[بو ساحه‌ده بیر آیری روایت وار.] ابّان، محمد بن حمراندان نقل ائدیر ابی عبدالله‌دان (ع) سوروشدوم: «طعام آلمیشیق، ساتیجی بئله گومان ائلیر اونو اؤلچوب. بیز ده قبول ائدیب اونون دئدیگی اساسدا آلدیق». ایمام بویوردو: «عئیبی یوخدور». دئدیم: «من‌ده اؤلچمه‌میش ساتا بیلرم؟». بویوردو: «سن اونو اؤلچمه‌میش ساتما». بو روایت بونا دلالت ائلیر كی بایع اؤلچوسوندن خبر وئریب موشتری اونو تصدیق ائله‌مه‌سه اؤلچمه‌میش ساتماق صحیح اولماز.

[بو ساحه‌ده بیر آیری روایت وار.] «ابی العطارد»دون روایتی‌نین مفهومو. روایت بئله‌دیر: دئدیم: «[آنباردان] بیر «كُر» و ایكی «كُر» (هر كور 1200 رئتل اولار.) میقداریندا چیخاردیرام. موشتری گلیب دئییر: « اؤلچودویون اساسدا اونو منه وئر». ایمام بویوردو: «سنی امین تانیسا عئیبی یوخدور». (بو روایتین آنلامی بودور: سنین اؤلچدویونه اینانماسا بئیع صحیح اولماز هله قالسین كی اؤلچمیه‌سن.)

[بو ساحه‌ده بیر آیری روایت وار.] «ابن بُكِیرین» مورسله‌سی بیر كیشیدن. ابا عبدالله‌دان (ع)  سوروشدوم: «بیر شخص آلچی (گچ) آلیر بیر آزین اؤلچور و گئریده قالانین اؤلچوسوز آلیر». ایمام بویوردو: « یا گرك هامیسینی ساتیجی‌نین تصدیقی ایله آلسین یا گرك هامیسینی اؤلچسون». ایمامین بعضیلندیرمه‌دن منع ائتمه‌سیندن اونون ایرشادی اولماسی آشكار اولور. بو منع ائتمك بونا حمل اولور كی ساتیجینی تصدیق ائدیرسنسه بعضیسینی اؤلچمك زحمتی لازیم دئییل. آما اونو تصدیق ائتمیرسنسه بعضیسی‌نین اؤلچمه‌سی كیفایت ائله‌مز.

بو روایت، مبیعین ایستیفاءسینا دا (بئیعدن سونرا مبیعی قبض ائتمك) حمل اولا بیلر. (اؤلچوسو تصدیق ائدیلیب و بئیع صحیحدیر آما تحویل زامانی بیر آزین‌دا اؤلچوب گئریده قالانینی دئییر همن میقداردادیر.)

وروایة أبان،

عن محمد بن حمران، قال: " قلت لأبی عبد الله علیه السلام: اشترینا طعاما، فزعم صاحبه أنه كاله، فصدقناه وأخذناه بكیله؟ قال: لا بأس.

قلت: أیجوز أن أبیعه كما اشتریته بغیر كیل؟ قال: أما أنت فلا تبعه حتى تكیله "، دلت على عدم جواز البیع بغیر كیل، إلا إذا أخبره البائع فصدقه.

وفحوى مفهوم

روایة أبی العطارد،

وفیها: " قلت: فاخرج الكر والكرین، فیقول الرجل: أعطنیه بكیلك، فقال: إذا ائتمنك فلا بأس به " .

ومرسلة ابن بكیر

عن رجل: " سأل  أبا عبد الله علیه السلام عن الرجل یشتری الجص، فیكیل بعضه ویأخذ البقیة بغیر كیل، فقال: إما أن یأخذ كله بتصدیقه، وإما أن یكیله كله " .

فإن المنع من التبعیض المستفاد منه إرشادی محمول على أنه إن صدقه فلا حاجة إلى كلفة كیل البعض، وإلا فلا یجزئ كیل البعض.

ویحتمل الروایة الحمل على استیفاء المبیع بعد الاشتراء.

آما [ایمامین] ساتیجی‌نین تصدیق ائدیلمه‌مه‌سی [باره‌ده‌كی سؤزو] بئله یوروملانیر: مبیع ساتین آلینا، ایستر دئدیگیندن آز اولا ایستر چوخ اولا، اؤزللیكله ساتیجی‌نین دوز دانیشماسینا آرخایین اولونمادیغی تقدیرده. [ایمامین سؤزو] ساتیجی‌نین دئدیگی میقداردان آرخایین اولاراق ساتین آلینان مقامی احتیوا ائتمیر. ساتیجی‌نین دئدیگی میقدار اساسدا و اونا ایناناراق آلینسا جزاف ساییلماز.

