[وقفین ساتماغی‌نین جاییز اولدوغو یئرلردن] یئددینجیسی:

قالماغی گلیب خرابلیغینا چیخارماغینی بیلمك و یا اونا گومان ائتمك. بو گومان، ائله اوّللر عیبارتلرین چوخوندا قئید اولان همان «خرابلیق قورخوسو»دور. خرابلیغا گلیب چیخماغی بعضاً موقوف‌علئیهم آراسینداكی ایختیلاف نتیجه‌سینده‌دیر و بعضاً آیری سببلردن اولور. یقینلی اولان و یا اوندان قورخولان (گومان اولان) خرابلیق بعضاً اونو گؤزه گلیم شكیلده فایدا وئریملی‌لیكدن سالار (فایداسی او قدر آز اولار كی سایا گلمز) و بعضاً اونون فایداسینی ناقیص ائدر. آما او خراب اولاندان سونرا آیری فورمادا -مثلاً اوّلكی قدر فایدا وئره و یا اوندان داها چوخ فایدا وئرسه- اوندان ایستیفاده ائتمك، جاییز فرض ائدیلسه، ساتماسی جاییز دئییل. مگر اوّللر سؤزلری قئید اولونان كسلرین نظرینه اساسلانماقلا. اونلار دئییر وقفین میصداقی (شخصی و عئینی) دگیشنده ساتماغی جاییز اولار. (خراب اولاندا داها واقیفین وقف ائله‌دگی دئییل و باشقا بیر شئیدیر.) او نظرین ضعیف اولدوغونو دا اؤیرندین.

بعضی عالیملرین عیبارتلریندن ایختیلافدان باشقا سببلره گؤره‌ داغیلماغا گلیب چیخاندا دا ساتیلماغین جاییزلیگینه قاییل اولدوقلارینی و بعضیسی‌نین‌ده داغیلماغی یالنیز ایختیلافدان تؤرندیگینده ساتیلماغین جاییزلیگینه نظر وئردیكلرینی اؤیرندین.

[وقفین ساتماغی‌نین جاییز اولدوغو یئرلردن] سككیزینجیسی:

موقوف‌علئیهم آراسیندا مال و جان تلفینه یقین اولمایان بیر ایختیلافین اولماسیندا. جان و مال تلفینه چاتماغا نه یقینیمیز وار و نه گومانیمیز. كئچمیش عیبارتلرین بعضی‌سیندن بئلنچی شراییطده ساتیلماغین جاییزلیگی ظاهیر اولدو. اؤزللیكله خرابلیق قورخوسو تؤره‌دن ایختیلافلارا ایشاره ائدن عالیملر.

[وقفین ساتماغی‌نین جاییز اولدوغو یئرلردن] دوققوزونجوسو:

موقوف‌علئیهم آراسینداكی ایختیلاف بؤیوك زیانا گتیریب چیخاردیغیندا. بو نظری مال ضررینه موقیّد ائتمه‌دن دئییبلر، هله قالسین موقوفه‌نین اؤزونون خرابلیغینا موقیّد ائده‌لر.

[وقفین ساتماغی‌نین جاییز اولدوغو یئرلردن] اونونجوسو:

موقوف‌علئیهم آراسیندا قان تؤكمگی موباح ائدن فیتنه یارانیرسا.

موقوفه‌نین قالماسی گتیریب عورفاً سایلان (گؤزه گلن) فایدا وئریملی‌لیگینی سلب ائدن داغیلماغینا چیخاریرسا، اَن گوجلو نظر ساتیلماغین جاییزلیگیدیر. ایندی فرق ائله‌مز بو داغیلماق ایختیلاف سببیندن و یا باشقا سببدن اولا. سایدیغیمیز اون شكیللرین ایچینده بوندان باشقا یئرلرده ساتیلماغی جاییز دئییل.

آما بیرینجیسی‌نین جاییز بیلمه سببی بایاق قئید ائتدیگیمیز فایداسیز حالا دوشمه‌سینه گؤره‌دیر. ساتیلماغی‌نین جاییز بیلمه‌دیگیندن مقصد، موقوفه‌نین شخصی‌نین قطع اولماماسیدیر. (موقوفه‌نین عئینی وقفلیكدن چیخماسین.) شخصی‌نین (عئینی‌نین) آرادان گئتمه‌سینه یقین و یا گومان اولدوغو بیر زامان، ایكی مسأله آراسیندا سئچیم ائتمه‌لی اولاریق: موقوفه‌نین شخصی‌ده نوعو دا قطع اولوب آرادان گئده یا دا موقوفه‌نین شخصی قطع اولا آما نوعو قالا. البته ایكینجیسی داها یاخشیدیر. نتیجه‌ده واقیفین مقصدی ایله‌ده مونافاتی اولماز.

آما ساتماغی منع ائدن شرعی دلیللر،  منع ائتمگه قالخا بیلمزلر. (قیام ائده بیلمزلر.) چونكی ایجماع و نصّ‌لرین بوندان باشقاسینا ایختیصاصی و شموللاری  واریدیر. آما موقوف‌علئیهمین مؤوجود اولانلارین ایجازه‌سی فرض اولوب و عام و خاص ناظیر ده غیر مؤوجودلارین ولیسی كیمی ایجازه وئرمگی. بلی بعضاً مسأله بیر آز موركب (غلیظ و چتین) اولار. بدل تاپانا قدر فایدا وئرمه‌نین تعطیل اولدوغونا گؤره مؤوجود بطن زیان ائتدیگی یئرلرده و یا بدلین منفعتی موقوفه‌نین اؤزونون منفعتیندن داها آز اولور. (مثلاً یئنی باغ تیكدیریلنده آغاجلار بویوینه قدر مؤوجود بطن آز فایدا گؤتوره‌جك.)

