بیر ده بو خبردن باشقا: «احتجاج»دان روایت اولان خبر. «حِمیَری» ایمام زمانا (آللاه منی اونا فدا ائتسین) یازیر: «ایمام صادقدن (ع) مأثور روایت بیزه چاتیب: «بیر طایفانین مؤوجودلارینا و سونراكی بطنلرینه وقف اولورسا سونرا موقوف‌علئیهم اونون ساتماسینا ییغیشسالار و ساتماق اونلار اوچون داها صلاحلی اولسا، ساتا بیلرلر». [حِمیَری ایمام زماندان (عج) سوروشور:] هامیسی ییغیشماسالار بعضی‌سینه ساتماق جاییزدیرمی؟ یا هامیسی ییغیشمامیش جاییز دئییل؟ [حِمیَری بیر ده ساتماسی جاییز اولمایان موقوفه‌نی‌ده سوروشور. ایمام زمان (عج) جواب وئردی: «وقف موسلمانلارین هامیسینا اولورسا، ساتماغی جاییز دئییل آما موسلمانلارین بیر طایفاسینا وقف اولورسا، هر طایفا ساتماغا گوجو چاتدیغینی (الینده اولانی و اؤز پایینی) ساتا بیلر. ایستر هامیسی بیرلشه یوخسا آیری آیری. ان‌شاءالله».

بو خبر ساتماغین جاییزلیگینه دلالت ائدیر آما یالنیز راوی‌نین ذیكر ائتدیگی خصوصدا، یعنی ساتماغین داها صلاحلی اولدوغو زاماندا. یا دا موطلق اولاراق جاییزلیگه دلالت ائدیر. چونكی جواب عام دئییلیب. [حتّا عام اولورسا دا] جعفر بن حیّانین روایتینده‌كی «داها صلاحلی» ایله موقیّد اولار. جعفر بن حیّانین روایتی‌نین مفهومو بونو تقیید ائدر. نئجه‌كی جعفر بن حیّانین روایتینده قئید اولان «هامی‌نین راضیلیغی» عیبارتی، موقوفه‌نین هامیسینی ساتدیغی زامان اعتیبارلی اولار آما هر بیری اؤز پایینی ساتماق ایسته‌ینده هامی‌نین راضیلیغی مؤعتبر اولماز. بو دا «احتجاج»ین روایتی‌نین قرینه‌سی ایله بللی اولور. (اوردا كی دئییر: هامیسی بیر یئرده و یا آیری آیری)

علی بن مهزیارین روایتی‌نین اوّلی بو مطلبی تأیید ائدیر. یاخیندا گله‌جك بو روایتده، ایمامین (ع) وقف اولموش قولدان پایی‌نین ساتماغینا ایشاره اولوب.

آما بو ایكی روایته جواب؛

جعفرین روایتینه: ساتماغی یالنیز اونون‌ داها فایدالی اولدوغوندا یوخ، بلكه موقوف‌علئیهمین احتیاجی اولدوغو زامان جاییز بیلیر. نتیجه‌ده جاییزلیك ایكی مسأله‌یه تابعدیر. (احتیاجلاری اولسون و داها صلاحلی اولسون.) «النزهة» كیتابین سؤزونون ظاهیرینده كئچدیگی كیمی. بو سؤز باره‌ده یاخیندا مطلب گله‌جك. بلكه دئییله بیلر: «ایمام صادقین (ع) «ساتماق داها صلاحلی اولسون» سؤزوندن نظرده توتدوغو فاعیلین لحاظ ائتدیگی موطلق فایدادیر. ایراده‌سینه قایناق اولان بیر فایدادیر. نتیجه‌ده ایمامین (ع) نظرده توتدوغو، اونون تعبّودو اعتیباری اولماسی دئییل. (ائله اولورسا وقف‌ده اینسانین آیری مملوكاتی كیمی اولار، هاردا فایدالی اولسا ساتسین) بلكه ایمامین نظرده توتدوغو، سوآل سوروشانین نظرده توتدوغو واقعیّتدیر. یعنی مسأله، سن دئدیگین كیمی اولورسا جاییزدیر. نئجه‌ كی «ساتماغی ایراده ائتسن و اونو تركیتمه‌سیندن داها صلاحلی بیلسن‌سه، سات !» (وقفده‌ده بئله اولورسا كی هر واخت گؤردون داها صلاحلی‌دیر سات وقف‌ده آیری مملوكلارا تای اولار) بو مسأله‌نی هئچ كس دئمیر.

بیر ده احتیمال وار ایمام صادقین (ع) بویوردوغو «داها صلاحلی» دان نظرده توتدوغو سوآل سوروشانین فرض ائتدیگی احتیاجین قالدیریلماسی اولسون.

الصورة الثالثه: ان تخرب بحیث یقل منفعته لكن لا الی حدّ یلحق بالمعدوم

[وقفین ساتیلماسی‌نین جاییز اولدوغو یئرلردن] اوچونجوسو: آز فایدا وئره‌جك شكیلده داغیلا آما یوخلوق درجه‌سینه چاتمایا. بوردا ساتمانین منع ائتمه‌سی یاخشیدیر. یئردن اوزولموش خورما آغاجی مسأله‌سینده عالیملرین چوخونون سؤزونون ظاهیریندن‌ده بو چیخیر. بیر حالدا كی شئیخ طوسی «الخلاف» كیتابی‌نین محكی‌سینده اونون ساتماسینی جاییز بیلیب. بئله دلیل گتیریب: «ساتماقدان باشقا اوندان هئچ جور فایدا گؤتورمك اولماز. چونكی واقیفین شزط ائتدیگی حال (آغاجلیق) داها باطیل اولوب و قاییتماسینا دا اومید یوخدور.»

«ابن ادریس حلّی» ساتماغی منع ائدیب. بئله دئییب: «یئردن اوزولموش خورما آغاجین ساتماغی جاییز دئییل و ساتماقدان باشقا اوندان آیری فایدا آپارماق لازیمدیر». ابن ادریس حلی بئله ایستیناد ائدیب: «موقوفه‌نین بعضی فایدالاری آرادان گئتسه‌ده هامیسی‌نین آرادان گئتمه‌سی معنادا دئییل. اوندان فایدا گؤتورمك اولورسا اؤز حالیندا قالمالیدیر. چونكی یئردن اوزولموش خورما آغاجینی تاوانا قویماق كیمی یئرلرده ایستیفاده ائتمك اولار».

ایكی فاضیل (علامه و اوغلو)، ایكی شهید (اوّل و ثانی)، محقق ثانی و موتأخیرلرین چوخونون ابن ادریسله مووافیق اولدوقلاری حكایت اولونوب.

[فخرالدین] «ایضاح» كیتابیندا آتاسیندان(علامه‌دن) نقل ائدیب: «شئیخ طوسی ایله ابن ادریس حلی آراسینداكی داعوا لفظی داعوادیر». [فخرالدین] آتاسی‌نین سؤزونو تحسین ائدیب. شئیخ دلیل گتیرنده بوتون فایدالارین سلب اولماسینی قئید ائدیب. ابن ادریس حلی ‌ده موقوفه‌نین فایداسی‌نین قالماسینی فرض ائدرك ساتماقدان منع ائدیب.

