشم هله قالسین كی سیز ایجماع ایدّعاسی ائلیرسیز. بلی، بؤیوكلر بو مسأله‌نی (پیغمبر زمانی معیار اولماق) ریبانین حؤكمونده قئید ائدیبلر. (هر بیر شئیی اؤز جینسی ایله موبادیله ائتسز آرتیق اسكیك آلمایین.) بو مسأله غرر و جهالت اوچون دئییل. ایندی ایستیریك بیر موعامیله‌ده جهل و غرر اولماسین، معلوم اولانی شارع زامانی جهالت و غررین رفعینه دخلی یوخدور». بیتدی.

من دئییرم [اوستادیم] صاحب جواهرین سؤزونون بیر بؤلومو حاقّدیر. بو بؤلومو: فقیهلرین  سؤزو (چكی و اؤلچوده پیغمبر زامانی‌نین معیار اولماسی) بورداا یعنی ایكی عوضین شرطلرینده قئید اولونماییب و یالنیز ریبا بابیندا او مسأله‌یه توخونوبلار. آما ریبانین اولوب اولماماسی، چكی و اؤلچو ایله صحیح اولان بئیعلرده دارتیشیلیر. (ساییلمالیلاردا ریبا اولماز) یعنی او مسأله‌ده حتماً چكی و اؤلچونون معیارینی بللی ائتمه‌لی ایدیلر. اوردا قئید ائتمك بو معنادا اولماز كی یالنیز اورا مخصوص اولسون و ایكی عوضین شرطلرینده جریان تاپماسین. فقیهلرین اكثری بو شرطی و اونون معیارینی ایكی عوضین شرطلرینده قئید ائتمه‌ییبلر آما اونو _كی هم بوردا و هم ریبادا معیاردیر_ ریبا بابیندا ذیكر ائدیبلر.

آما صاحب جواهرین ائله‌دیگی كیمی بو مسأله‌نی ریبا بابینا موختص ائتمك و ایكی عوضین شرطلرینده جاری ائتمه‌مك، واقعیتین ضیدّینه اولار. بونون اوچون اوچ دلیلیمیز وار:

بیرینجیسی: اصحابین سؤزلرینی دارتیشدیراندا بئله بیر شئیین اولماماسینی گؤروروك. شئیخ طوسی مبسوطدا ریبا بابیندا بئله دئییب: « بیر شئیین پیغمبر زامانی حجازدا اؤلچو ایله ساتیلماسی عؤرف اولسایدی اونو آیری شهرلرده ده چكیدن باشقا جور ساتماق جاییز دئییل. بیر شئیده‌ده چكی عؤرف اولسایدی اونو دا آیری شهرلرده چكیدن باشقا جور ساتماق اولماز. اؤلچولرده مدینه اهلی معیاردیر، چكیلرده مكه اهلی معیاردیر. بونلارین هئچ بیرینده ایختیلاف یوخدور. آما بیر شئی اولسا كی پیغمبر زامانی اونون عؤرفو بللی اولمایا، اولدوغو شهرین عؤرفونه موراجیعه اولونار. بیر شئی اؤلچو ایله ساتیلیرسا آیری جور ساتیلمامالیدیر. بیر شئی‌ده چكی ایله ساتیلماسی عؤرف اولورسا آیری جور ساتیلاماز». بیتدی.

شئیخ طوسی‌نین سؤزونون عام اولماسی و بوتون بئیعلره شامیل اولماسی گیزلی دئییل. بو سؤز یالنیز ایكی هم جینسین موعامیله‌سینه موختص اولماییب كی فقط ریبانی توتسون. بو بوتون چكی و اؤلچو ایله اولان موعامیله‌لری بیان ائدیلیر. علامه‌نین سؤزو «التذكره» كیتابیندا دا بونا تایدیر.

وربما منع ذلك بعض المعاصرین، قائلا: إن دعوى الإجماع على كون المدار هنا على زمانه صلى الله علیه وآله وسلم على الوجه المذكور، غریبة! فإنی لم أجد ذلك فی كلام أحد من الأساطین، فضلا عن أن یكون إجماعا.

نعم، قد ذكروا ذلك بالنسبة إلى حكم الربا، لا أنه كذلك بالنظر إلى الجهالة والغرر الذی من المعلوم عدم المدخلیة لزمانه صلى الله علیه وآله وسلم فی رفع شئ من ذلك وإثباته ، انتهى.

أقول: ما ذكره - دام ظله -: من عدم تعرض جل الفقهاء لذلك هنا - یعنی فی شروط العوضین - وأن ما ذكروه فی باب الربا، حق، إلا أن المدار وجودا

وعدما فی الربا

على اشتراط الكیل والوزن فی صحة بیع جنس ذلك الشئ، وأكثر الفقهاء لم یذكروا تحدید هذا الشرط والمعیار فیه هنا - یعنی فی شروط العوضین - إلا أن الأكثر ذكروا فی باب الربا ما هو المعیار هنا وفی ذلك الباب.

وأما اختصاص هذا المعیار بمسألة الربا وعدم جریانه فی شروط

العوضین - كما ذكره - فهو خلاف الواقع: أما أولا، فلشهادة تتبع كلمات الأصحاب بخلافه.

قال فی المبسوط فی باب الربا: إذا كانت عادة الحجاز على عهده صلى الله علیه وآله وسلم فی شئ الكیل، لم یجز إلا كیلا فی سائر البلاد، وما كانت فیه وزنا لم یجز إلا وزنا فی سائر البلاد، والمكیال مكیال أهل المدینة، والمیزان میزان أهل مكة ، هذا كله بلا خلاف.

فإن كان مما لا یعرف عادته  فی عهده صلى الله علیه وآله حمل على عادة البلد الذی فیه ذلك الشئ، فما عرف بالكیل لا یباع إلا كیلا، وما عرف فیه الوزن لا یباع إلا وزنا ، انتهى.

ولا یخفى عموم ما ذكره من التحدید لمطلق البیع، لا لخصوص مبایعة المتماثلین.