علامه «التذكرة» كیتابیندا دئییب: «ساتیجی مبیعین اؤلچوسونو موشتری‌یه خبر وئره و او اساسدا ساتا، بیزجه صحیحدیر».

یئنه علامه «التحریر» كیتابیندا دئییب: «مبیعین اؤلچوسوندن مشتری‌یه خبر وئریب بیر قیمته ساتا آما آز و  چوخ اولدوغو بللی اولمایا (موشتری اونون سؤزونه اعتیبار ائتمه‌یه) جاییز اولماز. (ایمام بو صورتین جاییز اولمادیغینی دئییب.)

[بایاقكی روایتده] بو بئیعه وئریلن كراهت نیسبتی، راییج اولان آنلامدا دئییل كی باطیللیگه دلالت ائدن «صلاح دئییل» و «صحیح دئییل» ایله ضیدّیَتی اولسون. (كراهت بوردا قدیم معناسی یعنی حرام آنلامیندا گلیب.)

[بو ساحه‌ده بیر آیری روایت وار.] ابن محبوب زرعه‌دن او دا سماعه‌دن نقل ائدن صحیحه ‌روایتده گلیب: ایمامدان طعام و اؤلچولوب و چكیلن شئیلری، اؤلچو-چكیسیز آلماق باره‌ده سوروشدوم. ایمام بویوردو: «اوّلجه‌دن چكیلن و یا اؤلچولن طعامی مورابیحه بابیندان اوندان اؤلچوسوز و یا چكیسیز آلسان، اوّلكی موشتری اونو چكدی و یا اؤلچو ایله آلدیغی تقدیرده، قورخوسو یوخدور. و سن بئیع زامانی بئله دییه‌سن: سنینله مورابیحه ائله‌دیم و سن دئیَن چكی و یا اؤلچویه راضی‌یام».

بو روایتین دلالتی بیرینجی‌سیندن داها آیدیندیر.

وأما الحكم بعدم تصدیق البائع فمحمول على شرائه سواء زاد أو نقص، خصوصا إذا لم یطمئن بتصدیقه، لا شرائه على أنه القدر المعین الذی أخبر به البائع، فإن هذا لا یصدق علیه الجزاف.

قال فی التذكرة: لو أخبره البائع بكیله ثم باعه بذلك الكیل، صح عندنا .

وقال فی التحریر: لو أعلمه بالكیل، فباعه بثمن، سواء زاد أو نقص، لم یجز.

وأما نسبة الكراهة إلى هذا البیع، فلیس فیه ظهور فی المعنى المصطلح یعارض ظهور " لا یصلح " و " لا یصح " فی الفساد.

وفی الصحیح عن ابن محبوب، عن زرعة، عن سماعة، قال: " سألته عن شراء الطعام وما یكال و  یوزن،  بغیر كیل ولا وزن؟ فقال: أما أن تأتی رجلا فی طعام قد كیل أو  وزن تشتری منه مرابحة، فلا بأس إن اشتریته منه ولم تكله ولم تزنه، إذا أخذه المشتری الأول بكیل أو وزن وقلت له عند البیع: إنی اربحك كذا وكذا.

ودلالتها أوضح من الاولى.

محقق اردبیلی‌نین بو صحیحه روایته ایكی اعتیراضی وار: بو روایت خولاصه و موجملدیر: هاردان بیلك ایمامین نظرده توتدوغو بو ایكی احتیمالین هانسیدیر: 1. احتیمالی وار بونو نظرده توتا: دونیادا جزافلا ساتیلان شئیلرده سن اؤلچو آدی گتیردیگینه گؤره اؤلچو ایله آلمالیسان. 2. احتیمالی‌دا وار عؤرفده و عادتده اؤلچولن شئیلری نظرده توتا.

ایمامین سؤزو عمومی دئییل. ایكینجی اولسا سیز دئیَندیر. آما بیرینجینی نظرده توتورسا سیز دئیَن دئییل.

ایكینجی اعتیراض‌دا بودور: بو روایت، مشهورون حؤكمونون عكسینی احتیوا ائدیر. مشهور دئییر: ساتیجینی تصدیق ائله‌مه‌لیسن آما بو روایت دئییر اونو تصدیق ائله‌مه‌مه‌لیسن.