من دئییرم: جاییز بیلمكده، وقف اولونانا دایانماغین لازیم اولدوغونو و بیر ده مؤمینلرین شرط ائله‌دیكلرینه عمل ائله‌مه‌لی اولدوقلارینا، ایستیناد ائدیبلر. بونلارا ایستیناد ائده‌رك ایمكانی وار دئمك اولسون: ساتیلماغین جاییزلیگی، وقفین طلبی ایله مونافاتلی دئییل. بلكه ساتیلماغی جاییز بیلمك، وقفین ایطلاقی ایله مونافاتلیدیر. ائله بونا گؤره جاییز اولان یئرلرده «ساتیلماغی‌نین جاییزلیگی» و «وقفلیك» بیر یئره ییغیشیر. (هم وقفدیر و هم ساتماغی جاییز اولور.) تحقیقده بیلدیگین كیمی ساتیلماغین جاییزلیگی وقفی باطیل ائتمز. بلكه هم وقفدیر و هم ساتماغی‌ جاییزدیر. ساتیلاندان سونرا وقفلیكدن خاریج اولور. سونرا، مونافاتی‌دا قبول ائدرسك، مونافات مؤوجود بطنین نفعینه ساتیلماغی و ثمنین یالنیز اونا وئریلمگینده‌دیر. آما موقوفه‌نی آیری موقوفه ‌ایله دگیشمكده ساتماقلا، وقف آراسیندا مونافات یوخدور.

وقفین حبس اولماق معناسی بئله‌دیر: مالیكلرین بعضیسی اونو آزاد املاك كیمی ساتماقدان منع اولوبلار. (یعنی حاقّی یوخدور ساتسین.) آما وقف شخصی‌نین حبس اولماغی وقفین موطلقلیگی‌نین لازیمه‌سیدیر و هابئله دگیشمه‌نین جاییز ائدن سببلردن بوش اولماسی‌نین لازیمه‌سیدیر. دگیشمگی جاییز ائدن عامیللر ایكی جوردور: 1. خرابلیق قورخوسو اولان كیمی شرعی عامیللر 2. عقدین متنینیده قئید اولان واقیفین شرطی كیمی عامیللر. دوشون. (ساتماغین جاییزلیگی وقفین ایطلاقی ایله مونافاتی وار یوخسا طلبی ایله؟ طلبی ایله مونافاتلی اولورسا محقق ثانی‌نین سؤزو دوزدور. یوخ اگر وقفین ایطلاقی ایله مونافاتی اولورسا عئیبی یوخدور.)

سونرا حضرت امیرالمؤمنین‌دن (ع) مدینه شهری‌نین محلّه‌لریندن «عین ینبع»ده اؤز مالینی وقف ائله‌مگین نئجه‌لیگی باره‌ده الكافی كیتابیندان صحیح روایت نقل اولوب. وقف‌نامه‌ده بئله گلیب: «اگر ایمام حسن (ع) بورجونو ادا ائتمك اوچون  بو موقوفه‌نین بیر بؤلومونو ساتماق ایسته‌سه اونون اوچون موشكول یوخدور ساتا بیلر. و حتّا اونو اؤزونون خالیص املاكی ائلیه‌ بیلر. البته علی‌نین اوشاقلاری‌نین، قول-كؤله‌لری‌نین املاكی‌‌نین ایختیاری حسن‌بن‌علی‌نین الینده‌دیر. حسن‌بن‌علی‌نین اوتوردوغو ائو غیر موقوفه‌ اولورسا، اونو ساتماق ایسته‌سه، ائلیه بیلر ساتسین بو مسأله‌ده اونا موشكول یوخدور. ساتاندان سونرا گرك پولونو اوچ یئره بؤله: اوچدن بیرینی آللاه یولوندا خرجله‌یه، اوچدن بیرینی بنی‌هاشم و بنی‌مطلب طایفالارینا خرجله‌یه، اوچدن بیرینی‌ده ابی‌طالب طایفاسینا خرجله‌سین. اوردا آللاهین جاییز بیلدیگی كیمی خرجله‌سین». (بیر عیدّه دئییر كی مولانین سؤزو بئله‌دیر: غیر موقوفه ائوی ساتیب پولونو پایلاسین سونرا گلیب موقوفه ‌ائوده اوتورا بیلر. آما بیر عیدّه دئییر مولانین نظرده توتدوغو بودور: موقوفه‌نی ساتا بیلر.)

حضرت علی (ع) سونرا بویورور: « حسن و یا حسینین باشینا بیر ایش گلیرسه، هر هانسی سونرایا (آخیره) قالیرسا علی اؤولادینا او باخسین . . . » یئتیشیر بورا و دئییر: « اونلارین هر ایكیسی‌نین‌ده باشینا ایش گلیرسه بنی‌هاشمدن گووندیكلری بیرینه تاپیشیرسینلار. اونونلا دا شرط ائتسینلر موقوفه مالی اؤز اصولونا بوراخسین و ثمره‌سینی آللاه دئین و آللاه بگه‌نن یئرلرده، بنی‌هاشم و بنی‌مطلب طایفاسیندا، یاخین و یا اوزاق اینفاق ائتسین. بو موقوفه‌دن هئچ نه ساتیلماسین، باغیشلانماسین و ایرث یئتیشمه‌سین». روایتین آردی. بو روایتین ظاهیریندن موقوفه‌نین مؤوجود بطنین نفعینه ساتیلماغی‌نین جاییز اولماغی بللی اولور، هله قالسین كی بطنلرین هامیسی‌نین نفعینه ساتیلا و ثمن اونلارین منفعتینده ایستیفاده اولونا. روایتین سندی دوزدور آما تأویل ائله‌مك چتیندیر. (بئله تأویل ائله‌مك چتیندیر كی ایمام غیر موقوفه ائوین ساتماغینی نظرده توتوب.) اونا عمل ائله‌مك داها دا چتین.