دئییلیب (صاحب مقامیس دئییب): اولا بیلر شئیخ ایله ابن ادریسین داعواسی بونا اساسلانا: شئیخین دلیل گتیرمه‌سیندن ظاهیر اولدوغو كیمی موقوفه،‌ اونون اوچون وقف اولدوغو فایدانی رعایت ائتمك اوچون ایختیلاف چیخیب.

[شئیخ انصاری بویورور] داعوانی بونونلا اساسلاندیرماق [كی شئیخ طوسی موقوفه‌دن نظرده توتولان منفعتی منظور ائده] ایشكالسیز دئییل. (مثلاً خورما آغاجی داها خورما وئرمیر پس ساتیلمالیدیر.)

هر حالدا  بو وضعیّتده (آز فایدا وئره‌جك شكیلده داغیلا آما یوخلوق درجه‌سینه چاتمایا) ساتماغین جاییزلیگی یاخشیدیر. اوندان بیرینجی‌لیكلی بودور كی داغیلمامیش آز فایدا وئره‌جك دوروما دوشه. نتیجه‌ده بو وضعیّتده (داغیلماییب آما فایداسی آزالیب) ساتماسی جاییز دئییل. یوخسا بونا قاییل اولاق كی موقوف‌علئیهمه داها فایدالی اولان دورومدا ساتماغینی جاییز بیلك. اونون‌دا تفصیلی یاخیندا (آشاغیدا) گله‌جك.

[وقفین ساتیلماسی‌نین جاییز اولدوغو یئرلردن] دؤردونجوسو: موقوفه‌نین ساتماسی موقوف‌‌علئیهمه داها فایدالی اولسون. ظاهیر بودور بوندان منظور: ثمن، موقوف‌علئیهمین مؤوجود اولدوغو مودّتده تدریجله الده اولان منفعتدن، داها چوخ اولسون. بو وضعیّتده ساتمانین جاییز بیلمه‌سینی شئیخ مفدیه نیسبت وئریرلر. اوّللر اونون سؤزو دئییلدی. ایسته‌سن قاییت باخ. موقوفه‌نین ثمنی ایله بدل آلماغین واجیبلیگینه قاییل اولورساق، داها فایدالی اولماغی ایكی جور اؤلچمك اولار:

1. مؤوجود بطنه نیسبت.  2. بوتون بطنلره نیسبت.

آما اكثر عالیملر بلكه هامیسینا مووافیق اولاراق ساتماقدان منع ائتمك موطلق اولاراق (مؤوجودلارا داها فایدالی اولسون و یا هامی‌یا) داها یاخشیدیر.

[نییه هامی دئدین؟] بونا گؤره كی مفیدین اوّللر قئید اولان سؤزو ساتماغین جاییزلیگینه دلالت ائله‌میر. [چونكی مفید شرطین دگیشمه‌سینی جاییز بیلمیشدی، ساتماغی یوخ.] و حتّا ساتماغین جاییزلیگینه دلالت ائدن تقدیرده ده علامه‌نین تحریریندن نقل اولان سؤز كئچدی كی مفیدین سؤزونو تأویل ائتمه‌لی‌ییك. (یاخشی بودور قبضدن قاباق‌دا قاییتمایاسان.)

هر حالدا، موقوفه‌نین ساتاغینی منع ائتمگه ایشكال وارید دئییل. چونكی منعی طلب ائدن سببلر وار:

1. واقیفین اینشاسی اساسدا عمل ائتمگین واجیبلیگی. 2. ایمام كاظمین (ع) «موقوفه‌نین ساتماغی جاییز دئییل» سؤزو.

و بونلاردان باشقاسی.

هم‌ده منعی طلب ائدن سببدن منع ائدن صالح دلیل یوخدور. (ائله بیر صالح دلیل یوخدور كی بیزی منع ائدن سببلره عمل ائتمگه مانع اولا.) تكجه بو وار: ابن محبوبون علی بن رئاب، او دا جعفر بن حنّاندان نقل ائدن روایت. دئییر ابا عبدالله ایمام صادقدن (ع) سوروشدوم: «بیر كیشی، تاخیل وئره‌جك ساحه‌سینی آتا-آناسی قوهوملارینا وقف ائدیر و او تاخیلدان قوهومو اولمایان بیر كیشی‌یه ایلده اوچ یوز دیرهم وئریلمه‌سینی و گئریده قالانینی آتا-آناسی قوهوملاری آراسیندان پایلانماسینی وصیّت ائدیر». حضرت بویوردو: « ایلده اوچ یوز دیرهم وصیت ائتدیگی كیشی‌یه، ائتدیگی وصیّت جاییز و نافیذدیر». دئدیم: «نئجه گؤرورسوز او ساحه‌دن ایلده بئش یوز دیرهملیكدن آرتیق اله گلمیر؟» بویوردو: «یوخسا اونون وصیّتینده ساحه‌نین تاخیلیندان اوچ یوز دیرهم موصی‌له اوچون وئریلمه‌سی و گئریده قالانی آتا-آناسی قوهوملاری آراسیندا پایلانماسی یوخدور؟» دئدیم: «بلی وار». بویوردو: «موصی‌له اوچ یوز دیرهمی گؤتورمه‌میش قوهوملاری هئچ نه گؤتورنمزلر. سونرا اوندان هر نه قالیب اونلاریندیر». دئدیم: «نئجه گؤرورسوز موصی‌له اؤلورسه؟» بویوردو: «اونا عایید اولان اوچ یوز دیرهم اونون ورثه‌سینه عاییددیر. بیر نفرلری دیری قالینجا ایرث آپاراجاقلار. ورثه‌لردن بیر نفر قالمایانجا قطع اولورسا، وقفدن اله گلن اؤلونون (واقیفین) قوهوملارینا عایید اولار. سونرا قوهوملاری گئریده قالان ایرثی، قالان تاخیلی اؤز آرالاریندا بؤلرلر». دئدیم: «اؤلونون (واقیفین) ورثه‌سی احتیاجلاری اولورسا و اله گلن تاخیل اونلاری كیفایت ائله‌مه‌سه ساحه‌نی ساتا بیلرلر؟» بویوردو: «بلی هامیسی راضی اولورسا، ساتماق‌دا اونلارا داها فایدالی اولورسا، ساتا بیلرلر».

سونرا [صاحب جواهر] قئید ائدیب: «وقفین باطیل اولماسیندان سونرا موقوفه‌نین، واقیف و اونون ورثه‌سینه قاییتماسی، یوخسا موقوف‌علئیهمه چاتماسی باره‌ده ایكی طرف وار». من (شئیخ انصاری) دئییرم صاحب جواهرین بو سؤزونون ایشكالی وار. باطیل اولماماسینا ایجماع وار و اوندان علاوه وقف عنوانی‌نین (مثلاً باغین) آرادان گئتمه‌سی وقفی باطیل ائتمز. بلكه حتّا ساتیلمانین جاییزلیگی‌ده اونو باطیل ائتمز. باخمایاراق كی ساتیلمانین جاییز اولماسیندا ایختیلافلاری اولوب كی گؤره‌سن خراب اولاندان سونرا جاییزدیر؟ یوخسا خرابلیق قورخوسو اولاندا دا جاییزدیر. لاكین خراب اولماق، عنوان دگیشمكله باشقا بیر شئیدیر. (خراب اولماق آیری بیر شئی و ساحه‌یه چئوریلمك باشقا بیر شئی) سنه گیزلی اولمادیغی كیمی.