آما ساییلمالی شئیلر، اؤلچو و چكی اونو بیلمگه طریق و دلیل اولورسالار، اونون وضعیّتی قارداشلاری (چكیلمه‌لی و اؤلچولمه‌لی) كیمیدیر. (طریق اولورسا جاییزدیر. اؤزو ده موطلق اولاراق، چتین اولا و یا یوخ.)

حلبی‌نین ابی عبدالله ایمام صادقدن (ع) نقل ائتدیگی صحیحه روایتیندن ایستیفاده اولان تقریر بو مسأله ایله (موطلق اولاراق جاییز اولماسی ایله) مونافاتلی اولا بیلر. ایمامدان سوروشدولار: «قوزو سایا بیلمیریك. بیر قاب اوندان دولدوروب او قابداكیلاری ساییریق سونرا گئیرده قالانلاری او قابلا اؤلچوب اونون ساییسی ایله حسابلیریق». ایمام بویوردو: «عئیبی یوخدور».

سوآلین ظاهیری بئله‌دیر كی سوروشان ساییلمالی‌نین غیری ضروری دورومدا اؤلچو ایله ساتیلماغی‌نین جاییز اولمادیغینی اینانیر. ایمام‌دا اونون ضروری واختلارا موختص اولمادیغینی دئمه‌ییب.

لاكین بو روایتدن ایستینباط اولان تقریر آیدین دئییل. بونا گؤره بو روایت عموماتا تخصیص وورا بیلمز. بو سببدن شهید ثانی «الروضه» كیتابیندا جاییزلیگی موطلق اولاراق یاخشی بیلیب. (سایماسی چتین اولا و یا یوخ.)

آما ساییلمالی شئیلرده اؤلچونون اصل كیمی ایستیفاده‌سی چتیندیر. چونكی جزافدان قیراغا گئتمیر. ساییلمالی شئیی اؤلچمك، موشاهیده‌دن آرتیق بیلگی الده ائتدیرمیر.

آما ساییلمالی شئیلرده چكی‌نین ایستیفاده‌سی ظاهیراً كیفایت ائدر. آما عالیملرین دئدیكلری سؤزلری‌نین ظاهیریندن سَلَم بئیعینده سایی‌نین ساییلمالیلاردا كیفایت ائتمه‌مه‌سی چیخیر. هرچند نقد آلیش وئریشده ساییلمالیلارین سایی ایله ساتیلماسینی جاییز بیلیبلر. [عالیملرین دئدیگینه اساساً ساییلمالیلاری سَلَم بئیعینده] حؤكماً چكی ایله ساتماق لازیمدیر. [بوندان بئله چیخیر كی] چكی‌ داها ضابیطه‌لیدیر و ساییدان موستغنیدیر. آما ایكی عَوَضین شرطلرینده «ساییلمالیلاردا ساییلماق گركلیدیر» سؤزلری، موقدّر اولمانین اَن آشاغی مرتبه‌سینه حمل اولونور. (ان یوخاریسی چكیدیر.)

آما اولا بیلر عالیملرین بعضیسی‌نین آشاغیداكی سؤزله تعقیب ائتمه‌لری، بو سؤزله ضیدّیّتی اولسون. اونلار دئییبلر: چكی ساییدان كیفایت ائدر». بو سؤز، سایی‌نین ضابیطه‌ده اساس اولدوغونو ایهام ائدیر. یوخسا بوردا اساس و فرع اولماغین موتعارفینی نظرده توتالار، حقیقتینی یوخ. دوشون گینن. (هر حالدا فرق ائله‌مز ساییلمالینی سایی ایله ساتماغین عئیبی یوخدور.)

سؤز بیر شئیین اؤلچولمه‌لی و یا چكیلمه‌لی اولدوغونو موعیّن ائتمگه گلیب چیخدی. عالیملرین سؤزونده اؤلچو و چكیده، شارع زامانیندا ساتیلمالاری‌نین معیار ساییلدیغی، قئید اولوب. ساییر شهرلرین امتیعه‌لری اؤزلرینده موتعارف اولدوغو كیمیدیر. بیر شئی اؤلچولمه‌لی و یا چكیلمه‌لی اولورسا ائله اوجور ده ساتیلیر. یوخ او جور موتعارف اولمازسا جزاف موتعارف اولورسا جزاف ساتارلار. «مجمع البرهان» كیتابین ظاهیری و «الحدائق» كیتابین صراحتی بو سؤزون نیسبتینی شیعه عالیملرینه وئریب.

وأما المعدود: فإن كان الكیل أو الوزن طریقا إلیه، فالكلام فیه كما عرفت فی أخویه.

وربما ینافیه التقریر المستفاد من صحیحة الحلبی عن أبی عبد الله علیه السلام: " أنه سئل عن الجوز لا نستطیع أن نعده، فیكال بمكیال  ثم یعد ما فیه، ثم یكال ما بقی على حساب ذلك العدد؟ قال: لا بأس به " .

فإن ظاهر السؤال اعتقاد السائل عدم جواز ذلك فی غیر حال الضرورة، ولم یردعه الإمام علیه السلام بالتنبیه على أن ذلك غیر مختص بصورة الاضطرار.

لكن التقریر غیر واضح، فلا تنهض الروایة لتخصیص العمومات، ولذا قوى فی الروضة الجواز مطلقا .

وأما كفایة الكیل فیه أصالة: فهو مشكل، لأنه لا یخرج عن المجازفة، والكیل لا یزید على المشاهدة.

وأما الوزن: فالظاهر كفایته، بل ظاهر قولهم فی السلم: " إنه لا یكفی العد فی المعدودات وإن جاز بیعها معجلا بالعد، بل لا بد من الوزن " : أنه لا خلاف فی أنه أضبط، وأنه یغنی عن العد.

فقولهم فی شروط العوضین : " إنه لا بد من العد فی المعدودات " محمول على أقل مراتب التقدیر.