[وقفین ساتماغی‌نین جاییز اولدوغو یئرلردن] آلتینجیسی:

موقوف‌علئیهمین احتیاجی اولدوغو زامان و یا مؤوجود بطنه و یا بوتون بطنلره صلاحلی اولدوغو زامان و یا خاص صلاحین اولدوغو زامان شرط ائله‌دیگینه اساساً ساتیلماغینی شرط ائدرسه.

بو مسأله‌ده علامه و اوندان سونراكیلار سؤزلرینده ایختیلافلی اولوبلار. (هردن بیر جور دئییبلر)

علامه الارشاد كیتابیندا دئییب: «واقیف، ظالیم اوجباتیندان وئرگی و ایللیك خرجلری چوخلوغو‌ كیمی سببلره گؤره موقوفه‌نین ضرر وئردیگی زامان ساتیلماغینی و یئرینه آیری بیر شئیین آلینماغینی شرط ائدیرسه، یاخشی بودور كی جاییز بیلینسین». بیتدی.

قوائد كیتابیندا دئییب: «واقیف، وئرگی‌نین چوخ اولدوغو زامانلار، موقوفه‌نین خراب اولدوغوندا، معطل قالدیغیندا، فایدا وئریملی‌لیكدن چیخدیغیندا، فایداسی‌نین آزالدیغیندا و بو كیمی سببلره گؤره موقوفه‌نین ساتیلیب یئرینه آیری بیر شئیین آلینماغینی شرط ائدیرسه، شرطین دوزلوگونده ایشكال وار. و اوسته‌لیك شرط باطیل اولاندا گؤره‌سن وقفی‌ده باطیل ائلیر یا یوخ؟ سؤز یئری وار». بیتدی.

فخرالدین الایضاح كیتابیندا جاییزلیگی تأیید ائتمكده بایاق قئید اولان جعفر بن حیّانین روایتینی قئید ائده‌رك دئییب: «شرطسیز جاییز اولان زامان شرط اولدوغو زامان (نئجه‌كی بو روایتده بئله‌دیر) البته جاییز اولار». سونرا فخرالدین ساتماقدان منع ائتمكده دئییب: «وقف ابدی‌لیك اوچوندور و ساتماغین اونونلا مونافاتی وار». سونرا دئییب: «ان یاخشیسی بودور كی وقفین ساتیلماغی هئچ جوره جاییز اولماسین». بیتدی.

بیرینجی شهید الدروس كیتابیندا دئییب: «موقوف‌علئیهمین احتیاجلاری اولدوغوندا و یا آرالاریندان فیتنه قوپدوغوندا واقیف موقوفه‌نین ساتیلماغینی جاییز بیلسه جاییز اولماغی البته یاخشیدیر». بیتدی.(یعنی شرط‌‌ ده ائله‌مه‌سه‌ایدی ساتماغی جاییز ایدی و ایندی كی شرط ائدیب البته جاییزدیر.)

شهیدین سؤزوندن شرطین تأثیرلی اولدوغو بللی اولور. احتیمالی‌دا وار شرطسیز جاییز اولمایا آما شرط ائتدیگی زامان جاییز اولا.

محقق كَرَكی‌ده دئییب: «موقوفه‌نین ساتیلماغینی جاییز بیلدیگیمیز یئرلرده، او حالا چاتاندا (مثلاً خراب اولاندا) ساتیلماغین شرط اولماغینی‌دا جاییز بیلیریك. یوخسا یوخ.(شرطسیز جاییز اولمایان یئرده شرطله‌ده جاییز دئییل) چونكی بو ساتیلماغین جاییزلیگینی تأكید ائدیر و وقفده مؤعتبر اولان ابدی‌لیكله مونافاتی یوخدور چونكی وقف، دوغرودان ساتیلماغین سببلری‌نین بیری‌نین مئیدانا گلمه‌مه‌سینه، موقیّددیر.

آما ساتیلماغینی جاییز بیلمه‌دیگیمیز یئرده شرطی جاییز بیلمیریك. چونكی مونافاتی وار؛ وقفین ساتیلماغی جاییز اولمایان یئرده ساتماغینی شرط ائتمك وقفیّتله مونافاتی وار. و هابئله؛ حبس‌ده دئییل. چونكی اونون ثمنی ایله بیر آیری شئیین آلینیب وقف اولماغینی شرط ائتمك، وقفده اولار. بو دا حبس ایله مونافاتی وار چونكی مالیكین مولكیّتیندن خاریج اولماغینی طلب ائدیر. (حبسده ساتماغا ایجازه یوخدور). وقف‌ده دئییل چونكی مونافاتلی بیر شرط ائدیب». بیتدی.

[جعفرین روایتینه] وئردیگیمیز جوابدان حِمیَری‌یه وئریلن جواب‌دا بللی اولور. (او دا بونا تایدیر) سونرا بو شكیلده ساتماغی جاییز بیلسك، ثمن ساتان بطنه چاتار. هر نه ایسته‌سه‌لر اونونلا ائلیه بیلرلر.