بونلاردان سونرا دئییبلر: وقفین عنوانی‌نین باطیل اولماسی ایله اونون باطیل اولماسینا اساس یوخدور. چونكی عنواندان منظور واقیفین آشاغیداكی دئدیگی جومله‌نین مفعولو اولورسا «بو باغی وقف ائتدیم» بونون كیمیدن باشقا هئچ نه دئییل: «بو باغی ساتدیم» و یا «بو باغی باغیشلادیم». (یعنی نئجه كی ساتماق و باغیشلاماقدا باغلیق آرادان گئدیرسه موعامیله باطیل اولماز وقفده‌ده ائله‌دیر.)

عنوانا تعلیق اولموش مولكیّت، مولكون، عنوانین داییر مدار اولماسینی طلب ائتمیر. (عنوان اولاندا موشتری‌نین مولكودور اولمایاندا موشتری‌نین مولكو اولماز) نتیجه‌ده باغ بیری‌نین مولكو اولاندان سونرا او، اونون بوتون خاریجی جزءلرینه مالیك اولار. (خراب اولماقلا مولكیّتیندن خاریج اولماز.) باخمایاراق كی باغ، عنوانین ضیمنینده اولمایا.

مولكیّت، شرعی حؤكملر اونلارا تعلّوق تاپان جعلی عنوانلار كیمی دئییل. (شرعی حؤكملر عنوانین داییر مداری‌دیلار. عنوان اولاندا اولار، اولمایاندا اولماز. موستطیع اولاندا حج ائتمه‌لی و . . .)

آما عنواندان عورف و علم اهالیسی ایصطیلاحلاریندان باشقا بیر شئی نظرده توتولورسا، موضوعدا لفظاً و یا قصداً (دئییلمه‌ییب آما قصد ائدیلیب) شرط اولان شئیین باغلیق عنوانیندان آرتیق اولوب اولمادیغی‌نین (یعنی ساحه‌نی‌ده توتور یوخسا یوخ) بیلینمه‌سی اوچون، نظرده توتولان شئی قئید اولمالیدیر.

آما صاحب جواهر ایسته‌سه ایدی قئید اولان زادی وصیّت میثالی ایله تأیید ائله‌سین موناسیب اولاردی بیزیم مسأله‌نی قورتولموش بیر وصیّتله موقاییسه ائده‌یدی. موصی‌نین اؤلمه‌سیله مولك اونون مولكیّتیندن خاریج اولایدی و موصی‌له اونو قبول ائده‌یدی.

عالیملرین بیری‌ده اولسون بئله، باغین ساحه‌یه چئوریلمه‌سیله وصیّتین باطیل اولماسینا راضی اولورمو؟ (البته یوخ)

بلی، وصیّت بیتمه‌میش، اونون قاییتماسی و یا باطیل اولماسی باره‌ده آیری یؤنلردن بحث وار. (مثلاً موصی‌له قبول ائدیر یا یوخ و ...)

سونرا، صاحب جواهرین ایكی طرفدن دانیشدیغی باره‌ده دئمك لازیمدیر كی عالیملرین: «ابدی وقفده موقوفه واقیفین موكیّتیندن خاریج اولاندان سونرا، ابداً واقیفین مولكونه قاییتماز» سؤزونو تطبیق ائدندن سونرا صاحب جواهرین او سؤزونه هئچ اساس یوخدور.

بو نظریه (ابن ادریسین سؤزو) ایشكاللی‌دیر. بو ایشكال گله‌جكده عالیملرین چوخونون ابدی وقفلرین ساتیلماسینا ایجازه وئرمه‌سی ایله ظاهیر اولاجاق.

جناب اسكافی و فخرالاسلام‌ (علامه‌نین اوغلو)دا موطلق اولاراق موقوفه‌نین ساتیلماماسینا نظر وئریبلر مگر موقوفه‌دن آیریلمیش، یالنیز ساتیلماقلا فایدا وئره بیلن جزئلر. «مختلف» كیتابیندا اسكافیدان نقل اولان سؤزه گؤره او دئییر: «موقوفه قول-كؤله اولسون و یا آیری زاد، دورومو فایدا وئریجیلیك مسیریندن خاریج اولورسا ایمكانی اولان شكیلده اونو ساتیب پولو ایله آیری بیر شئی یئرینه قویولسا عئیبی یوخدور. یا دا پولو موقوفه‌نین منفعتینه صرف اولان یئرده ایشله‌نه و یا اونون پولو -صلاحلی اولسا- اصلدن قالان بؤلومه خرجله‌نسین».(مثلاً یئرین بیر تیكه‌سی ساتیلا و قالان تیكه‌سینه خرجله‌نه). بیتدی.

فخرالدین «ایضاح»كیتابیندا آتاسی‌نین سؤزونو تفسیر ائدركن نظر وئریب. آتاسی‌نین سؤزو بئله‌دیر: «مسجیدین حصیری ییرتیلیب ایستیفاده‌دن دوشرسه، و یا آغاجین شاخه‌سی سینیب یاندیرماقدان باشقا هئچ فایداسی اولمازسا، اونون ساتیلماسی‌نین جاییزلیگی یاخشیدیر». فخرالدین بو سؤزون تفسیرینده نصّین عموماتینا اساسلاناراق منع احتیمالینی وئرمكله دئییب: «منجه یاخشی اولار اونون ساتیلماسی جاییز اولوب ایمكان داخیلینده پولو اونون تایینا خرجله‌نه (كؤهنه حصیر ساتیلدی پولو تازا حصیره وئریله) مومكون اولمازسا آیری زادا خرجله‌نه». بیتدی.

(آخی سیز دئدیز كی بو ایكی نفر موطلق اولاراق منعه قاییلدیلر. ایندی گؤردوك جاییزلیكدن صؤحبت ائدیرلر؟ اوسته‌لیك اسكافی هر زادی دئییر؛ «موقوفه قول-كؤله و یا آیری بیر شئی اولورسا . . .»)

بو ایكی نفره نیسبت وئریلن موطلق اولاراق منعه قاییل اولماقلاری، بونا اساسلانمالیدیر كی بونا تایلاری ایختیلاف موضعیندن خاریج اولالار. (یعنی بو مسأله‌لرده هئچ كسین ایختیلافی یوخدور و بو دوروملاردا هامی ساتیلماغین جاییزلیگینی قبول ائدیر.) بو مسأله (موطلق اولاراق منع ائتمك) تئزلیكده حلبی‌نین كافی كیتابینداكی سؤزوندن ظاهیر اولاجاق.

(الثانی): الخروج عن عموم المنع فی المنقطع فی الجمله خاصّة دون المؤبّد

ایكینجی:

مونقطیع (ابدی اولمایان) موقوفه‌ده  ساتیلما جاییزلیگی منعلیك عموموندان فی‌الجومله خاریج اولوب آما ابدی موقوفه‌ده یوخ. (ابدی اولمایان وقفده فی‌الجومله موقوفه‌نین ساتیلماسینا ایجازه وئریلیب.)