لكنه ربما ینافی ذلك تعقیب بعضهم ذلك بقولهم: " ویكفی الوزن عن العد "، فإنه یوهم كونه الأصل فی الضبط، إلا أن یریدوا هنا الأصالة والفرعیة بحسب الضبط المتعارف، لا بحسب الحقیقة، فافهم.

بقی الكلام فی تعیین المناط فی كون الشئ مكیلا أو موزونا.

فقد قیل : إن الموجود فی كلام الأصحاب اعتبار الكیل والوزن فیما بیع بهما فی زمن الشارع، وحكم الباقی فی البلدان ما هو المتعارف فیها، فما كان مكیلا أو موزونا فی بلد یباع كذا، وإلا فلا .

وعن ظاهر مجمع البرهان وصریح الحدائق نسبته إلى الأصحاب .

آما چكی و اؤلچونون هر بیرینی او بیری‌نین یئرینه اصل كیمی و موتعارفی نظرده آلمادان، موقدّر ائدیلمه‌سینده، ظاهیر بودور كی اؤلچولن شئیی چكی ایله ساتماق جاییزدیر. «الریاض» كیتابیندا قئید اولوندوغو كیمی. چونكی بو عمل اؤلچولمه‌لینی خبرلرده و ایجماعلاردا نهی اولموش جزافلا ساتماق دئییل. چونكی چكی‌ اؤلچودن داها ضابیطه‌لیدیر. اؤلچولمه‌لی شئیلرین مالیّتی اؤلچویه ایرجاع وئرمه‌دن _اصل اولاراق_ چكی ایله بیلینر. نقل اولان _و آراشدیرماقلا تصدیقله‌نن_ مسأله، چكی‌نین اؤلچویه اساس اولماسیدیر. چكیدن اؤلچویه دؤنمك روخصت اوچوندور. (یعنی اساس چكیدیر بعضی یئرلرده اؤلچویه ایذن وئریلیب.) بو مسأله چكیلمه‌لیلرده اؤلچونون موتعارف اولدوغو یئرلری آراشدیران شخصه آیدیندیر. موختلیف یئرلرده موتعارف اولان اؤلچولرین میقدار باخیمیندان فرقلی اولماسی و اونلاردا یالنیز چكی‌نین معیار اولماسی، چكی‌نین اساس اولماسینا شهادت وئریر. چونكی چئشیتلی اؤلچولری موقاییسه ائتمگه واحید بیر اؤلچو یوخدور.

آما چكیلمه‌لی شئیی _اونون چكیسینی كشف ائتمك نظرده آلینمایاراق_ اؤلچو ایله ساتماق، ایشكاللیدیر. بلكه جاییز اولمادیغی‌دا اوزاق دئییل. اوّللر جناب ابن ادریسین «السرائر» كیتابیندان اؤیرندین كی چكی ایله ساتیلمالی شئی اؤلچو ایله ساتیلماز. بو مسأله‌ده ایختیلاف یوخدور. چكینی اؤلچو ایله ساتماق خالیص جزافدیر. چونكی موتعارف اولاراق اؤلچو ایله ساتیلمایانین مونضبیط قابی اولماز. نتیجه‌ده او عئیناً عالیملرین منع ائله‌دیگی تقدیر كیمی اولار: بو كاسا دولوسو و یا اووجومون دولوسو. چونكی اؤلچمك، چكیلمه‌لیلرده موشاهیده ایله اله گلن بیلگیدن آرتیق بیر شئی الده ائتدیرمز. بو اولدوغوموز مسأله‌ده (چكیلمه‌لینی اؤلچو ایله ساتماقدا) جاییزلیگه قاییل اولماق موشاهیده‌نی كیفایت بیلمك آنلامیندادیر.

سونرا، قئید ائتدیكلریمیزدن بللی اولدو كی چكیلمه‌لی موبایعه‌ده، آیری طرفه نا معلوم اولوب یالنیز بیر طرفین نزدینده معلوم اولورسا، بئله بیر موعامیله جاییز دئییل. مثلاً عراق اهلی‌ آراسیندا راییج اولان و اونلارادان باشقا اؤززلیكله عجملره تانینمایان «الحُقّة»، «الرطل» و «الوزنه» چكیلری كیمی.

چونكی بو آدلارین بیرینی قارشی طرفه دئییب مبیعی ترازویا قویماق و آدی بیلینن آما میقداری بللی اولمایان داشی اونون او بیری طرفینه قویماقلا، بیلمه‌ین اوچون موشاهیده‌سیندن آرتیق بیلگی وئرمه‌میش اولورسوز.

بونلار اؤلچو و چكی باره‌سینده دئدیكلریمیزین هامیسی ایدی.

وأما كفایة أحد التقدیرین عن الآخر أصالة من غیر ملاحظة التقدیر المتعارف ، فالظاهر جواز بیع المكیل  وزنا على المشهور، كما

عن الریاض ، لأن ذلك لیس من بیع المكیل مجازفة، المنهی عنه فیالأخبار  ومعقد الإجماعات، لأن الوزن أضبط من الكیل، ومقدار مالیة المكیلات معلوم به أصالة من دون إرجاع إلى الكیل.

والمحكی - المؤید بالتتبع -: أن

الوزن أصل للكیل،

وأن العدول إلى الكیل من باب الرخصة، وهذا معلوم لمن تتبع موارد تعارف الكیل فی الموزونات.

ویشهد لأصالة الوزن: أن المكاییل المتعارفة فی الأماكن المتفرقة - على اختلافها فی المقدار - لیس لها

مأخذ إلا الوزن،

إذ لیس هنا كیل واحد یقاس المكاییل علیه.