ائله بو سؤزدن بو روایتلرین قایداسینا موخالیفت ائتمگه آیری وجه (آچی) تاپیلدی. (اگر موقوفه بوتون بطنلره عاییدسه نییه گرك یالنیز بیر بطن اونون ثمنینی گؤتورسون) بو عئینین بوتون بطنلره عایید اولماسی، بدلی‌نین‌ده اونا تای اولماسینی طلب ائدیر. اوّللر قئید ائدیلدیگی كیمی موقوفه بدلی‌نین یالنیز بایعه (مؤوجود بطنه) عایید اولماسی محالدیر. ساتیلماغین بو فورمادا ‌جاییز اولماسی و ساتانین ثمنده تصرّوف ائتمه‌سی شارع طرفیندن ساتانا، بیعدن بیر آن اوّل، سونراكی بطنلرین حاقّینی ساقیط ائتمگه روخصت وئرمه‌سیدیر. هیبه‌ده اولان رجوع (قاییتماق) كیمی. هیبه‌ده باغیشلایان باغیشلادیغی شئیی (باغیشلایاندان سونرا) ساتسا، بیعدن بر آن اوّل هیبه‌ باطیل اولوب باغیشلایانین مولكویّتینه قاییدار. و حقیقتده او اؤز مالین ساتمیش اولار.

[بئله فرض ائدیریك كی] بو عمل، موشترك مالین ساتیلماغی ساییلماسین و نتیجه‌ده بدلین بیر نفره ایختیصاص تاپماسی محال اولماسین.

[وقفین ساتماغی‌نین جاییز اولدوغو یئرلردن] بئشینجیسی:

موقوف‌علئیهمین شیدّتلی احتیاجلاری اولا. اوّللر بو شكیلده ساتماغا ایجازه وئرنلرین سؤزو قئید اولوندو. بلكه سید مرتضی‌نین الانتصار كیتابی و [ابالمكارمین] الغنیه كیتابیندا ساتماغین جاییزلیگینه ایجماع نقل اولوندو. بایاق قئید اولان جعفرین روایتی‌ده بونا دلالت ائلیر. بونو ردّ ائدیریك چونكی روایتین ظاهیری موقوفه‌نین ساتماغی‌نین جاییزلیگی اوچون تاخیلین موقوف‌علئیهمین ایللیك معاشینی كیفایت ائتمه‌مه‌سینه كیفایتلنیر. سنه گیزلی اولمادیغی كیمی. [ایللیك معاشینی كیفایت ائتمه‌مك] شرعی كاسیبلیغین اَن آشاغی سویّه‌سیدیر. و جاییز بیلنلرین قئید اولان عیبارتلریندن ضرورت و شیدّتلی احتیاجین مؤعتبر اولماسی منیمسه‌نیر. شیدّتلی احتیاجلا موطلق كاسیبلیق آراسیندا «عموم خصوص من وجه» نیسبتی وار. چونكی بعضاً كاسیب اولار آما شیدّتلی احتیاجی اولماز بلكه موطلق اولاراق احتیاجی اولار كی ایقتیصادی دورومو اینكیشاف تاپسین. و بعضاً ده ایللیك معاشینی تأمین ائده بیلن اینسانا شیدّتلی احتیاج اوز وئرر. نتیجه‌ده روایتین ظاهیرینه عمل اولونماییب. (اورادا موطلق حاجت و احتیاج شرط اولونوب آما سیز شیدّتلی احتیاجدان دانیشیرسیز) بوندان علاوه دئییله بیلر:

جوابین ظاهیری هامی‌نین (بطنلرین) راضیلیغیندان سونرا و ساتماغین داها فایدالی اولدوغو تقدیرده، احتیاج اولماسا دا ساتماغین جاییزلیگیدیر.

هر حالدا؛ شیدّتلی احتیاج اولان زاماندا ساتماغین جاییزلیگینه ایكی ایجماعدان باشقا سبب قالمیر. (قئید اولان ایكی ایجماع سید مرتضی و ابالمكارمدن نقل اولوب. اونلار ایجماعلارین جماعته ایستیناد ائدیبلر.) بو ایكی ایجماعا دایاناراق «موقوفه‌نی ساتماق اولماز» و «موقوفه‌نین ساتیلدیغی تقدیرده ثمن مؤوجود بطنه مخصوص اولماز» قایدالاریندان خاریج اولا بیلمه‌ریك. بوندان علاوه موتأخیرلرین هامیسی و قدیمیلرین بعضیسی طرفیندن بو ایكی منقولا، موخالیفت وَهنی (شاییبه‌سی) وار. بلكه حتّا ابن ادریسین سرائر كیتابیندا ایدعا ائتدیگی ایجماع ایله موعاریضدیر.

بیر عیدّه عالیملر و [علامه‌نین] المختلف كیتابی بو ایستیدلالا جواب وئریبلر: بو خبرین ابدی وقفده ظهورو یوخدور. (یعنی ابدی وقفه ایشاره ائتمیر) چونكی بر خبرده ورثه‌نین ذیكرینه خولاصه اولوب (یالنیز آتا-آنا طرفیندن قوهوملار ذیكر اولوب و دئییلمه‌ییب كی اونلاردان سونرا مثلاً موسلمانلارا یئتیشسین) [شئیخ انصاری دئییر:] آما بو ایشكال دوز دئییل. چونكی حكایت مقامیندا خولاصه دئمك موختص اولماق (قوهوملارین ورثه‌لرینه) آنلامینا گلمز. (و سونراسی قطع اولا و غیر ابدی حسابلانا). چونكی ابدی وقفده مثلاً بئله دئمك دوزگون اولار كی: اؤولادا وقف اولوب. (بیر حالداكی اؤولادین نسلی كسیلندن سونرا موسلمانلارین اولار.) اگر ابدی و غیر ابدی وقف آراسیندا فرق اولسایدی ایمام (ع) سوروشمالی ایدی و تفصیل ایسته‌مه‌لی‌ ایدی كی بونلاردان سونرا نه ائتمك لازیمدیر. بیل گینن. (شاید بو بیل‌گینندن منظورو بو اولا: ایماما سوروشماق لازیم دئییل چونكی بیر حالداكی اؤزون دئدین ابدی وقفده هامینی دئمك لازیم دئییل و اؤولادا وقف ائتمك ابدی وقف معناسیندا دیر. ایمام اوچون سوروشماغا یئر قالماز)