محقق اردبیلی‌نین بو اعتیراضی‌نین ویجهه‌سی یوخدور. چونكی ایمامین بو سؤزونون: « سمیت فیه كیلا»  ظاهیری اؤلچو نظرده توتولان شئیلر‌دیر. بو عیبارت بو طعامین عادتاً اؤلچو ایله ساتیلماسینا كینایه‌دیر.

یوخسا بیزه اعتیراض اولاراق بئله دئییله كی: طعامین «فیلان جور اولماسی (اؤلچو ایله ساتیلسین)» ایله تصویرلنمه‌سی [احتیرازی تصویرلندیرمه‌ اولوب و] اونون چئشیتلندیرمه‌سی آنلامیندا اولا (ایكی چئشیت طعام اولا: 1. اؤلچو و چكی ایله ساتیلان. 2. اؤلچو و چكی‌سیز ساتیلان) بیر حالداكی بیزیم اؤلچوسوز و چكیسیز ساتیلان طعامیمیز یوخدور. ایستیثنا اولماقلا بیچیلمه‌میش اكین، اؤلچو و چكی ایله ساتیلماز.

ایكی چئشید طعامین اولمادیغینا گؤره [و تصویرلندیمه‌نین احتیرازی یوخ بلكه ایضاحی اولدغونا گؤره] بونو نظرده توتماسی چتیندیر. دوشون گینن. (صدالانان قئید یعنی: «یوخسا بیزه اعتیراض اولاراق بئله دئیییله . . .»،  احتیرازی قئید اولماغا اساسلانیردی. احتیرازی اولمایاندا دا ایضاحی اولور و بوتون طعاملار بیر چئشیتدیر.)

والإیراد  على دلالة الصحیحة بالإجمال، أو باشتمالها على خلاف المشهور من عدم تصدیق البائع، غیر وجیه، لأن الظاهر من قوله: " سمیت فیه كیلا "، أنه یذكر فیه الكیل، فهی كنایة عن كونه مكیلا فی العادة، اللهم إلا أن یقال : إن توصیف الطعام بكونه كذلك - الظاهر فی التنویع، مع أنه لیس من الطعام ما لا یكال ولا یوزن إلا  مثل الزرع قائما - یبعد  إرادة هذا المعنى، فتأمل.

مسأله: مبیعین میقدارینی بیلمك‌ده ثمن كیمی شرط و لازیمیدر. «تذكره»دن نقل اولان كیمی بو مسأله‌ده ایجماع وار. «الغنیه»ده مجهول مبیعه عقدین اوخونماسینی ایختیلافسیز اولاراق باطیل بیلیب.

شئیخ طوسی «الخلاف» كیتابیندا دئییب: قابلا ساتیلان شئیی گؤز قاباغیندا گؤروشسه‌ده اؤلچولمه‌میش (جزاف) ساتماق اولماز. بونا ایجماع وار.

ابن ادریس «السرائر» كیتابیندا دئییب: «وزنله ساتیلان شئیی قابلا ساتماق اولماز. بوندا ایختیلاف یوخدور».

[شئیخ انصاری دئییر:] بو فتوالارین سببی و اساسی اوّللر قئید اولان پیغمبرین (ص) غررلی بئیدن نهی ائدن مشهور نَبَوی حدیثیدیر. [او حدیث وجود، حصول، كمیّت و كئیفیّت باره‌سینده دلالت ائدیر و] قاب ایله وزن (كمیّت و میقدار) باره‌سینده‌ده اؤزل روایتلر وار. اونلاردان «الحلبی» نین صحیحه روایتیدیر. روایت بئله‌دیر: [ابی عبدالله ایمام صادقه (ع) دئدیم:] «بیر كیشی آیری كیشدن بللی قاب اؤلچوسو ایله بیر توربا طعام آلدی. سونرا مال صاحیبی موشتری‌یه دئدی: بو آیری توربانی‌دا اؤلچمه‌میش، همن قیمته مندن آل، اوندا اولان‌دا آلدیغین او بیریسینده اولدوغو قدردیر». ایمام بویوردو: «لا یصلح إلا بكیل». قال: «وما كان من طعام سمیت فیه كیلا، فإنه لا یصلح مجازفة، هذا مما یكره من بیع الطعام» یعنی: «قابلا اؤلچولمه‌میش صلاح دئییل». ایمام بویوردو: «قابلا ساتیلان طعام جزاف ساتیلاماز. طعام بئیعینده جزاف ساتیلما صحیح دئییل». جناب صدوق «الفقیه» كیتابیندا بو سؤزو «لا یصح بیعه مجازفة» یازیب.