بو نظر (ابدی موقوفه‌ده جاییز اولماماسی و مونقطیعده جاییز اولماسی) قاضی‌دن نقل اولوب. نئجه كی «المحكی المهذّب»ده دئییر: «بیر زاد بیر طایفایا و اونلاردان آیریسینا وقف اولورسا، واقیف شرط ائدیرسه‌ كی او طایفا مونقریض اولاندان سونرا فیلان‌كسلره وقف اولسون او گونه قدر كی آللاه یئری و اونداكیلاری ایرث آپارا، بئله بیر وقفین ساتیلماسی هئچ جوره جاییز دئییل. آما خاص بیر طایفایا وقف اولورسا و بو وقفده ابدی وقفده اولدوغو كیمی اونلاردان باشقاسینا رجوع ائتمگه شرط اولماسا و موقوفه‌نین آرادان گئدیب خراب اولما قورخوسو اولسا و یا موقوفه مالیكلرینه اونون ساتیلماسی قالماسیندان داها صلاحلی اولماسینا شیدّتلی احتیاجلاری اولورسا و یا موقوفه‌نین خراب اولماسینا گتیریب چیخارینجایا قدر موقوفه‌ مالیكلری آراسیندا ایختیلاف اولورسا بئلنچی شراییطده موقوفه‌نین ساتیلماسی جاییزدیر، پولونو دا استحقاقلارینا گؤره مصلحتلرینه خرجله‌سینلر. آما بو شراییطین هئچ بیری اولمازسا اونون ساتیلماسی هئچ جوره جاییز دئییل. وقفین هیبه‌سی‌ده صدقه وئریلمه‌سی‌ده جاییز دئییل.

بو تفصیل (ابدی وقفده جاییز اولماماق و مونقطیعده جاییز اولماق) علامه‌نین «مختلف» كیتابی و آیری جماعت طرفیندن جناب حلی‌یه نیسبت وئریلیب. لاكین جناب حلی‌نین «كافی» كیتابیندان نقل اولان عیبارت بو تفصیلله اویغون دئییل. بلكه كافی‌نین عیبارتیندن بئله چیخیر كی ساتیلمانی موطلق اولاراق منع ائدیر. ایسته‌سن موراجیعه ائله.

بو تفصیلی، جناب صدوقا دا نیسبت وئریرلر. جناب صدوقون «فقیه» كیتابیندان نقل اولان سؤز بئله‌دیر. صدوق -گله‌جكده گلن- علی بن مهزیار روایتینی نقل ائدندن سونرا دئییر: «بو وقف یالنیز او طایفانین ایدی و اونلاردان سونراكیلارا عایید دئییلدی. آما اگر اونلارا و اونلاردان سونراكی نسل‌لره و اونلاردان سونرا موسلمانلارین كاسیبلارینا آللاهین یئری و اونداكیلاری ایرث آپاران گونه قدر، وقف اولسایدی، اونون ساتیلماسی ابداً جاییز اولمازدی. (علی بن مهزیارین روایتینه گؤره وقفین ساتیلماسی بعضی یئرلرده جاییزدیر.)

بورا دا بیر مسأله وار؛ تفصیله قاییل اولانلارین یعنی صدوق و قاصی‌نین سؤزلریندن مونقطیع وقفده آخیر نسلدن باشقاسیندا، ساتیلمانین جاییزلیگی‌نین نئجه‌ اولماسی ظاهیر اولمور. (بلی، آخیر نسلده بو موشكوللرله قارشیلانسا، ساتماق جاییز اولار آما آخیر نسل اولمایان نسلده بو موشكوللر اولورسا نه ائتمك لازیمدیر؟)

بوردا بیر سوآل یارانیر: موقوف علئیهم مونقریض اولاندا موقوفه اونلارین ورثه‌لرینه ایرث یئتیشر؟ یاخود واقیفین ورثه‌سینه چاتار؟

ایندی، تفصیله قاییل اولان عالیملردن موقوفه‌نین بئلنچی شراییطده موقوف علئیهمین ورثه‌سینه چاتماسینا قاییل اولسالار، اوندا ساتیلمانین جاییزلیگینه توجیه وار. آما بو عالیملردن موقوف علئیهمین مونقریض اولدوغو دورومدا، موقوفه‌نین واقیف و اونون ورثه‌سینه قاییتماسینا قاییل اولان وارسا بئلنچی شراییطده موقوفه‌نین ساتیلیب موقوف علئیهمین مصلحتلرینه خرجلنمه‌سی قبول اولونان دئییل.

و قد حكی القول بهذین عن القاضی الا أن یوجّه بأنه لا یقول ببقائه علی الملك الواقفحتی یكون حسباً

نقل اولوب جناب قاضی‌ بو ایكی سؤزوون هر ایكیسینی‌ده دئییر. یعنی هم دئییر: «موقوف علئیهم مونقریض اولاندا موقوفه، واقیفین ورثه‌سینه قاییدار». و هم دئییر: «اونون ساتیلماسی موقوف علئیهم طرفیندن جاییزدیر». بونلارین ضیدّیّتی وار. یوخسا قاضی‌نین فتواسینی بئله توجیه ائدك كی جناب قاضی بئله دئییر: «واقیفین مالیكیّتی مولكده قالمیر (بئله اولورسا وقف ساییلماز بلكه حبس حسابلانار) بلكه وقف حقیقی وقفدیر و موقوف‌علئیهمین وار اولان(حیاتدا اولدوغو) گونونه قدر اونلارین مولكیّتینه گئدیب. بئله اولورسا واقیفین اوندا حقی واركن، موقوف‌علئیهمین موقوفه‌نی ساتماقلاری، سونراكی بطنلرین حاقّی اولاركن بیرینجی بطین موقوفه‌نی ساتماسی كیمیدیر. لاكین بو مسأله حلبی‌نین قاباقجادان نقل اولان سؤزونه (اونا تفصیل نیسبتی وئریردیلر) داخیل اولان ایشكالی رفع ائله‌میر چونكی او دئییر وقف موطلق اولاراق (ابدی و یا مونقطیع) واقیفین مولكونده قالار و منفعتلریندن ایستیفاده ائتمك اوچون حبسده قالمالیدیر.

اوچونجو: بعضی یئرلرده موقوفه‌نین ساتماسی‌نین جاییزلیگی منعلیك عموموندان چیخیب ابدی وقفده ساتماغا ایجازه وئریبلر. آما مونقطیع وقفده ساتیلمانین جاییز اولوب اولماماسینی آیدینلاتماییبلار. هرچند ظاهیر اولدوغو كیمی، بعضیسی تعمیم ائدیبلر؛ یعنی ابدی و مونقطیع وقفده ساتماق جاییزدیر و بعضیسی تخصیص ائدیبلر یعنی ابدیده جاییزدیر و مونقطیعده یاساقدیر. «شئیخ» و «سلّار» كیمیلرین، مونقطیع وقفده، وقفین واقیفین ورثه‌سینه قاییتماسی اعتیقادیندا اولمالارینا اساسلاناراق.

جناب سید ابی‌المكارم بن زهره كیمی هر بیر عالیم بو اعتیقاددا اولسا كی مونقطیع وقفده موقوف علئیهم مونقریض اولاندان سونرا، موقوفه نه واقیفین ورثه‌سینه و نه موقوف علئیهمین ورثه‌سینه چاتار بلكه «بِرّ» وجوهونا مصرف اولار، بو مونقطیع وقفین، ابدی وقف كیمی اولماسینا قاییل اولار. یعنی اونون ساتیلماسی جاییز اولورسا بونونكی‌دا اولار، اولمازسا بونونكی‌دا اولماز.