هر حالدا، نتیجه بئله اولار: بو روایته ایستیدلال ائتمكده –یالنیز «داها فایدالی» اولماغینا اساسلاناراق ساتماغی‌نین جاییزلیگه دلالتینده ایشكال اولماغینا گؤره- ایشكال وار. اوندان علاوه بیرینی تاپانمامیشیق دئسین كی: ساتماغی داها فایدالی اولورسا ساتماغی جاییزدیر. اونلار یالنیز فایدالی اولماقدان بحث ائدیبلر. مگر یالنیز، اونو ایهام ائدن و قاباقلار كئچن مفیدین عیبارتی‌نین ظاهیری. (اوندان بئله چیخیر كی داها فایدالی اولورسا ساتماغی جاییزدیر.)

بیر ده بو خبردن باشقا: «احتجاج»دان روایت اولان خبر. «حِمیَری» ایمام زمانا (آللاه منی اونا فدا ائتسین) یازیر: «ایمام صادقدن (ع) مأثور روایت بیزه چاتیب: «بیر طایفانین مؤوجودلارینا و سونراكی بطنلرینه وقف اولورسا سونرا موقوف‌علئیهم اونون ساتماسینا ییغیشسالار و ساتماق اونلار اوچون داها صلاحلی اولسا، ساتا بیلرلر». [حِمیَری ایمام زماندان (عج) سوروشور:] هامیسی ییغیشماسالار بعضی‌سینه ساتماق جاییزدیرمی؟ یا هامیسی ییغیشمامیش جاییز دئییل؟ [حِمیَری بیر ده ساتماسی جاییز اولمایان موقوفه‌نی‌ده سوروشور. ایمام زمان (عج) جواب وئردی: «وقف موسلمانلارین هامیسینا اولورسا، ساتماغی جاییز دئییل آما موسلمانلارین بیر طایفاسینا وقف اولورسا، هر طایفا ساتماغا گوجو چاتدیغینی (الینده اولانی و اؤز پایینی) ساتا بیلر. ایستر هامیسی بیرلشه یوخسا آیری آیری. ان‌شاءالله».

بو خبر ساتماغین جاییزلیگینه دلالت ائدیر آما یالنیز راوی‌نین ذیكر ائتدیگی خصوصدا، یعنی ساتماغین داها صلاحلی اولدوغو زاماندا. یا دا موطلق اولاراق جاییزلیگه دلالت ائدیر. چونكی جواب عام دئییلیب. [حتّا عام اولورسا دا] جعفر بن حیّانین روایتینده‌كی «داها صلاحلی» ایله موقیّد اولار. جعفر بن حیّانین روایتی‌نین مفهومو بونو تقیید ائدر. نئجه‌كی جعفر بن حیّانین روایتینده قئید اولان «هامی‌نین راضیلیغی» عیبارتی، موقوفه‌نین هامیسینی ساتدیغی زامان اعتیبارلی اولار آما هر بیری اؤز پایینی ساتماق ایسته‌ینده هامی‌نین راضیلیغی مؤعتبر اولماز. بو دا «احتجاج»ین روایتی‌نین قرینه‌سی ایله بللی اولور. (اوردا كی دئییر: هامیسی بیر یئرده و یا آیری آیری)

علی بن مهزیارین روایتی‌نین اوّلی بو مطلبی تأیید ائدیر. یاخیندا گله‌جك بو روایتده، ایمامین (ع) وقف اولموش قولدان پایی‌نین ساتماغینا ایشاره اولوب.

آما بو ایكی روایته جواب؛

جعفرین روایتینه: ساتماغی یالنیز اونون‌ داها فایدالی اولدوغوندا یوخ، بلكه موقوف‌علئیهمین احتیاجی اولدوغو زامان جاییز بیلیر. نتیجه‌ده جاییزلیك ایكی مسأله‌یه تابعدیر. (احتیاجلاری اولسون و داها صلاحلی اولسون.) «النزهة» كیتابین سؤزونون ظاهیرینده كئچدیگی كیمی. بو سؤز باره‌ده یاخیندا مطلب گله‌جك. بلكه دئییله بیلر: «ایمام صادقین (ع) «ساتماق داها صلاحلی اولسون» سؤزوندن نظرده توتدوغو فاعیلین لحاظ ائتدیگی موطلق فایدادیر. ایراده‌سینه قایناق اولان بیر فایدادیر. نتیجه‌ده ایمامین (ع) نظرده توتدوغو، اونون تعبّودو اعتیباری اولماسی دئییل. (ائله اولورسا وقف‌ده اینسانین آیری مملوكاتی كیمی اولار، هاردا فایدالی اولسا ساتسین) بلكه ایمامین نظرده توتدوغو، سوآل سوروشانین نظرده توتدوغو واقعیّتدیر. یعنی مسأله، سن دئدیگین كیمی اولورسا جاییزدیر. نئجه‌ كی «ساتماغی ایراده ائتسن و اونو تركیتمه‌سیندن داها صلاحلی بیلسن‌سه، سات !» (وقفده‌ده بئله اولورسا كی هر واخت گؤردون داها صلاحلی‌دیر سات وقف‌ده آیری مملوكلارا تای اولار) بو مسأله‌نی هئچ كس دئمیر.