مسألة [ من شروط العوضین: العلم بقدر المثمن ]

 العلم بقدر المثمن كالثمن شرط، بإجماع علمائنا، كما عن التذكرة .

وعن الغنیة: العقد على المجهول باطل، بلا خلاف .

وعن الخلاف: ما یباع كیلا فلا یصح بیعه جزافا وإن شوهد، إجماعا .

وفی السرائر: ما یباع وزنا فلا یباع كیلا، بلا خلاف .

والأصل فی ذلك ما تقدم من النبوی المشهور .

وفی خصوص الكیل والوزن خصوص الأخبار المعتبرة: منها:

صحیحة الحلبی

[ عن أبی عبد الله علیه السلام ] : " فی رجل اشترى من رجل طعاما عدلا بكیل معلوم، وأن صاحبه قال للمشتری:

ابتع منی هذا العدل الآخر بغیر كیل، فإن فیه مثل ما فی الآخر الذی ابتعت؟ قال: لا یصلح إلا بكیل.

قال: وما كان من طعام سمیت فیه كیلا، فإنه لا یصلح مجازفة، هذا مما یكره من بیع الطعام " .

وفی روایة الفقیه: " فلا یصح بیعه مجازفة "

هر حالدا، «الحدائق» كیتابی‌نین ظاهیریندن نقل اولان كیمی بو روایته اساسلانیب یالنیز موشتری‌نین قیمت قویماسی‌ ایله بئیعی صحیح بیلیب موشتری‌نین ثمن حؤكمونو بازار قیمتینه مونصریف بیلمك، ضعیفدیر. (موشتری طرفیندن قیمت قویولوب موعامیله اولان بئیعی بازارین عادیل‌یانا قیمتی ایله صحیح بیلمك ضعیفدیر.)

صاحب حدائق‌دن داها ضعیفینی اسكافی دئییب. اسكافی‌نین نظرینجه ساتیجی آشاغیداكی سؤزو دئسه بئیع جاییز اولار: «آیریلارینا ساتدیغیم قیمته سنه ساتدیم». موشتری‌ده فسخ خیارینا مالیكدیر.

[شئیخ انصاری دئییر:] بو نظر ردّ اولور چونكی بئیع اؤز-اؤزلوگونده غررلی اولورسا فسخ خیاری اونو جوبران ائله‌مز. (خیار صحیح بئیعده اولار.)

[دئسز كی بیری مبیع‌نین خصوصیاتینی دئیه و و ساتاندان سونرا دئدیگی خصوصیّتلر مبیعده اولماسا موشتری‌نین رؤیت خیاری وار، نه‌یه گؤره اونو صحیح بیلیرسیز آما بونو قبول ائتمیرسیز؟ جواب وئره‌ریك:] اوّللر اسكافی‌نین «تسلیمه گوجون اولماسی» مسأله‌سینده قئید اولدوغو كیمی رؤیت خیاریندا، خصوصیّتلرین صدالاماسی غررین حاصیل اولماسینا مانع اولان شرطدیر. (اسكافی‌نین سؤزونده قئید اولدوغو كیمی خصوصیّتلری صدالاماق شرطلندیرمه كیمیدیر و غرری رفع ائدر.)

وكیف كان، فالحكم بصحة البیع بحكم المشتری، وانصراف الثمنإلى القیمة السوقیة، لهذه الروایة - كما حكی عن ظاهر الحدائق  - ضعیف.

وأضعف منه ما عن الإسكافی: من تجویز قول البائع: " بعتك بسعر ما بعت "، ویكون للمشتری الخیار .

ویرده: أن البیع فی نفسه إذا كان غررا فهو باطل فلا یجبره الخیار.

وأما بیع خیار الرؤیة فذكر الأوصاف فیه بمنزلة اشتراطها المانع عن حصول الغرر، كما تقدم عند حكایة قول الإسكافی فی مسألة القدرة على التسلیم.

شیعه تاریخی‌نین مشهور و گؤركملی دین عالیمی اولان مرحوم شئیخ انصاری‌نین موقلّیدلریندن اولان بیر تاجیر باها‌لی بیر قیش عباسی آلیب گلیر شئیخین یانینا. مرحوم شئیخ انصاری‌نین الیندن اؤپوب عبانی اونون چیگنینه سالیر و بو عبانی قبول ائتمگی توّقوع ائدیر.