وأما كفایة الكیل فی الموزون  من دون ملاحظة كشفه عن الوزن، ففیه إشكال، بل لا یبعد عدم الجواز، وقد عرفت عن السرائر: أن ما یباع وزنا لا یباع كیلا بلا خلاف، فإن هذه مجازفة صرفة، إذ لیس الكیل فیما لم یتعارف فیه، وعاء منضبطا ، فهو بعینه ما منعوه من التقدیر بقصعة حاضرة أو مل ء الید ، فإن الكیل من حیث هو لا

یوجب فی الموزونات معرفة زائدة على ما یحصل بالمشاهدة، فالقول بالجواز فیما نحن فیه مرجعه إلى كفایة المشاهدة.

ثم إنه قد علم مما ذكرنا: أنه لو وقعت

معاملة الموزون بعنوان معلوم عند أحد المتبایعین

دون الآخر - كالحقة والرطل والوزنة باصطلاح أهل العراق، الذی لا یعرفه غیرهم، خصوصا الأعاجم - غیر جائز، لأن مجرد ذكر أحد هذه العنوانات علیه وجعله فی المیزان، ووضع صخرة مجهولة المقدار معلومة الاسم فی مقابله، لا یوجبللجاهل معرفة زائدة على ما یحصل بالمشاهدة.

هذا كله فی المكیل والموزون.

یوخاریداكی روایتده چتینلیگه موقیّد ائتمه‌سینی، سوآل اولان شئیین اكثراً چتین اولماسیندان _یوز تولوق یاغین چكمه‌سی‌نین چتین اولماسیندان_ ایستینباط ائدیب. گیزلی دئییل كی بو چوخونلوق  تسلیم اولساق كی اكثراً چتین اولار، بیر طرزده‌كی بو غلبه ایمام بویوران عمومین (:عئیبی یوخدور)  تفصیللندیرمه‌نین تركینه ضرر وورا، وئریلن حؤكم موقدّر ائتمه‌نین عموماتی ایله ضیدّ اولان زامان، باعیث اولار ضرورته كیفایتلنمگی واجیب ائدك. و البته گؤردون كی موقدّر اولمایان طرزی طریق قرار وئرمك موقدّر طرزین اؤزو ساییلیر و جزاف دئییل. (اگر قبول ائتسك كی بو اكثراً چتین اولماق، عمومین تفصیللندیرمه‌ تركی‌نین قارشیسینی آلماق ایسته‌ییرسه او زامان مووفّق اولار كی مثلاً چكینی اؤلچو ایله ساتاندا اونو اصل توتاق و دلیل و طریق ائتمه‌یك. طریق ائتسك بو عئیناً اؤزو اولور. قایدا ضیدّینه ده دئییل كی یالنیز چتین اولان زامانلارا كیفایتله‌نك.)

بلی من دئیَن ایطلاقین، یاخیندا گله‌جك قوز روایتیندن ایستیفاده اولان تقریرله ضیدّیّتی وار.

آما تفاووت موسامیحه ائدیلمه‌لی اولمازسا، یئنه ظاهیر اولان اونون جاییزلیگیدیر. بو اساسدا كی موقدّر ائتمك، اونون میقدارینی بللی ائتمگه نیشانه ساییلان زامان، موقدّر اولان طرزین میقدارینی آشكارلاندیریر. چونكی بو دا جزاف دئییل. بو مسأله بونا بنزیر كی ساتیجی مبیعین میقداریندان خبر وئریر. موسامیحه‌ اولنمایان میقداردا دا ناقیص اولدوغو تقدیرده موشتری‌نین فسخ ائتمه خیاری وار.

[سن كی دئییرسن ساتیجی‌نین خبر وئرمه‌سیله آلماق اولار و نهایتاً خیار حاقّی وار، مگر] بو بابین اوّلینده حلبی‌نین صحیحه روایتینده قئید اولمادی كی ایكی طرفین بیری او بیری‌نین اؤلچوسو ایله ساتماقدان منع اولور؟ و البته اونون ویجهه‌لنمه‌سینی گؤردون [كی دئدیم او ائله یئرلری دئییر كی ساتیجی‌نین سؤزونه اینانمایاسان و آز-چوخ اولماغی نظرده آلیب آلاسان. یوخسا ساتیجی‌ خبر وئرن میقدارا ایناناراق آلسان ایشكالی یوخدور.]

بونلار هامیسی موتعارف اولمایانی، موتعارف اولان اوچون طریق و دلیل قرار وئرك.

والتقیید بالتعذر لعله استنبطه من الغالب فی مورد السؤال، وهو تعذر

وزن مائة راویة من الزیت، ولا یخفى أن هذه العلة  - لو سلمت على وجه یقدح فی عموم ترك الاستفصال - إنما یجب الاقتصار على موردها لو كان الحكم مخالفا لعمومات وجوب التقدیر، وقد عرفت أن هذا فی الحقیقة تقدیر ولیس بجزاف.

نعم، ربما ینافی ذلك التقریر المستفاد من الصحیحة الآتیة فی بیع الجوز، كما سیجئ .

وأما لو كان التفاوت مما لا یتسامح فیه، فالظاهر أیضا الجواز مع البناء على ذلك المقدارالمستكشف من التقدیر إذا كان ذلك التقدیر أمارة على ذلك المقدار، لأن ذلك أیضا خارج عن الجزاف، فیكون نظیر إخبار البائع بالكیل.

ویتخیر المشتری لو نقص.

وما تقدم من صحیحة الحلبی فی أول الباب من المنع عن شراء أحد العدلین بكیل أحدهما قد عرفت توجیهه هناك .

هذا كله مع جعل التقدیر الغیر المتعارف أمارة على المتعارف.

بو مقامدا دئییلمه‌سی گرَكَن سؤزلر:

بیر دفعه: ایكی موقدّر اولونمالیلارین هر بیری‌نین او بیری‌نین یئرینه ایشلنمه‌سی (چكی، اؤلچو یئرینه و اؤلچو، چكی یئرینه). بئله كی او، موقدّر اولان شئی اوچون دلیل اولسون. یعنی چكیلمه‌لی‌نین چكیسی اؤلچمكله آشكار اولونا و عكسینه. (مثلاً بیر توربا اولماق اوچ باتمان ائتمه‌سینه دلیل اولا.)