بیر ده احتیمال وار ایمام صادقین (ع) بویوردوغو «داها صلاحلی» دان نظرده توتدوغو سوآل سوروشانین فرض ائتدیگی احتیاجین قالدیریلماسی اولسون.

[وقفین ساتیلماسی‌نین جاییز اولدوغو یئرلردن] اوچونجوسو: آز فایدا وئره‌جك شكیلده داغیلا آما یوخلوق درجه‌سینه چاتمایا. بوردا ساتمانین منع ائتمه‌سی یاخشیدیر. یئردن اوزولموش خورما آغاجی مسأله‌سینده عالیملرین چوخونون سؤزونون ظاهیریندن‌ده بو چیخیر. بیر حالدا كی شئیخ طوسی «الخلاف» كیتابی‌نین محكی‌سینده اونون ساتماسینی جاییز بیلیب. بئله دلیل گتیریب: «ساتماقدان باشقا اوندان هئچ جور فایدا گؤتورمك اولماز. چونكی واقیفین شزط ائتدیگی حال (آغاجلیق) داها باطیل اولوب و قاییتماسینا دا اومید یوخدور.»

«ابن ادریس حلّی» ساتماغی منع ائدیب. بئله دئییب: «یئردن اوزولموش خورما آغاجین ساتماغی جاییز دئییل و ساتماقدان باشقا اوندان آیری فایدا آپارماق لازیمدیر». ابن ادریس حلی بئله ایستیناد ائدیب: «موقوفه‌نین بعضی فایدالاری آرادان گئتسه‌ده هامیسی‌نین آرادان گئتمه‌سی معنادا دئییل. اوندان فایدا گؤتورمك اولورسا اؤز حالیندا قالمالیدیر. چونكی یئردن اوزولموش خورما آغاجینی تاوانا قویماق كیمی یئرلرده ایستیفاده ائتمك اولار».

ایكی فاضیل (علامه و اوغلو)، ایكی شهید (اوّل و ثانی)، محقق ثانی و موتأخیرلرین چوخونون ابن ادریسله مووافیق اولدوقلاری حكایت اولونوب.

[فخرالدین] «ایضاح» كیتابیندا آتاسیندان(علامه‌دن) نقل ائدیب: «شئیخ طوسی ایله ابن ادریس حلی آراسینداكی داعوا لفظی داعوادیر». [فخرالدین] آتاسی‌نین سؤزونو تحسین ائدیب. شئیخ دلیل گتیرنده بوتون فایدالارین سلب اولماسینی قئید ائدیب. ابن ادریس حلی ‌ده موقوفه‌نین فایداسی‌نین قالماسینی فرض ائدرك ساتماقدان منع ائدیب.

دئییلیب (صاحب مقامیس دئییب): اولا بیلر شئیخ ایله ابن ادریسین داعواسی بونا اساسلانا: شئیخین دلیل گتیرمه‌سیندن ظاهیر اولدوغو كیمی موقوفه،‌ اونون اوچون وقف اولدوغو فایدانی رعایت ائتمك اوچون ایختیلاف چیخیب.

[شئیخ انصاری بویورور] داعوانی بونونلا اساسلاندیرماق [كی شئیخ طوسی موقوفه‌دن نظرده توتولان منفعتی منظور ائده] ایشكالسیز دئییل. (مثلاً خورما آغاجی داها خورما وئرمیر پس ساتیلمالیدیر.)

هر حالدا  بو وضعیّتده (آز فایدا وئره‌جك شكیلده داغیلا آما یوخلوق درجه‌سینه چاتمایا) ساتماغین جاییزلیگی یاخشیدیر. اوندان بیرینجی‌لیكلی بودور كی داغیلمامیش آز فایدا وئره‌جك دوروما دوشه. نتیجه‌ده بو وضعیّتده (داغیلماییب آما فایداسی آزالیب) ساتماسی جاییز دئییل. یوخسا بونا قاییل اولاق كی موقوف‌علئیهمه داها فایدالی اولان دورومدا ساتماغینی جاییز بیلك. اونون‌دا تفصیلی یاخیندا (آشاغیدا) گله‌جك.

[وقفین ساتیلماسی‌نین جاییز اولدوغو یئرلردن] دؤردونجوسو: موقوفه‌نین ساتماسی موقوف‌‌علئیهمه داها فایدالی اولسون. ظاهیر بودور بوندان منظور: ثمن، موقوف‌علئیهمین مؤوجود اولدوغو مودّتده تدریجله الده اولان منفعتدن، داها چوخ اولسون. بو وضعیّتده ساتمانین جاییز بیلمه‌سینی شئیخ مفدیه نیسبت وئریرلر. اوّللر اونون سؤزو دئییلدی. ایسته‌سن قاییت باخ. موقوفه‌نین ثمنی ایله بدل آلماغین واجیبلیگینه قاییل اولورساق، داها فایدالی اولماغی ایكی جور اؤلچمك اولار:

1. مؤوجود بطنه نیسبت.  2. بوتون بطنلره نیسبت.

آما اكثر عالیملر بلكه هامیسینا مووافیق اولاراق ساتماقدان منع ائتمك موطلق اولاراق (مؤوجودلارا داها فایدالی اولسون و یا هامی‌یا) داها یاخشیدیر.