صاباحیسی گون مسجیدده نامازا گلن تاجیر شئیخی ائله كؤهنه عباسیندا گؤرور. نامازدان سونرا شئیخه یاخینلاشان تاجیر اوندان هدیه ائتدیگی عبانی نه‌یه گئیینمدیگینی سوروشور ، جاوابیندا شئیخ بویورور: سن هدیه ائتدیگین عبانی ساتیب اوزینه اون ایكی عدد داها اوجوز اولان عبا آلدیم. اونلاری‌دا عبا‌لاری اولمایان كسلره وئردیم.

تاجیر شئیخه دئییر: منیم شئیخیم، من او عبانی مخصوصاً سیزین اوچون آلمیشدیم. مرحوم شئیخ انصاری تاجیرین بو سؤزلرین موقابیلینده تاجیره بویورور: "منیم ویجدانیم قبول ائتمز، بعضی‌لری‌نین گئیینمه‌یه قیش عباسی‌نین اولمادیغی حالدا من بئله عبا گئیینیم".

Şiə tarixinin məşhur və görkəmli din alimi olan mərhum Şeyx Ənsarinin müqəllidlərindən olan bir tacir bahalı bir qış əbası alıb gəlir şeyxin yanına. Mərhum Şeyx Ənsarinin əlindən öpüb əbanı onun çiyninə salır və bu əbanı qəbul etməyi təvəqqe edir.

Sabahsı gün məsciddə namaza gələn tacir şeyxi elə köhnə əbasında görür. Namazdan sonra şeyxə yaxınlaşan tacir ondan hədiyyə etdiyi əbanı niyə geyinmədiyini soruşur ki, cavabında şeyx buyurur ki, sən hədiyyə etdiyin əbanı satıb əvəzinə on iki ədəd daha ucuz olan əba aldım. Onları da əbaları olmayan kəslərə verdim.

Tacir şeyxə deyir ki, mənim şeyxim, mən o əbanı məxsusən sizin üçün almışdım. Mərhum Şeyx Ənsari tacirin bu sözlərin müqabilində tacirə buyurur: "Mənim vicdanım qəbul etmir ki, bəzilərinin geyinməyə qış əbasının olmadığı halda mən belə əba geyinim".

لاكین بو روایتین تأویلی موعیّن‌لشیب چونكی ظاهیری بئیعین صحیحلیگی و باطیللیگی ایله مونافاتی وار. بو بئیعین صحیحلیگینه ایستیناد ائتمك اوچون اونا ال آتماق تَوَهّومو اولماسین. چونكی بو بئیع صحیح اولسایدی بئیعین خاص ثمنله گئرچكلشمه‌سیندن سونرا میثلی‌نین قیمتی‌نین واجیبل اولماسینا معنا قالمازدی.

بلی، بو روایتین بوندان آرتیق تأویله احتیاجی وار. روایتدن بو جور بئیعین باطیللیگین چیخارماق ایسته‌سك بئله تأویل ائتمه‌لی‌ییك: «باعنیها بحكمی»نی دانیشیغین كسیلمه‌سی معناسیندا توتاق. (بو سؤزدن بئیع صیغه‌سی قصد ائتمه‌ییب.) [رفاعه داوام ائدیر:] «من اؤزوم اوچون اونا اؤزومدن عدالتلی قیمت قویام». چونكی رفاعه قول-‌كنیز آل وئرچیسی‌ایدی و قول-كؤله آلیب ساتاردی. نتیجه‌ده رفاعه كنیزی اؤزو اوچون مین دیرهم قیمت قویدو. یا موعاطات[1] بابیندان گؤتوردو و یا ساتیجی طرفیندن وكیل اولاراق ایجاب اینشا ائتدی و اؤز طرفیندن اصیل اولاراق قبول ائتدی. آما كنیزله یاخینلیق ائدیب دیرهملری گؤندرندن سونرا مالیك قبول ائتمه‌دی چونكی بئیعده اونون اوچون غبن واریدی و رفاعه قیمتده سهو ائله‌میشدی و یا ساتیجی اوچون‌ده حئیوان خیاری قبول ائله‌دیگیمیز تقدیرده، اونون اوچون حئیوان خیاری ثبوت اولوردو. (بیر عیدّه دئییر حئیوان خیاری یالنیز موشتری‌یه عاییددیر.)

ایمامین آشاغیداكی سؤزوندن اوچ احتیمال وئریله ‌بیلر. ایمام بئله بویورموشدو: «قیمتی سن وئردیگیندن چوخ اولورسا اسكیگینی اونا ردّ ائتمه‌لیسن».