هر حالدا موناسیبدیر بیز ایلك اولارق موقوفه‌نین اؤزونون ساتیلماسی‌نین جاییز بیلن عالیملرین عیبارتلرینی نقل ائدك، گؤرك اونلاردان نه حاصیل اولور.

ایندیسه دئییریك جناب مفید (ره) «مُقنعه» كیتابیندا دئییب: «وقف اساساً صدقه كیمیدیر و اونا قاییتماق اولماز مگر موقوف علئیهم ائله دوروما گله كی شارع اونلارا كؤمك ائتمگی منع ائده و اونلارا یاردیم ائتمكله اینسان آللاها تقرّوب تاپا بیلمه‌یه و یا ائله بیر شراییط یارانا كی موقوفه‌نین شرطینی دگیشدیرمك موقف‌علئیهمین حالینا اونو دگیشدیرمه‌مكدن داها یاخشی اولا.

اگر واقیف موقوفه‌نی اؤز الیندن چیخاریب، موقوف‌علئیهمه وئریرسه اونا قاییدا بیلمز، شرطلرینی دگیشدیره بیلمز، وقف اولان یول - یؤندن چئویره بیلمز. مگر بو كی واقیف وقف زمانی بئله شرط ائده: «من حیاتدا واریكن كاسیبلیق اثرینده اونا احتیاجیم اولورسا اونو ساتیب اؤز مصلحتیمه خرجلیه‌جم». بئله شرط ائدیرسه ائلیه یبلر بو ایشی گؤرسون.

واقیف اؤلندن سونرا دا موقوف‌علئیهمه موقوفه‌ده ساتیش، هیبه،  وقفین شرطلرین دگیشدیرمك كیمی عمل‌لرله تصرّوف ائتمه‌سی جاییز دئییل. مگر موقوفه خراب اولا و سولطان و یا باشقاسی اونون تعمیری اوچون تاپیلمایا و یا فایداسیز دوروما دوشه. بو ایكی دورومدا موقوف‌علئیهم موقوفه‌نی ساتیب پولوندان فایدالانا بیلرلر. هابئله اونون پولونا شیدّتلی احتیاجلاری اولورسا دا بو ایشی گؤره بیلرلر. یعنی موشكوللرین حل ائده بیلرلر. دئدیگیمیز اوچ شئیدن باشقا هئچ یئرده اونون ساتیلماسی جاییز دئییل». مفیدین سؤزو بیتدی.

جناب شهید «غایةالمراد» كیتابیندا مفیدین بو سؤزوندن موقوفه‌نین موقوف‌علئیهمه چاتماسیندان سونرا و واقیفین اؤلوموندن سونرا، بئش یئرده وقفین ساتیلماسی‌نین جاییزلیگینی بیلیب. قاییتماق ایجازه‌سی و شرطی دگیشمك ایجازه‌سینی، ذیكر اولان اوچ یئره آرتیریب. ایسته‌سن مولاحیظه ائت. آما دوشون. (بئش یئر یوخ بلكه دؤرد یئر اولور چونكی بیر مورید -موقوف علئیهمین مونحریف اولمالاری موریدده- ساتماق دئییلدی بلكه شرط دگیشمك ایدی.)

جناب علامه تحریر كیتابیندا یازیر: جناب مفیدین بو سؤزو: «وقفده قاییتماق جاییز دئییل مگر موقوف علئیهمه اوز وئره . . (بو سؤزونه‌جن كی:) . . اؤز حالینا بوراخماقدان اونلارا داها فایدالیدیر» تأویل اولمالیدیر. چونكی قایدالارلا شیدّتلی موخالیف اولدوغونا گؤره «علامه» جناب مفیدین بو سؤزو دئمیش اولماسینا راضی اولانماییب. (چونكی قبضدن اوّل وقف ساییلیر. نییه رجوع جاییز اولماسین؟ جاییزدیر.)

اوندان نقل اولانا اساساً «سید مرتضی» جنابلاری «الانتصار» كیتابیندا دئییب: «ایمامیّه‌نین مونفریداتیندان بیری بو سؤزدور: موقوفه، فایدا وئریلمز حدّه‌جن خراب اولورسا، موقوف‌علئیهمه اونو ساتیب، پولوندان فایدالانماق جاییزدیر. بیر ده بو كی: موقوف‌علئیهمین موقوفه‌نین پولونا شیدّتلی احتیاجی اولورسا، اونون ساتماسی اونلارا جاییزدیر. آما ضرورت اولمازسا ساتا بیلمزلر». سونرا بو فتواسینا ایمامیّه‌دن احتیجاج ائدیب. سونرا «ابن جنید»ین جاییزلیكله موخالیف اولماسینی بیان ائدیب و بونا گؤره كی اونون فتواسیندان اوّل و سونرا جاییزلیگه ایجماع وار، اونو ردّ ائدیب. ابن جنید بو مطلبلره گومان و ظنّلره اعتیماد ائدیب و ایلتیفات اولونمایان شاذّه خبرلری حسابلاییب. بیتدی. (ابن جنید، سونّی‌لرین جاییز بیلدیگی قیاسدان ایستیفاده ائتمگه موتهم اولوب شهردن قووولموشدو.)

سید مرتضی سونرا دئییر: «آما موقوفه یارارسیز حالا دوشرسه و یا موقوف‌علئیهم كاسیبلیق اوزوندن اونون پولونا شیدّتلی احتیاجلاری اولورسا، دئدیگیمیز كیمی ساتیلماسی‌نین جاییزلیگی یاخشیدیر. چونكی واقیف اونلارین منفعیتنه گؤره وقف ائدیب. اونلارین منفعتلری موقوفه‌دن اوزولورسه وقفین غرضی قطع اولار. بیز دئدیگیمیزدن (ساتیلمانین جاییزلیگیندن) باشقا فایدا قالماز». سید مرتضی‌نین سؤزو بیتدی.

شئیخ طوسی «مبسوط» كیتابیندا دئییر: «بیزجه موقوف‌علئیهم بعضی یئرلرده موقوفه‌نین ساتما حقوقونا مالیكدیر؛ موقوفه‌نین خراب اولما قورخوسو اولان یئر و یا موقوف‌علئیهمین شیدّتلی احتیاجی اولا و موقوفه‌نین آبادلاماسینا و ساخلاماسینا گوجلری چاتمایا. بئلنچی دوروملاردا موقوف‌علئیهم موقوفه‌نی ساتا بیلرلر آما بو شراییط اولمازسا اونون ساتیلماسی جاییز دئییل». بیتدی.

سونرا خبرلر واسیطه‌سیله بو سؤزونه احتیجاج ائدیب.

اوندان نقل اولانا اساساً جناب «سلّار» دئییب: « وقف و موقوف‌علئیهمده ایكی جوره حالت اولا بیلر: 1. وقف اولان لحظه كیمی قالالار. 2. حاللاری دگیشه. حاللاری دگیشمه‌سه موقوف‌علئیهمین موقوفه‌نین ساتماسینا، هیبه ائتمه‌سینه، اونون حالیندان بیر شئی دگیشمگه حاقّی یوخدور. آما عكس تقدیرده یعنی موقوفه‌دن هئچ جوره فایدا گؤتورمك ایمكانی اولمازسا و یا موقوف‌علئیهم شیدّتلی احتیاجا دوشرسه، موقوفه‌نین ساتیلیب پولونون موقوف‌علئیهمین فایداسینا خرجلنمه‌سی جاییزدیر». بیتدی.