[نییه هامی دئدین؟] بونا گؤره كی مفیدین اوّللر قئید اولان سؤزو ساتماغین جاییزلیگینه دلالت ائله‌میر. [چونكی مفید شرطین دگیشمه‌سینی جاییز بیلمیشدی، ساتماغی یوخ.] و حتّا ساتماغین جاییزلیگینه دلالت ائدن تقدیرده ده علامه‌نین تحریریندن نقل اولان سؤز كئچدی كی مفیدین سؤزونو تأویل ائتمه‌لی‌ییك. (یاخشی بودور قبضدن قاباق‌دا قاییتمایاسان.)

هر حالدا، موقوفه‌نین ساتاغینی منع ائتمگه ایشكال وارید دئییل. چونكی منعی طلب ائدن سببلر وار:

1. واقیفین اینشاسی اساسدا عمل ائتمگین واجیبلیگی. 2. ایمام كاظمین (ع) «موقوفه‌نین ساتماغی جاییز دئییل» سؤزو.

و بونلاردان باشقاسی.

هم‌ده منعی طلب ائدن سببدن منع ائدن صالح دلیل یوخدور. (ائله بیر صالح دلیل یوخدور كی بیزی منع ائدن سببلره عمل ائتمگه مانع اولا.) تكجه بو وار: ابن محبوبون علی بن رئاب، او دا جعفر بن حنّاندان نقل ائدن روایت. دئییر ابا عبدالله ایمام صادقدن (ع) سوروشدوم: «بیر كیشی، تاخیل وئره‌جك ساحه‌سینی آتا-آناسی قوهوملارینا وقف ائدیر و او تاخیلدان قوهومو اولمایان بیر كیشی‌یه ایلده اوچ یوز دیرهم وئریلمه‌سینی و گئریده قالانینی آتا-آناسی قوهوملاری آراسیندان پایلانماسینی وصیّت ائدیر». حضرت بویوردو: « ایلده اوچ یوز دیرهم وصیت ائتدیگی كیشی‌یه، ائتدیگی وصیّت جاییز و نافیذدیر». دئدیم: «نئجه گؤرورسوز او ساحه‌دن ایلده بئش یوز دیرهملیكدن آرتیق اله گلمیر؟» بویوردو: «یوخسا اونون وصیّتینده ساحه‌نین تاخیلیندان اوچ یوز دیرهم موصی‌له اوچون وئریلمه‌سی و گئریده قالانی آتا-آناسی قوهوملاری آراسیندا پایلانماسی یوخدور؟» دئدیم: «بلی وار». بویوردو: «موصی‌له اوچ یوز دیرهمی گؤتورمه‌میش قوهوملاری هئچ نه گؤتورنمزلر. سونرا اوندان هر نه قالیب اونلاریندیر». دئدیم: «نئجه گؤرورسوز موصی‌له اؤلورسه؟» بویوردو: «اونا عایید اولان اوچ یوز دیرهم اونون ورثه‌سینه عاییددیر. بیر نفرلری دیری قالینجا ایرث آپاراجاقلار. ورثه‌لردن بیر نفر قالمایانجا قطع اولورسا، وقفدن اله گلن اؤلونون (واقیفین) قوهوملارینا عایید اولار. سونرا قوهوملاری گئریده قالان ایرثی، قالان تاخیلی اؤز آرالاریندا بؤلرلر». دئدیم: «اؤلونون (واقیفین) ورثه‌سی احتیاجلاری اولورسا و اله گلن تاخیل اونلاری كیفایت ائله‌مه‌سه ساحه‌نی ساتا بیلرلر؟» بویوردو: «بلی هامیسی راضی اولورسا، ساتماق‌دا اونلارا داها فایدالی اولورسا، ساتا بیلرلر».

بونلاردان سونرا دئییبلر: وقفین عنوانی‌نین باطیل اولماسی ایله اونون باطیل اولماسینا اساس یوخدور. چونكی عنواندان منظور واقیفین آشاغیداكی دئدیگی جومله‌نین مفعولو اولورسا «بو باغی وقف ائتدیم» بونون كیمیدن باشقا هئچ نه دئییل: «بو باغی ساتدیم» و یا «بو باغی باغیشلادیم». (یعنی نئجه كی ساتماق و باغیشلاماقدا باغلیق آرادان گئدیرسه موعامیله باطیل اولماز وقفده‌ده ائله‌دیر.)

عنوانا تعلیق اولموش مولكیّت، مولكون، عنوانین داییر مدار اولماسینی طلب ائتمیر. (عنوان اولاندا موشتری‌نین مولكودور اولمایاندا موشتری‌نین مولكو اولماز) نتیجه‌ده باغ بیری‌نین مولكو اولاندان سونرا او، اونون بوتون خاریجی جزءلرینه مالیك اولار. (خراب اولماقلا مولكیّتیندن خاریج اولماز.) باخمایاراق كی باغ، عنوانین ضیمنینده اولمایا.

مولكیّت، شرعی حؤكملر اونلارا تعلّوق تاپان جعلی عنوانلار كیمی دئییل. (شرعی حؤكملر عنوانین داییر مداری‌دیلار. عنوان اولاندا اولار، اولمایاندا اولماز. موستطیع اولاندا حج ائتمه‌لی و . . .)

آما عنواندان عورف و علم اهالیسی ایصطیلاحلاریندان باشقا بیر شئی نظرده توتولورسا، موضوعدا لفظاً و یا قصداً (دئییلمه‌ییب آما قصد ائدیلیب) شرط اولان شئیین باغلیق عنوانیندان آرتیق اولوب اولمادیغی‌نین (یعنی ساحه‌نی‌ده توتور یوخسا یوخ) بیلینمه‌سی اوچون، نظرده توتولان شئی قئید اولمالیدیر.