بیرینجی احتیمال: ایمامین نظرده توتدوغو، مالیكین او كنیزه احتیاجی اولمادیغی و موشتری‌نین اونا احتیاجی اولدوغو و قایتارماق ایسته‌مه‌دیگی تقدیرده، مالیكی راضی سالیب اونون فسخ خیارینی ساقیط ائتمك اوچون، ایضافه‌نی وئرمه‌سی لازیم اولور.

ایكینجی احتیمال: احتیمالی وار یاخینلیقدان سونرا، كنیز حامیله اولوب و اُمّ ولده چئوریلیب. بو دورومدا ساتیجی فسخ ائتمك ایسته‌سه موشتری قیمتین وئرمه‌لیدیر.

اوچونجو احتیمال: احتیمالی وار كنیز اؤلوب تلف اولموش ایدی. آما ایمامین سونراكی سؤزو اونو نفی ائدیر: «اونو قایتارانمازسان». بیتدی.

ثمن میقداری‌نین بیلمگی‌نین شرطلیگی معروفدور. (هامی دئییر ثمنین میقداری‌نین ساتیجی و موشتری طرفیندن بیلینمه‌سی شرطدیر.) بیری‌نین (ساتیجی‌نین و یا موشتری‌نین) قویدوغو قیمتله ساتیلسا، «المختلف» و «التذكره»ده‌ده قئید اولان كیمی، ایجماع اولاراق باطیلدیر. شهید ثانی «الروضه»ده و سلطان العلماء «حاشیة من لایحضره الفقیه» كیتابیندا «اتفاقاً» كلمه‌سینی یازیبلار. «السرائر» كیتابی‌دا «بئیع یالنیز موشتری‌نین حؤكمو ایله اولسا باطیل اولار» مسأله‌سینده دئییب: «موسلمانلار ایختیلافسیز اولاراق، ثمنی ذیكر اولمایان مبیعین بئیعینی باطیل بیلیرلر».

بو مسأله‌نین اساسی و دلیلی، موسلمانلار آراسیندا معروف اولان «نفی غرر» حدیثیدیر.

آشاغیداكی روایتده ایمامین سببلندیرمه‌سی [ثمن میقداری‌نین بللی اولمادیغی دورومدا] باطیللیگی تأیید ائدیر:

حمّاد بن میسره، ایمام صادقدن (ع) و او دا آتاسی ایمام باقردن (ع) روایت ائدیر: «پالتاری دیناردان بیر دیرهم اسكیگه آلماق جاییز دئییل چونكی سن بیر دینارین نئچه دیرهم اولدوغونو بیلمیرسن». (اوّللر هر بؤلگه‌نین اؤزونه مخصوص دیناری واریدی. مثلاً بیر بؤلگه‌نین دیناری باشقا بؤلگه‌نین دیرهمیندن داها كیفیّتلی و دَیَرلی اولاردی.)

لاكین «رفاعة النُخّاس»[1]ین صحیحه‌سی‌نین ظاهیری بونونلا مونافاتلیدیر. او دئییر ایمام صادقدن (ع) سوروشدوم: «بیر كیشی ایله اونون كنیزی باره‌ده دانیشدیم. اونو منیم حؤكمومله  منه موعامیله ائله‌دی. (قیمت تعیینینی منه بوراخدی.) كنیزی اوندان قبض ائدیب تحویل آلدیم. سونرا اونا مین دیرهم گؤندریب اونا دئدیم: «بو مین دیرهم منیم سنه حؤكمومدور اونو قبول ائده‌سن». آما او آلماقدان ایمتیناع ائله‌دی. من‌ده مین دیرهمی اونا گؤندرمه‌میش كنیزله یاخینلیق ائله‌میشدیم». ایمام بویوردو: «منجه كنیز عادیل‌یانا قیمتله قیمتلندیریلسین. تعیین اولان قیمت، سن وئرندن چوخ اولدوغو تقدیرده گئریده قالانی اونا گؤندرمه‌لیسن. آما یوخ، سن یوللادیغیندان آز اولورسا داها بیر شئی آلمامالیسان و قیمت همن قالار». رفاعه دئییر حضرته دئدیم: «اونونلا یاخینلیق ائدندن سونرا اوندا بیر عئیبه راستلانسام نئجه گؤرورسوز؟» بویوردو: «اونو قایتارانمازسان یالنیز صحیح و عئیبلی آراسیندا قیمت فرقینی آلا بیلرسن». [روایتین سونو]