بیر دفعه‌ده: اؤزونده موتعارف اولان طرزی نظرده آلمادان موتعارف اولمایان طرز بیر باشا و اصالتاً اوندا كیفایت ائده. (چكیلمه‌‌لی شئیی اؤلچو ایله ساتاسان آما اؤلچونو چكی‌یه دلیل ائتمه‌یه‌سن. یعنی مثلاً دئمه‌یه‌سن: اوچ قاب ائله‌دی بس بیر كیلو اولار.)

آما بیرینجیسینده (موتعارف اولامایان طرز، موتعارف اولانا دلیل اولاندا) بعضاً مؤحتمل تفاووت عادتا موسامیحه ائدیلمه‌لی اولار بعضاً ده اونونلا موساحیمه ائدیله‌مز. (مثلاً بیر توربا، اوچ باتماندان بیر آز اویان بویان اولورسا گؤز یومماق اولار آما تفاووت چوخ اولورسا گؤز یومماق اولماز.) آما ظاهیر بیرینجیسی‌نین جاییزلیگیدیر. (طرزلر بیر-بیرینه دلیل اولسون و موسامیحه ائدیلمه‌لی اولسون.) اؤزللیكده اؤز طرزی ایله حسابلاماق چتین اولدوغو تقدیرده. چونكی  بو طرز حقیقتده اوندا موتعارف اولان طرزدن كنار دئییل. ایشین نهایتی بودور كی آیری طرز، موتعارف طرز اوچون دلیل و طریق اولوب.

«عبدالملك بن عمرو»ین روایتی بونو (موتعارف اولمایان طرز، موتعارف اولان طرزه دلیل و طریق اولورسا ایشكالی یوخدور) تصدیقله‌ییر. دئییر ابی عبدالله ایمام صادقه (ع) دئدیم: «یوز تولوق یاغ آلیرام. بیر ایكی تولوغا اعتیراض ائدیب او ایكی عددی چكیرم. سونرا گئریده قالانی اونون معیاری ایله آلیرام». بویوردو: «عئیبی یوخدور».

علامه «التذكرة» كیتابیندا چكی ایله ساتیلان آما چكیلمه‌سی چتین اولان شئیلرده بیر عددی‌نین چكیلیب گئریده قالانینی اونون نیسبتی ایله ساتماسی مسأله‌سینده، بو روایته ایستیناد ائدیب. روایتی آشاغیداكی سؤزونه ردیف ائدیب: «چونكی بو تقدیرده طلب اولونان _علم_ الده ائدیلیر». (مثلاً اؤلچو ایله نئچه كیلو اولماسی بللی اولونور و بیز اونا علم تاپیریق.) علامه‌نین ایكینجی ایستیدلالی (علم الده ائدیلیر.) بو حؤكمون، چتین اولان وضعیّتلره مخصوص اولمادیغینا دلالت ائدیر.

فالذی ینبغی أن یقال: إن الكلام تارة فی كفایة كل منالتقدیرین فی المقدر بالآخر من حیث جعله دلیلا على التقدیر المعتبر فیه، بأن یستكشف من الكیل وزن الموزون وبالعكس.

وتارة فی كفایته فیه أصلا من غیر ملاحظة تقدیره المتعارف.

أما الأول، فقد یكون التفاوت المحتمل مما یتسامح فیه عادة، وقد یكون مما لا یتسامح فیه: أما الأول، فالظاهر جوازه، خصوصا مع تعسر تقدیره بما یتعارففیه، لأن ذلك غیر خارج فی الحقیقة عن تقدیره مما یتعارف فیه، غایة ما فی الباب أن یجعل التقدیر الآخر طریقا إلیه.

ویؤیده روایة عبد الملك بن عمرو، قال: " قلت لأبی عبد الله علیه السلام: أشتری مائة راویة من زیت، فأعترض  راویة أو اثنتین فأزنهما ، ثم آخذ سائره على قدر ذلك.

قال: لا بأس " .

استدل بها فی التذكرة على جواز بیع الموزون عند تعذر وزنه بوزن واحد من المتعدد ونسبة الباقی إلیه، وأردفه بقوله: ولأنه یحصل المطلوب وهو العلم .

واستدلاله الثانی یدل على عدم اختصاص الحكم بصورة التعذر،

اؤلچو، چكی و سایی‌نین مبیعده _هر شئیین اؤزونه اویغونوندا_تقدیر اولماسی‌نین معیاری، شخصی غرر اولورسا نتیجه‌ده اونلارین هر بیری‌نین اؤزونه اویغون اولمایانینی دا تقدیر ائتمك اولار. (مثلاً سایی تقدیر اولونمالی شئیی چكی ایله ساتاسان و ساییر.) غرر اونونلا آرادان قالدیریلدیغی تقدیرده. بلكه هئچ بیرینی (چكی، اؤلچو و سایی) تقدیر ائتمه‌دن مبیعی موشاهیده یولو ایله ساتماق اولار.

لاكین بو ساحه‌ده قئید اولان خبرلرین ظاهیری، شخصی غرری مولاحیظه ائتمه‌دن اونلارین تقدیرینی مؤعتبر ساییب. (نؤوعی غرر معیاردیر.) مونازیعه‌یه سبب اولان غرر بابینی باغلاماق حیكمتینه گؤره. موعامیله‌لرین چوخوندا ایكی طرفین موعامیله زامانی فعلی راضی‌لیغیندان علاوه، بعضی خصوصیّتلرین اعتیباری ایله او غرری رفع ائتمك طلب اولونوب.

بئلنچی اولدوغوندا (نؤوعی غرر معیار اولاندا) سؤز و اعتیراض بعضی موقدّراتی، موتعارف اولمایان شئیلرده تقدیر ائتمه‌سیندن گئدیر.

دئییریك: عالیملر اؤلچولن شئیی چكی ایله ساتماقدا و اونون عكسی‌نین جاییزلیگینده و غیری جاییزلیگینده ایختیلافلی اولوبلار. اوچ قووللا.