اوندان نقل اولانا اساساً جناب مكارم «الغُنیة» كیتابیندا دئییب: «بیزه گؤره موقوفه‌نین ساتماسی موقوف‌علئیهیمه ایكی یئرده جاییزدیر؛ 1. موقوفه یارارسیز دوروما دوشه و خراب اولماسیندان قورخولا. 2. موقوف‌علئیهمه، اونو ساتماق مجبوریّتینده قالینجایا قدر شیدّتلی احتیاج اوز وئره. چونكی شیعه طایفاسی بونا ایجماع ائدیبلر. چونكی واقیفین غرضی موقوف‌علئیهمین فایدالانماسیدیر. بیز دئدیگیمیزدن باشقا هئچ فایداسی قالمایاندا، ساتماسی جاییزدیر». بیتدی.

وقال فی الوسیلة و لا یجوز بیعه یعنی الوقف الّا بأحد شرطین

جناب ابن حمزه‌ ده «الوسیله» كیتابیندا دئییب: «وقفین ساتماسی جاییز دئییل مگر ایكی شرطله: 1. موقوفه‌نین خرابلیغیندان قورخولا. 2. موقوف‌علئیهم،  شیدّتلی احتیاج اوزوندن، موقوفه‌نی ایداره ائتمگه و ساخلاماغا گوجو چاتمایا». بیتدی.

اوندان نقل اولانا اساساً جناب قطب راوندی «فقه‌القرآن» كیتابیندا دئییب: «موقوفه‌یه او زمان مالیك اولماق اولار كی اونون خرابلیغیندان قورخولا و یا موقوف‌علئیهمین شیدّتلی احتیاجی اولا».

اوندان نقل اولانا اساساً جناب ابن سعید «جامع‌الشرائط» كیتابیندا دئییب: « موقوفه‌نین خرابلیغیندان قورخولورسا و یا موقف‌علئیهمین اونا شیدّتلی احتیاجی اولورسا و یا موقوف‌علئیهم آراسیندا اینسان اؤلومو ایله نتیجه‌له‌نن بیر فیتنه‌نین یارانماسیندان قورخولورسا، اونون ساتماسی جاییزدیر». بیتدی

«النزهة» كیتابیندان نقل اولوب: «وقفین ساتماسی جاییز دئییل مگر اونون آرادان گئتمه‌سیندن قورخولا و یا موقوف‌علئیهم آراسیندا بؤیوك ضررله نتیجه‌له‌نمگه احتیمالی اولان ایختیلاف باش وئره و یا موقوف‌علئیهیمین اونا شیدّتلی احتیاجی اولا و موقوفه‌نین ساتماسی اونلار اوچون داها یاخشی اولا». بیتدی

جناب محقق‌ده (ره) شرائع كیتابیندا دئییب: «وقفین ساتیلماسی جاییز دئییل مگر اونون قالماسی، موقوف‌علئیهم آراسینداكی ایختیلاف نتیجه‌سینده، خراب اولماسی ایله نتیجه‌لنه و ساتماسی داها صلاحلی اولا».

 همن جناب محقق (ره) «الوقف» كیتابیندا دا دئییب: « موقوف‌علئیهم آراسینداكی ایختیلاف موقوفه‌نین خرابلیغینا گتیریب چیخاریرسا، ساتماسی جاییزدیر. آما ایختیلاف یارانماسا و خرابلیق قورخوسو اولمازسا، بلكه یالنیز ساتماسی اونلار اوچون فایدالی اولورسا، ساتیلماسی‌نین جاییزلیگینی دئسه‌لر ده، جاییز دئییل (من جاییز بیلمیرم)». بیتدی.

علامه‌نین «قوائد» كیتابی‌نین «بیع» و «وقف» بؤلوملرینده‌كی عیبارت، »شرائع» كیتابی‌نین ایكی «بیع» و «وقف» بؤلومونده‌‌كی كیمیدیر.

علامه «تحریر» كیتابیندا دئییب: «وقفین ساتماسی هئچ حالدا جاییز دئییل. موقوفه‌ده‌كی ائو داغیلسا بئله، ساحه وقفدن خاریج اولماز و ساتماسی‌دا جاییز دئییل. آما موقوف‌علئیهم آراسیندا موقوفه‌نین خراب اولماسینا سبب اولما قورخوسو قدر ایختیلاف اولورسا، اصحابیمیزین ایماملاردان نقل ائتدیكلرینه اساساً ساتماسی جاییزدیر». سونرا علامه ابن ادریسین سؤزونو «موقوفه‌نین ساتماسی‌نین موطلق اولاراق جاییز بیلمه‌سینی» ذیكر ائدیب. هابئله ابن ادریسین بعضی اصحابین سؤزونو مونقطیع وقفین ساتماسی‌نین جاییزلیگینه تنزیل ائتمه‌سینی(یئندیرمه‌سین) نقل ائدیب. هابئله ابن ادریسین ابدی وقفده ایختیلافین اولماماسینا داییر سؤزونو ذیكر ائدیب. سونرا علامه دئییب: «موقوفه‌نین بوتون منفعتلری آرادان گئدیرسه مثلاً ائو داغیلا و ساحه اؤلو یئره چئوریلیرسه و موقوف‌علئیهم اونو آبادلاماغا گوجلری چاتمازسا، ساتیلیب یئرینه آیری بیر شئی آلیب اونون موقوفه‌اولماسی دئییلرسه، وجیه یعنی قبول اولوناندیر». بیتدی.

یئنه علامه «التحریر» كیتابی‌نین «بیع» بؤلومونده دئییب: «موقوفه‌نین آباد قالان گونه قدر ساتیلماسی جاییز دئییل آما قالماسی خراب اولماسیله نتیجه‌له‌نیرسه، ساتماسی جاییزدیر. هابئله وقفده قالماسی نتیجه‌سینده موقوف‌علئیهم آراسیندا فیتنه و ایختیلاف یارانما قورخوسو اولورسا، ساتماسی جاییزدیر».

یئنه علامه «ارشاد» كیتابی‌نین «بیع» بؤلومونده دئییب: « وقفین ساتماسی جاییز دئییل مگر خراب اولا و یا موقوف‌علئیهم آراسیندا ایختیلافا سبب اولا. بوردا جاییزدیر».

یئنه علامه «ارشاد» كیتابی‌نین «وقف» بؤلومونده دئییب: «وقفین ساتماسی جاییز دئییل مگر موقوف‌علئیهم آراسیندا ایختیلاف دوشه و خراب اولماق قورخوسو اولا».

یئنه اوندان نقل اولانا اساساً علامه «تذكرة» كیتابی‌نین «وقف» بؤلومونده دئییب: «یاخشی بودور دئییله وقفین ساتیلماسی جاییزدیر خراب اولماسی تقدیرده و موقوف‌علئیهمین اونون تعمیریندن عاجیز اولدوقلاری تقدیرده و یا موقوف‌علئیهم آراسینداكی ایختیلاف نتیجه‌سینده اونون فاسید اولوب خرابلانما قورخوسو اولورسا». بیتدی.