سونرا دئییب بئله دئییلمه‌مه‌لیدیر كی: «بعضاً فضولی ساتیجی، مالیكی راضی سالماغا و اونون سؤزونده قالماغینا آرخاییندیر. نتیجه‌ده بو آرخایینلیق سایه‌سینده عقد زامانی تسلیم گوج حاصیل اولار». [سونرا بونون ایشكاللی اولدوغونو ایضاح ائدیر:] چونكی بئله فرض اولوندوغو حالدا بئیع ایله ایجازه‌نین اولدوغونا گؤره بو داها فضولی ساییلماز. آلت طرفی (نهایتاً) بو ایجازه فحوا و دورمدان بللی اولور. بو ایكیسی‌ده (فحوا و دوروم) ایجازه‌نین چئشیتلریندندیر. نتیجه‌ده فضولی ساییلماییب صحیحیلیگی سونراكی ایجازه‌دن آسیلی دئییل.

اونون فضولی قالماسینی قبول ائتسك‌ده، فضولینی صحیح بیلنلر بو فرضه كیفایتلنمه‌ییب بوتون فضولیلری صحیح بیلیرلر. [صاحب جواهرین سؤزلری بیتدی.]

[شئیخ انصاری دئییر:] آما: 1. فضولی بئیعی‌نین بیناسیندان دانیشان یئرده، (راضیلاشماقدان دانیشان یئر) سونرا 2. فضولی بئیعین اونا فرع ائتمه‌سینده، سونرا 3. اؤزونه وارید ائدن اعتیراضدا، سونرا 4. اعتیراضا وئردیگی ایكی جوابدا، دوشونمك بلكه ایشكال یئری وار. دوشون گینن. (شئیخ انصاری بونلارین هامیسینی ایشكاللی بیلیر.)

ثم قال: لا یقال: إنه قد یحصل الوثوق للفضولی بإرضاء المالك وأنه لا یخرج عن رأیه، فیتحقق له بذلك القدرة على التسلیم حال العقد، لأن هذا الفرض یخرج الفضولی عن كونه فضولیا، لمصاحبة الإذن للبیع، غایة الأمر حصوله بالفحوى وشاهد الحال، وهما من أنواع الإذن، فلا یكون فضولیا ولا یتوقف صحته على الإجازة، ولو سلمنا بقاءه على الصفة فمعلوم أن القائلین بصحة الفضولی لا یقصرون الحكم على هذا الفرض .

وفیما ذكره من مبنى مسألة الفضولی، ثم فی تفریع الفضولی، ثم فی الاعتراض الذی ذكره، ثم فی الجواب عنه أولا وثانیا، تأمل، بل نظر، فتدبر.

سونرا، تسلیمه گوج اولماقدا شرط اولان _هر ایكی طرفه_ آشكار و بللی اولان گوجدور. چونكی غرر، یالنیز واقعی [آما آشكار اولمایان] گوجله دفع اولونماز.

اینسان بیر شئیی تسلیمه گوجو چاتماق گومانی ایله ساتا سونرا _بئیع زامانی عاجیز اولماسی و ایندی_ گوجونون اولدوغو آشكار اولورسا، بو بئیع صحیحدیر آما ایندی‌ده گوجو اولماسا بئیع باطیل اولار. تسلیم گوجونه علم اولماقدا آرخایینلیغین اعتیباری وار و موطلق اولاراق گومانین اولماسی كیفایت ائله‌مز. یقینلی اولماق‌دا مؤعتبر دئییل. (گومان كیفایت ائله‌مز، یقین‌ده لازیم دئییل بلكه همین كی بیلیرسن گوج چاتار كیفایتدیر.)

عقدی اینشا ائدن (عاقید) مالیك اؤزو اولورسا اونون گوجونون مؤعتبر اولماسیندا ایشكال یوخدور. (گوجلو اولمالیدیر). آما عقدی اینشا ائدن یالنیز  عقدین اینشاسیندا وكیل اولورسا اونون گوجو و تسلیمین مومكونلوگونه علمی‌نین اعتیباری یوخدور. آما _مووكّیلین، موعامیله‌ده اجنبی اولدوغو اندازه‌ده_ عاقید، بئیع و اونو لَوازیماتیندا وكیل اولورسا (موطق وكیل اولورسا) وكیلین گوجونون كیفایت ائتمه‌سینده ایشكال یوخدور. گؤره‌سن بو دورومدا، مووكّیلین گوجو ده كیفایت ائلر؟ (عاقید تام وكیل اولا آما گوجو اولمایا عَوَضینده مووكّیلین گوجو اولا) ظاهیر اولان، موشتری‌نین، وكیلین گوجسوز اولدوغو و یالنیز مووكّیلین گوجلو اولدوغوندان خبری اولورسا، بلی كیفایت ائلر. آما موشتری وكیلین گوجلو اولدوغونو اینانیرسا مووكّیلین گوجوندن خبردار اولماسی شرط دئییل.