اوچونجوسو: اؤلچولن شئیی چكی ایله ساتماق اولار آما عكسینه اولماز. چونكی چكی اؤلچونون اساسیدیر و داها ضابیطه‌لیدیر. بودو بوندان غیری دئییل كی اؤلچویه راحاتلیق اوچون اوز گتیریلیب. «الدروس» كیتابیندان نقل اولونانا اساساً سَلَم بئیعینده موطلق اولاراق جاییزدیر. (هم اؤلچولنی چكی ایله ساتماق اولار و هم چكیلنی اؤلچو ایله ساتماق اولار.) بئله دئییر: «سَلَم بئیعینده اؤلچولنی چكی ایله و یا چكیلنی اؤلچو ایله آلیرسا صحیحدیر. وهبین ایمام صادقدن (ع) ائتدیگی روایت اساسیندا».

[شئیخ انصاری دئییر:] ائله بیل شهیدین بو روایتدن نظرده توتدوغو آشاغیداكی روایتدیر: وهب، جعفردن او دا آتاسیندان او دا حضرت علی‌دن (ع). حضرت علی (ع) بویوردو: «سَلَف بئیعینده چكیلن شئیی وئریب اؤلچولن شئی آلماق و اؤلچولن شئیی وئریب چكیلن شئی آلماغین عئیبی یوخدور».

بو روایتین سندی‌ده قصورلودور دلالتی‌ده.[سندی، وهبدن نقل اولدوغونا گؤره و دلالتی] بونا گؤره كی روایتین ظاهیری چكیلن ثمنی وئریب اؤلچولن مبیعین آلماق و اونو عكسینی جاییز بیلیر. اوندا بئله تقدیر اولماییب كی اؤندن ساتیلان مبیعین اؤلچولنی چكی ایله ساتیلماسی و یا عكسینه ساتیلماسی جاییز اولسون. شئیخ طوسی‌نین بو روایتی زئیتونو ثمن كیمی یاغا وئریلمه‌سی بابیندا گتیرمه‌سی منیم بو سؤزومو تصدیق ائدیر. (زئیتون وئره‌سن و یاغ آلاسان)

مسألة لو قلنا بأن المناط فی اعتبار تقدیر المبیع فی المكیل والموزون والمعدود بما یتعارف التقدیر به هو حصول الغرر الشخصی، فلا إشكال فی جواز تقدیر كل منها بغیر ما یتعارف تقدیره به إذا انتفى الغرر بذلك، بل فی كفایة المشاهدة فیها من غیر تقدیر أصلا.

لكن تقدم: أن ظاهر الأخبار الواردة فی هذا الباب اعتبار التقدیر من غیر ملاحظة الغرر الشخصی، لحكمة سد باب الغرر المؤدی إلى التنازع، المقصود رفعه من اعتبار بعض الخصوصیات فی أكثر المعاملات زیادة على التراضی الفعلی حال المعاملة.

وحینئذ فیقع الكلام والإشكال فی تقدیر بعض المقدرات بغیر ما تعارف فیه، فنقول: اختلفوا فی جواز بیع المكیل وزنا وبالعكس وعدمه  على أقوال،

ثالثها: جواز المكیل  وزنا ، دون العكس، لأن الوزن أصل الكیل وأضبط، وإنما عدل إلیه فی المكیلات تسهیلا.

فالمحكی عن الدروس فی السلم جوازه مطلقا، حیث قال: ولو أسلم فی المكیل وزنا وبالعكس فالوجه الصحة، لروایة وهب عن الصادق علیه السلام ، وكأنه أشار بها إلى روایة وهب، عن جعفر، عن أبیه، عن علی صلوات الله علیهم، قال: " لا بأس بسلف  ما یوزن فیما یكال، وما یكال فیما یوزن " .

ولا یخفى قصور الروایة سندا ب‍ " وهب "، ودلالة بأن الظاهر منها جواز إسلاف الموزون فی المكیل وبالعكس، لا جواز تقدیر المسلم فیه المكیل بالوزن وبالعكس، ویعضده ذكر الشیخ للروایة فی باب إسلاف الزیت فی السمن

 جماعتین چوخونون دیرهم-دینارلا موعامیله ائدیب آما چكی‌لرینی بیلمه‌دیكلری، بونو تصدیق ائدیر. بلی جماعت اونلارین وضع اولدوقلاری چكیدن ناقیص اولمادیقلارینی مؤعتبر بیلیرلر. (اونلاری دوز فرض ائدیرلر.) بو جهتدن كی چكیسی آز-چوخ اولورسا قیمتی‌ده آز-چوخ اولار. نتیجه‌ده  اونلارین ناقیص اولماسی عئیب حسابلانار. بونا گؤره ناقیص دیرهم-دیناری وئرمك اولماز چونكی غِشّ و خیانت ساییلار. (دَیرسیز شئیی دَیرلی شئیله قاتماق مثلاً سوته سو قاتماق)

دیرهم-دیناردا نظرده توتولان چكیدن یونگول اوماماغینی مؤعتبر ائتمكدن، دیرهم و دینارین فرقی قارا پول و اوخشاریندان بللی ائدر. چونكی او پوللاردا (قارا پوللاردا) چكی‌نین آزلیغی اونلارین قیمتینده تأثیری یوخدور اونا گؤره ناقیص اولدوغونو بیله‌رك وئریلسه‌لر ده غِشّ و خیانت ساییلماز.