آما صاحب جواهر ایسته‌سه ایدی قئید اولان زادی وصیّت میثالی ایله تأیید ائله‌سین موناسیب اولاردی بیزیم مسأله‌نی قورتولموش بیر وصیّتله موقاییسه ائده‌یدی. موصی‌نین اؤلمه‌سیله مولك اونون مولكیّتیندن خاریج اولایدی و موصی‌له اونو قبول ائده‌یدی.

عالیملرین بیری‌ده اولسون بئله، باغین ساحه‌یه چئوریلمه‌سیله وصیّتین باطیل اولماسینا راضی اولورمو؟ (البته یوخ)

بلی، وصیّت بیتمه‌میش، اونون قاییتماسی و یا باطیل اولماسی باره‌ده آیری یؤنلردن بحث وار. (مثلاً موصی‌له قبول ائدیر یا یوخ و ...)

سونرا، صاحب جواهرین ایكی طرفدن دانیشدیغی باره‌ده دئمك لازیمدیر كی عالیملرین: «ابدی وقفده موقوفه واقیفین موكیّتیندن خاریج اولاندان سونرا، ابداً واقیفین مولكونه قاییتماز» سؤزونو تطبیق ائدندن سونرا صاحب جواهرین او سؤزونه هئچ اساس یوخدور.

سونرا، اوّل‌لر بیلدیگین كیمی بعضیلری (صاحب جواهر) دئییرلر: «وقفین ساتماسی‌نین جاییزلیگی یالنیز اونون باطیل اولماسی ایله مومكون اولار». اونون سؤزونون‌ده دوز اولمادیغینی اؤیرندین. سونرا صاحب جواهر بیرینجی شكیلده(موقوفه‌ تماماً یارارسیز اولا) وقفین باطیل اولماسینی بئله اساسلاندیریر: «موقوفه‌ بوتونلوكله داغیلیب ایستیفاده‌دن دوشورسه واقیفین قویدوغو باشلانیشدا و داوامدا رعایت اولونمالی شرط، فؤوتا گئدیر. قویدوغو شرط موقوفه‌نین عئینی قالاراق فایدا وئره بیلمه‌سیدیر». بو سؤزده ایشكال وار. اوّل‌لر اؤیرندیگینه اساساً ابدی وقف، دوز مونقعید اولاندان سونرا باطیللیگینه سبب یوخدور. چونكی اونا دلیل یوخدور. اوندان علاوه، دئییلن شرطین داواملی‌لیغینا هئچ بیر دلیل یوخدور. ناقیله عقدلرده،(نقل ائدن عقدلرده) عئینین یالنیز نقل زامانی مؤوجود اولماسی شرطدیر. چونكی بعضاً مبیع مالیّتدن دوشور آما اونونلا بئله موشتری‌نین مولكیّتیندن خاریج اولمور. موقوفه‌نین ساتماسینا ایذن وئرمك، وقفین باطیل اولماسینا حؤكم وئرمك معناسیندا دئییل. بلكه وقفین لازیملیكدن جاییزلیگه چیخماسینا سبب اولور. اوّل‌لر قئید اولدوغو كیمی.

سونرا، صاحب جواهر قئید ائدیب: «هابئله بعضی یئرلرده وقفین باطیل اولماسینی دئییبلر مثلاً: بیر باغ باغلیغینا گؤره وقف اولور. باغ داغیلیب باغلیقدان چیخیر. بوتونلوكده فایداسیز اولماسا دا وقفلیك عنوانیندان خاریج اولار. باخمایاراق كی بو یئردن ائو تیكمك اوچون ایستیفاده ائتمك اولار. آما داها بوندا وقفین عنوانی یوخدور.

ساحه‌نین موقوفه‌نین بیر جزئی اولماسینا و ساغلام قالماسینا اساسلاناراق و اوندان باشقاسی‌نین خرابلیغی اؤزونون وقفدن خاریج اولماسینا سبب اولورسا دا، ساحه‌نین وقفلیكدن چیخماسینا سبب اولامادیغینا اساسلاناراق، ساحه‌نین وقفده باقی قالماغی احتیمالی، بو سسبله ردّ اولونور: ساحه موقوفه‌نین باغلیغینا گؤره، اونون بیر جزئی‌دیر، موطلق اولاراق یوخ. بئله‌نچی دورومدا خرابلیغی فرض اولان موقوفه‌نین بیر جزئی ساییلیر. (ساحه باغین ضمیمه‌سیدیر. وقفین باغا تعلوقو وار یئره یوخ.) آما ساحه‌نین وقفلیگی باغ و یا غیر باغ اولماسی فرض ائدیلسه اونون وقفلیكده قالماسی‌نین ایشكالی یوخدور. چونكی وقفلیك عنوانی آرادان گئتمیر.

اولا بیلسین كی عالیملرین وصیّت بابیندا قئید ائتدیكلری سؤز، بیزیم سؤزوموزو تأیید ائدیر: بیر شخص بیر ائوی وصیّت ائدیر و ائو اونون اؤلوموندن اوّل داغیلیر. وصیّتین موضوعسو مونتفی اولدوغونا گؤره وصیّت باطیل اولور.

بلی، وقفله یاناشی اولسالار دا ائولیك و باغلیق كیمی شئیلر، وقفین عنوانی اولماسالار بلكه هر شراییطده طلب اولونان كیمی اوندان ایستیفاده ائتمك مقصد اولورسا، حالی‌نین دگیشمه‌سیله وقف باطیل اولماز.