وقفده‌كی بیعین عموماتی، اونون ساتیلماماسینی طلب ائتدیگینی بیلدیگین كیمی بیل گینن منعلیك عامّیندان چیخماغا بیزیم اصحابیمیزین فی الجومله نظرلری وار:

بیرینجی: جناب «حلّی»نین سؤزوندن ظاهیر اولدوغو كیمی بیعین یاساقلیغیندان اصلاً چیخماق اولماز. او، السرائر كیتابیندا شئیخ مفیدین (قدس‌سره) سؤزونو نقل ائدندن سونرا دئییر: «بیزیم مذهبیمیز طلب ائلیر بیر زادین وقفی و قبضیندن سونرا اوندان قاییتماق اولماسین و وقف اولان یوللاریندا و وجهلرینده دگیشیكلیك ائتمك اولماز. اونون ساتیلماسی‌دا جاییز دئییل، ایستر موقوف‌علئیهمه داها فایدالی اولسون و یا اولماسین، ایستر وقف خراب اولا و اونو سولطان و یا آیریسی تعمیر ائدن شخص تاپیلا و یا تاپیلمایا. ایستر ثمره‌لیگین الدن وئرمیش شراییطه دوشه و یا دوشمه‌یه.

دئدیگیندن بونو ایراده ائتسه كی:«بعضی اثرلرین قالدیریلماسی ایله وقف باطیل اولار» و بو اثرلرین قالدیریلماسی همن ساتیلمانین جَوازیدیر كی موقوف‌علئیهین حاقّی، عئینین اؤزوندن و یا هم اؤزوندن و هم بدلیندن ساقیط اولماسینا سبب اولور، بو سؤزه قاییل اولدوغوموز زمان كی: «عئینین ساتیلماسیندان اله گلن پول اونو ساتان بطنین اولار»

بو سؤزون حاصیلی یوخدور هله قالسین كی اونا دیقّتلی باخیلسین.

آما اگر سؤزوندن بیلیندیگی كیمی منظورو وقفین اصلی‌نین آرادان گئتمه‌سی اولورسا، نئجه كی بیعدن منع ائتمگی وقف مفهومی‌نین موقوّیملریندن قرار وئردی، اوندا ایجماعنین خیلافینا اولار چونكی وقف بیعی‌نین جاییز اولدوغو زمان اونون باطیل اولوب موقوف علئیهین مولكیّتیندن چیخیب واقیفین مولكیّتینه قاییتماسینی هئچ كس دئمه‌ییب. بیر ده بیعدن منع ائتمك وقفین مفهوموندا یوخدور، بلكه مسجید و اونا تایلاریندان باشقاسیندا وقف تملّوكون بیر قیسمیدیر. ائله اونا گؤره‌ده بونا صدقه دئییلر و جاییزدیر اونون ایجابیندا «صدقه وئردیم» لفظیندن ایستیفاده اولونسون.

مالیكین آرد-آردا بطنی وار (اوغلو، اوغلونون اوغلو . . .)، بئله واختلار وقفین بدل‌له بیعی جاییز اولورسا (بونو ساتا آیریسینی آلا) ساتان بوتون مالیكلر طرفیندن ولیّ اولار كی اونلارین مالینی آیری مالا دگیشسین. وقفین ساتیلماسی بدلسیز جاییز اولورسا دا نئجه‌كی ایندی‌كی بطنین ضرورتی اوچون ساتیلماسی جاییز اولار، -وقفین ساتیلماسی جاییز بیلیندیگی دورومدا- شارع اونلارا عئینی اؤز نفعلرینه ساتماق اوچون وقفین باطیل ائتمگینه ایجازه وئرر. آما ساتماسالار وقف باطیل اولماز. ائله بونا گؤره ده ساتیش ایجازه‌سی صادیر اولاندان سونرا ضرورت اونلاردان گئتسه و یا هر سببه گؤره موعامیله باش توتماسا، وقف اؤز حالیندا قالار.

سونرا دئمك لازیمدیر كی بیعین جاییز اولماسی ساتیلان آنا قدر وقفلیگی آرادان قالدیرماز. آیری سؤزله وقف بیعله آرادان گئدر اونون جاییز اولماسی ایله یوخ. موقوفه‌نین ساتیلماسی‌نین جَوازی اونون باطیل اولماسی‌نین جَوازیدیر او آنا قدر كی موقوفه‌نین یئرینه آیری بیر شئی بدل اولا و یا اولمایا و یالنیز پولو وئریله.

وقف صیغه‌سی‌نین دَواملی اولماسی و موعاویضه‌دن منع اولماسینا باخمایاراق بعضاً ائله بیر شئیلر عاریض اولار كی بو اینشاء (قیامته قدر ساتیلماز اولماماسی) ایله موخالیف اولار. نئجه كی هیبه كیمی جاییز عقدلر بئله ایقتیضا ائدیر كی موتّهَب (اونا باغیشلانان شخص) اونا مالیك اولسون و اونون تسلّوطو اونون الیندن آلینماغا مانع اولور. آما بونا باخمایاراق باغیشلایان شخصده بو صیغه ایله موخالیفت گوجو و اونون الینی مالدان اوزمگه گوجو وار. دوشون

هیبه ایله وقفین فرقی وار:

باغیشلانان آندان اعتیباراً جاییزلیك هیبه ایله‌ برابر واردیر و هر آن قایتارماق احتیمالی وار آما وقفده یالنیز موجوّیزلر حاصیل اولاندان سونرا موخالیفت ائتمك اولار و وقف آنیندان اونونلا برابر دئییللر. آما فرقی یوخدور بو جَواز اوّلدن اولسون و یا سونرادان عاریض اولسون.

بعضی عالیملر بو مقامدا بئله دئییرلر: دیقّت ائدندن سونرا بیزیم نظریمیزه ترجیحلی مسأله بودور: وقفین وقف آنینا قدر بیعی جاییز دئییل بلكه بیر شئیین وقف اولماسی و عئین حالدا ساتیلماسی‌نین جاییزلیگی پارادوكس و موتضادّدیر. بلی وقف باطیل اولدوغو زمان اونون ساتیلماسی جاییز اولار. سونرا وقفین بیعینی جاییز ائدن، وقفی باطیل ائدیجی موجوّیزلرین بعضیسینی ذیكر ائدیبلر.

بعضی بؤیوكلر (كاشف الغطاء) بو مسأله‌ده «قواعد»ه یازدیقلاری شرحده اونو (صاحب جواهری) قاباقلاییبلار. ایستیدلال ائتدیكلری یئرده كی: نص و ایجماع وقفین بیعینی منع ائدیر بلكه ضرورت‌ده اونو منع ائدیر. اونلار بئله ایستیدلال ائدیبلر: بیعله اونون اوخشارلاری (هیبه، صولح و . . .) وقفین حقیقتی ایله مونافاتلاری وار. یعنی بونلار اولان یئرده وقف اولاماز، چونكی وقفده دوام وار. وقفین ایلك آنیندا بوتون موعاویضه‌لر اوندان نفی اولوبلار.

ایندی كی بیلیریك ایمام بو مسأله‌لرین عاریض اولماماسینی بیلیردی ایطلاق یولو ایله منع ائدیب، دوز اولار كی ایمام بو علمین سایه‌سینده تقییددن موستغنی اولسون. بو تقدیرده‌ كی بو صیفت خاریجی شرط اولا. بونون خیلافینداكی بو صیفت نوعون داخیلینده اولا.