بیز فرقدن قئید ائتدیكلریمیز شئیلره (دیرهم-دینار ایله قارا پول آراسیندا فرق وار. دیرهم-دینار اولاجاغی چكیدن یونگول اولمامالیدیر آما قارا پول بیر آز، آز دا اولورسا موشكولو یوخدور.) ابن رحمانین صحیحه‌سینده ایشاره اولوب: دئییر ابی عبدالله ایمام صادقه (ع) دئدیم: « دیرهمله بیر شئی آلیرام. بیر ایكی حبه (حبه=ایكی آرپا آغیرلیغی) یونگول دیرهم وئریرم». ایمام بویوردو: «جاییز دئییل یوخسا اونو آیدینلاداسان». سونرا بویوردو: « یوخسا اهمیّتسیز دیرهملردن اولموش اولا كی بیزلرده عددله ساییلار». (أوضاحیّه: اهمیتسیز)

بالجومله، مبیعین چكی و اؤلچوسونون بیلینمه‌سی‌نین واجیبلیك حؤكومونو، شخصی غرره دایاندیرماق مقصده اویغون گلیر. آما بو، چوخ یئرده عالیملرین سؤزلری‌نین ظاهیرینه ضیدّ گلیر.

سونرا، ساییلمالی‌نین حؤكمو ده _سایی‌نین اوندا بیلینمه‌سی‌نین واجیبلیگینده،_ ظاهیرده ایختیلافسیز اولاراق همان چكیلمه‌لی و اؤلچولمه‌لی‌نین حؤكمودور. ایمامین سونرا گله‌جك روایتده‌كی سؤزو بونا ایشاره بلكه دلالت ائلیر. او روایتده ایمام، سایماسی چتین اولان ساییلمالی‌نین اؤلچولمه‌سینی جاییز بیلیب.

جناب محقق اردبیلی‌دن نقل اولونانا اساساً او بو مسأله‌یه اعتیراض ائدیب. بلكه اونو منع ائتمگه مئییل گؤستریب. ساییلمالینی‌نین‌ ساتماسینی موشاهیده ایله ده جاییز بیلیب. آما سونرا گله‌جك «قوز» روایتی اونو ردّ ائدیر.

ساییلمالیلار دئیَنده مالیّتلیری عددله تانینان شئیلر، نظرده توتولور. قوز و یومورتا كیمی. قویون، آت و پالتارین عكسینه. (مالیّتی عددله ساییلان یعنی قیمتی عدد حسابی اولسون.) علامه‌ قارپیز و بادیمجانی‌دا ساییلمالیلاردان حسابلاییب. علامه «القواعد» كیتابیندا سَلَم بئیعین شرطلرینده دئییب: «قارپیز، بادیمجان و نار كیمی ساییلمالی شئیلرین سَلَم بئیعینده و اونون صحیحلیگینده، سایی بیلیندیرمك كیفایت ائله‌مز و چكی‌نین بللی اولونماسی لابودّدور. غیری سَلَم بئیعده سایماغین كیفایت ائتمه‌سی موشاهیده اولونماسینا گؤره‌دیر». بیتدی

علامه «التذكره» كیتابیندا قارپیز و ناردا تازا اولدوغو زامان ریبانین اولماماسینی تصریح ائدیب. چونكی اوندا چكی‌ مؤعتبر دئییل. آما قورویاندا مؤعتبر اولار. بلكه اوندان (علامه‌نین سؤزوندن) خیار، شافتالی و اریكین چكیلمه‌ین اولدوقلاری ظاهیر اولور.

هر بیرینده دوشونمك یئری وار چونكی چكیلمه‌سه غرر یارانماق احتیمالی وار.

نتیجه‌ده قئید اولانلارین (علامه‌نین سایدیقلاریندا) مالیّتلری، عؤرفاً چكی‌ ایله‌دیر سایی ایله یوخ. قوز و یومورتادا اولدوغو كیمی.

ویؤید ذلك جریان سیرة الناس على المعاملة بها من دون معرفة الأغلب  بوزنها.

نعم، یعتبرون فیها عدم نقصها عن وزنها المقرر فی وضعها من حیث تفاوت قیمتها بذلك، فالنقص فیها عندهم بمنزلة العیب، ومن هنا لا یجوز إعطاء الناقص منها، لكونه غشا وخیانة.

وبهذا یمتاز الدرهم والدینار عن الفلوس السود وشبهها حیث إن نقصان الوزن لا یؤثر فی قیمتها، فلا بأس بإعطاء ما یعلم نقصه.

وإلى ما ذكرنا من الفرق اشیر فی صحیحة ابن عبد الرحمن ، قال: " قلت لأبی عبد الله علیه السلام: أشتری الشئ بالدراهم فاعطی الناقص الحبة والحبتین؟ قال: لا، حتى تبینه.

ثم قال: إلا أن تكون نحو  هذه الدراهم الأوضاحیة  التی تكون عندنا عددا ".

وبالجملة، فإناطة الحكم بوجوب معرفة وزن المبیع وكیله مدار الغرر الشخصی قریب فی الغایة، إلا أن الظاهر كونه مخالفا لكلمات الأصحاب فی موارد كثیرة.

ثم إن الحكم فی المعدود ووجوب معرفة العدد فیه، حكم المكیل والموزون، بلا خلاف ظاهر.

ویشیر إلیه، بل یدل علیه: تقریر الإمام علیه السلام فی الروایة الآتیة المصرحة بتجویز الكیل فی المعدود المتعذر عده.

ویظهر من المحكی عن المحقق الأردبیلی المناقشة فی ذلك، بل المیل إلى منعه وجواز بیع المعدود مشاهدة ، ویرده روایة الجوز الآتیة .

والمراد بالمعدودات:

ما یعرف مقدار مالیتها بأعدادها، كالجوز والبیض، بخلاف مثل الشاة والفرس والثوب.

وعد العلامة البطیخ والباذنجان فی المعدودات، حیث قال فی شروط السلم من القواعد: ولا یكفی  العد فی المعدودات، بل لا بد من الوزن فی البطیخ والباذنجان والرمان، وإنما اكتفى بعدها فی البیع

للمعاینة، انتهى

وقد صرح فی التذكرة بعدم الربا فی البطیخ والرمان إذا كان رطبا، لعدم الوزن، وثبوته مع الجفاف ، بل یظهر منه كون القثاء والخوخ والمشمش أیضا غیر موزونة.

وكل ذلك محل تأمل، لحصول الغرر أحیانا بعدم الوزن.