بعضیلری مووكّیلین گوجونون كیفایت ائله‌مه‌سی باره‌ده بیزیم وئردیگیمیز حؤكمو موقیّد ائدیبلر: بئلنچی شراییطده (تام وكیلین گوجو اولمایا آما مووكّیلین گوجو اولا) موشتری مبیعی مووكّیلدن آلماغا و مووكّیل‌ده موشتری‌نین اونا موراجیعه ائتمه‌سینه راضی اولمالیدیلار. سونرا بو سؤزلرینه آیری مسأله‌نی فرع ائدیب دئییبلر: فضولی بئیعینده باطیللیك ترجیح ائدیلمه‌لیدیر. چونكی عاقیددن مؤعتبر اولان _تسلیمه گوجو اولماق_ ایجازه‌دن اوّل ایمكانسیزدیر. (عاقید ایجازه‌دن اوّل تسلیم ائده بیلمز بیر حالدا كی اونون تسلیم گوجونه مالیك اولماسی مؤعتبردیر.) مالیكین‌ده گوجلولوگو او زامان تأثیر ائدر كی عقدین بیناسی او گوجون اوستونه قویولا و بئیع آنیندا مالیكین گوجونه راضیلاشما حاصیل اولا.

ایذن آلمیشین (وكیلین) ساتماسیندا ایجازه‌ وئرنین (مالیكین) موطلق اولاراق [مبیعین تسلیم ائتمه‌سینده] گوجلو اولماسی كیفایت ائله‌مز. [موشتری بو مسأله‌دن خبردار اولمالیدیر.] ایذن وئرنین گوجلولویو، یالنیز قئید اولان شرطله كیفایت ائدر. (موشتری خبردار اولا و بیرلیكده بئیعین بیناسینی قویالار.) بو قئید اولان شرط ده فضولی بئیعده یوخدور. واقعی گوجه اساسلانماق باطیلدیر چونكی واقعی گوجون اولماسی شرط دئییل بلكه بللی گوجون اولماسی شرطدیر.

[بونلاری دئیَندن سونرا] دئییب: نتیجه‌ده ایجازه‌دن اوّل گوج یوخدور و ایجازه‌دن سونرا اولورسا دا فایداسی یوخدور.

ثم إن الشرط هی القدرة المعلومة للمتبایعین،

لأن الغرر لا یندفع بمجرد القدرة الواقعیة. ولو باع ما یعتقد التمكن فتبین عجزه فی زمان البیع وتجددها بعد ذلك، صح، ولو لم یتجدد بطل.

والمعتبر هو الوثوق،

فلا یكفی مطلق الظن ولا یعتبر الیقین.

ثم لا إشكال فی اعتبار قدرة العاقد إذا كان مالكا، لا ما إذا كان وكیلا فی مجرد العقد، فإنه لا عبرة بقدرته كما لا عبرة بعلمه.

وأما لو كان وكیلا فی البیع ولوازمه بحیث یعد الموكل أجنبیا عن هذه المعاملة.

فلا إشكال فی كفایة قدرته.

وهل یكفی قدرة الموكل؟الظاهر نعم، مع علم المشتری بذلك إذا علم بعجز العاقد، فإن اعتقد قدرته لم یشترط علمه بذلك.

وربما قید  الحكم بالكفایة بما إذا رضی المشتری بتسلیم الموكل

ورضی المالك  برجوع المشتری علیه، وفرع على ذلك رجحان الحكم بالبطلان فی الفضولی، لأن التسلیم المعتبر من العاقد غیر ممكن قبل الإجازة، وقدرة المالك إنما تؤثر لو بنى العقد علیها وحصل التراضی بها حال البیع، لأن بیع المأذون لا یكفی فیه قدرة الآذن مطلقا، بل معالشرط المذكور وهو غیر متحقق فی الفضولی.

والبناء على القدرة الواقعیة باطل، إذ الشرط هی القدرة المعلومة دون الواقعیة - إلى أن قال: - والحاصل: أن القدرة قبل الإجازة لم توجد، وبعدها إن وجدت لم تنفع.