ایمامین بونو بیلمه‌سی كی بو موریدده بیعی جاییز ائدیجیلر عاریض اولمایاجاق، نوعدا وصفین ایطلاقیندا تقییددن موستغنی ائتمز. نئجه كی پیزلی دئییل.

ظاهیر اولدو ك بیعدن منع ائتمگین موطلق اولماسینا (حضرت علی (ع) موطلق اولاراق بیعدن منع ائدیب) تمسّوك ائتمك ایشكالسیز دئییل. بو موطلق اولماق بئله‌دیر كی وصف (ساتماقلا باغیشلاماغین ممنوعیتی) وقفین داخیلینده‌دیر. بو تمسّوك بیزیم بعضی موعاصیرلریمیزدن صادیر اولوب. اونلارین بیری صاحیب جواهردیر.

آما دئدیكلریمیزدن وقفین بیعی‌نین مانعلرین اوچ اولماسی ظاهیر اولدو:

1. واقیفین وقف صیغه‌سی واسیطه‌سیله موقوفه‌نین عینیندن فایدالانماق اوچون اونو جاری صدقه قرار وئرمه‌سی حاقّی.

2. كئچمیش بایعین بطنیندن یارانان گلجك نسلین حاقّی.

3. ریوایتلردن اله گلن شرعی تعبّود. البته وقف آللاه حاقّی‌ اولدوغو اوچون اوندا تقرّوب اعتیبارلیدیر. وقف عملی آللاه اوچوندور و عوَضینده او اؤزو وئره‌جك.

بو مانعه‌لرین بعضیسی بعضی واخلار آرادان قالدیریلار و باشقالاری قالار بعضاً ده هامیسی قالدیریلار. بو باره‌ده تفصیل یاخیندا گله‌جك.

(ایكی نوع ایجماع وار: 1. موحقق: اینسان اؤزو تحقیق ائدیب و گؤروب كی هامی او مسأله‌ده ایجماع ائدیب. 2. محكی: بیر آیریسی تحقیق ائدیب و دئییر كی هامی‌نین بو مسأله‌ده ایجماعسی وار)

مسألة:

وقفین بیعی‌نین جاییز اولماماسینا فی‌الجومله (یعنی هامیسی یوخ) موحقق ایجماع وار. اونون جاییز اولماماسینا بیر ریوایتین عمومونا اساسلاناراق حكایت اولونموش ایجماع‌دا وار. او ریوایت بئله‌دیر: ایمام حسن عسكری (ع) بویوروب: « وقف واقیفلرین وقف ائله‌دیكلری زادین حسبی ایله اولار». (ایمام بو سؤزو بیر سوآل جوابیندا بویوروب.)

بیر ده علی بن راشدین ریوایتی‌نین عمومونا كی دئییر: ابالحسن كاظمدن (ع) سوروشدوم: «سنه قوربان اولوم باغیمین یانینداكی یئری آلدیم. سونرا اورانین وقف اولدوغونو اؤیرندیم». حضرت بویوردو: «وقفین آلیم-ساتیمی جاییز دئییل. اوردان حاصیل اولان تاخیل سنین مولكونه داخیل اولماز، اونو وقف اولونان شخصه قایتار». دئدیم: «اونا وقف اولان شخصی تانیمیرام». بویوردو: «حاصیل اولان تاخیلی صدقه وئر».

(بو سؤزون بو ایشكالی وار كی طرف زحمت چكیب تاخیل اكیر نییه گرك هامیسینی صدقه وئره؟ بونون حلی اوچون ایكی احتیمال وار: 1. شاید بو كیشی یئری آلاندا تاخیلی واریدی و بو اؤزو اكمه‌ییب. 2. بو اؤزو اكیبسه اؤز زحمت یاناسینی گؤتوره و یئره دوشن پایی صدقه وئره.)

بیر ده امیرالمؤمنینین (ع) و او بیری ایماملاردن نقل اولان وقفنامه‌نین كیفیّتی‌نین عمومونا گؤره. ابی عبدالله كاظمدن (ع) نقل ائدن ربعیّ بن عبداللهین حضرت علی‌نین وقفنامه‌سی كیمی كی بئله‌دیر:

بسم الله الرحمن الرحیم

بو، علی بن ابی طالب(ع) اونونلا صدقه وئرن وسیله‌دیر. علی بن ابی طالب ساغ و ساغلام دورومدا بنی زریق قبیله‌سینده یئرلشن ائوینی صدقه وئریر. آللاه یئرلری و گؤیلری ایرث آپاران گونه‌جن بو صدقه ساتیلاماز و باغیشلاناماز. علی (ع) فیلان كسی بو ائوده ساكین ائدیب او گونه‌جن كی دیریدیر و اخلافی دیریدیر. اونلارین نسلی كسیلندن سونرا بو صدقه موسلمانلاردان احتیاجی اولانا یئتیشیر. الخ.

وصفین (باغیشلانماماق و ساتیلماماق) ظاهیری بئله‌دیر كی بو وصف صدقه‌ نوعونون صیفتی‌دیر نه اونون اؤزونون.

وصفین نوعدان خاریج اولماسی و حضرت علی‌نین بو سؤزو فقط او شخصه دئمیش اولماسی بعیددیر. آما بو شرط فقط او شخصه مخصوص اولسایدی لازیم گلردی ایلك اولاراق موقوف‌علیه دئییله سونرا شرط ذیكر اولا مخصوصاً اونلارین علئیهینه ذیكر اولان شرط. بونونلا بئله كی وقفین ساتیلماسی بعضی یئرلرده جاییزدیر، اونون عدمین شرط ائتمك فایداسیز اولار. بلكه فاسید ائدیجی اولار (یعنی بیعی‌ده فاسید ائدر) چونكی شرعله موخالیفدیر. قایدا بئله‌دیر كی شرع بعضی یئرلرده اونون بیعینی جاییز بیلیر. مثلاً موقوف‌علیه‌دن فسادی دفع ائتمگی ایراده ائله‌دیگیمیز یئرلرده و یا اونا حاجتین عاریض اولماسی كی ساتماق ایجازه‌سینی وئریر و یا موقوفه ایشه یاراماز حالا دوشنده كی اوندان اصلاً فایدالانماق اولماز. مگر دئیك: بو ایطلاق (شرطی موطلق دئمك) ابن راشیدین ریوایتینده‌كی ایطلاق كیمیدیر.

او ریوایتده ایمام كاظم (ع) موطلق اولاراق بویورموشدو: وقفین بیعی جاییز دئییل. او ریوایتده اولان ایطلاق مجوّیز اولمایان یئره مونصریف اولور. (یعنی او یئرلرده صادیقدیر)

بو مطلب ایسه عوذرسیز وقفین بیعی‌نین جاییز اولماماسیندا، او ریوایت كیمیدیر. بو تقدیرده‌كی وصفی نوعا صیفت ائدك و یا خاریجی شرط كیمی حسابلایاق، بو تقیید (ساتیلماز و باغیشلانماز) قاچیلمازدیر.

بو احتیمالی وئریریك كی ایمامین بو موباح ائدیجی ایشلرین (فایداسیز اولماق و . .)عاریض اولماماسینا علمی واریدی.