فالظاهر أن تقدیر المال عرفا فی المذكورات بالوزن لا بالعدد، كما فی الجوز والبیض.

اوزاق اولمایان احتیمال‌دا وار كی ایماملارین سؤزلری مخصوصاً قئید اولان خبرلر، چوخونلوغو نظرده توتسون. (اكثراً چكی و اؤلچوسوز اولان یئرلرده غرر رفع اولماز.) چوخونلوق‌دا او یئرلردیر كی ایكی عوَضین میقدارلاری جهتدن یارانان غررین رفعی، تقدیره (چكی و اؤلچویه) دایانسین. نتیجه‌ده چكی و اؤلچو اولمادان غرر رفع اولورسا كیفایت ائلر و چكمك و یا اؤلچمك احتیاج اولماز. آشاغیداكی نمونه‌لرده اولدوغو كیمی:

1. یوخاریدا قئید اولان فرض. (بیر شئیین میقداریندا همن قیمتده اولان _اؤز جینسیندن و یا آیری جینسدن_ آیری بیر شئی موعامیله ائتمك. مثلاً بیر آز بوغدا وئریب همن آغیرلیقدا و همن قیمتده اولان آیری بیر شئی آلماق.)

2. موعامیله‌نین ایكی طرفی‌نین (ساتیجی و موشتری) دوغرو چیخماماغی چوخ نادیر اولان گوجلو میقدار حدسلری.

3. مبیع مقداری، عؤرفاً اؤلچولوب چكیلمز قدر آز اولدوغوندا. نئجه‌ كی بیر احتیاجی قارشیلاماغا بیر چیمدیك یاغ آلماق اوچون قارا پول اؤده‌نیلر. (او قدر آزدیر كی چكمك احتیاج دئییل.)

بونلارین تایلاریندا اؤلچمك واجیب اولماز. بو موعامیله، تخمین اساسیندا راضی اولدوقلارینا جاییز اولار.

بیر شئیین اؤلچولمه‌لی و چكیلمه‌لی اولدوغو ایله، اوندا چكی‌نین و اؤلچونون مؤعتبر اولماماسی آراسیندا مونافات یوخدور. اونون آزلیغینا گؤره مثلاً ایكی اوچ عدد بوغدا. و یا چوخلوغونا گؤره مثلاً قالین دمیر تیكه‌سی. «القواعد» و اونون شرحی و حاشیه‌سینده اونا ایشاره اولدوغو كیمی.

قئید ائتدیگیمیزدن (شخصی غررین معیار اولمادیغیندان) چاپ اولموش قارا پوللارین چكیسینی بیلمگی مؤعتبر اولماماسی آیدینلاشیر. هرچند چكیلیمه‌لی شئیلردن ساییلیر. (گوموش چكیلمه‌لدیر.) ائله بونا گؤره علامه «التذكره» كیتابیندا گوموشده ریبا اولماسینی تصریح ائدیب. آما اونلار ثمن اولدوقلاری زامان ساییلمالی (معدود) حسابا گلیرلر. چونكی اونلارین مالیّتلری‌نین بیلمگی چكیلری‌نین بیلمگیندن آسیلی دئییل. بو، چكی مؤعتبر اولمایان چكیلمه‌لیلرده آز-چوخ (كثیر-قلیل) كیمیدیر. (بایاق دئدیگیمیز یاغ و دمیر.) هابئله بو دؤورده (شئیخ انصاری دؤورو) بغداددا راییج اولان میس و گوموش قاریشیغیندان قایریلمیش قارا پول اوخشارلاریندا (شبه‌الفلوس) چكمك لازیم دئیل. خالیص دیرهم و دینار دا بئله‌دیرلر. اونلارین (خالیص دیرهم و دینارین) ایجماع اولاراق ریبالی اولماسی و چكیلمه‌لی اولمالارینا رغماً ایكی عوَضدن بیری اولوب، چكیلیری‌نین بیلنمه‌مه‌سی‌نین عئیبی یوخدور. چونكی اوندا اصلا غرر یارانمیر. (بئله موعامیله‌ده اونلارین چكیسی‌ حساب دئییل بلكه ساییسی حسابدیر.)

ویحتمل غیر بعید حمل الاطلاقات سیما الأخبار على المورد الغالب، وهو ما كان رفع الغرر من حیث مقدار العوضین موقوفا على التقدیر، فلو فرض اندفاع الغرر بغیر التقدیر كفى، كما فی الفرض المزبور، وكما إذا كان للمتبائعین حدس قوی بالمقدار نادر التخلف عن الواقع، وكما إذا كان المبیع قلیلا لم یتعارف وضع  المیزان لمثله، كما لو دفع فلسا وأراد به دهنا لحاجة، فإن المیزان لم یوضع لمثله، فیجوز بما تراضیا علیه من التخمین.

ولا منافاة بین كون الشئ من جنس المكیل والموزون، وعدم

دخول الكیل والوزن فیه، لقلته كالحبتین والثلاثة من الحنطة، أو لكثرته كزبرة الحدید، كما نبه علیه فی القواعد  وشرحها وحاشیتها .

ومما ذكرنا یتجه عدم اعتبار العلم بوزن الفلوس المسكوكة، فإنها وإن كانت من الموزون - ولذا صرح فی التذكرة بوقوع الربا فیها  - إلا أنها عند وقوعها ثمنا حكمها كالمعدود فی أن معرفة مقدار مالیتها لا تتوقف على وزنها، فهی كالقلیل والكثیر من الموزون الذی لا یدخله الوزن .

وكذا شبه الفلوس من المسكوكات المركبة من النحاس والفضةكأكثر نقود بغداد فی هذا الزمان.

وكذا الدرهم والدینار الخالصان ، فإنها  وإن كانت من الموزون ویدخل فیها الربا إجماعا، إلا أن ذلك

لا ینافی جواز  جعلها عوضا من دون معرفة بوزنها، لعدم غرر فی ذلك أصلا.