آما عادتاً بللی اولان بیر مودّته‌دك تسلیمه گوج اولماسا و هر ایكیسی‌ده عاجیز اولسا، او زامان‌دا بیر ایل و یا آرتیق كیمی موسامیحه ‌ائدیله‌مه‌ین بیر مودّت اولورسا گؤره‌سن بئیع باطیل اولمالیدیر یوخسا او مودّت گؤزلنیلمه‌لیدیر؟

باطیللیك سببلری: 1. نقل اولان ایجماعلارین ظاهیری 2. غررین ثابیت اولماسینا گؤره.

صحیحلیك سببی: ایجماعلارین معقدی تسلیمین بوتونلوكده ایمكانسیز اولماسی ایدی.

بونا گؤره ایجماع مودّعیسی اؤزو صحیحلیگه حؤكم وئریب. غرر ده دئییل. چونكی بو مودّتین باشا چاتماسینی گؤزله‌ملی اولدوغونو بیلیر. نئجه ‌كی بئیده تأخیر شرط اولونان زامان گؤزله‌ملی اولار.

بونلارا اساساً باطیل و یا صحیح اولماسیندا ایكی طرف وار بلكه ایكی نظر وار. محقق «الشرایع» كیتابیندا تردید ائدیب. سونرا صحیحلیگی یاخشی بیلیب. «التحریر» و «المسالك» و محقق سبزواری‌نین «الكفایه»‌سیندن نقل اولان‌دا علامه‌نین تابعی اولوبلار.

بلی موشتری بو مودّتده اونا عایید اولان مولكون منفعتیندن خبرسیز (جاهیل) اولورسا، فسخ ائتمگه ایختیاری وار.

آما الده ائتمك گوجون اولمادیغی مودّت عادتاً سینیرلی اولماسا، مثلاً هیندوستانا گؤندریلمیش قولون قاییتما زامانی بللی دئییل. بئلنچی موعامیله‌نین صحیحلیگینده ایشكال وار. چونكی عالیملر، عئینین تسلیم زامانی‌نین مجهوللوغونا سبب اولدوغونا گؤره، عیدّه‌سی بیتمه‌میش ریجعی بوشانمیش آروادین _كی عیدّه‌سی اوچ طهارت گؤرندن سونرا بیته‌جك_ اوتوردوغو ائوین ساتماسینی جاییز بیلمه‌ییبلر. (ریجعی بوشانمادا آروادی، نفقه و مسكنله تأمین ائتمك كیشی‌نین بوینونادیر. آروادین عیده‌سی اوچ طهارت گؤرمكدن آسیلی اولورسا كیشی‌ اؤزونه عایید اولان، آروادین اوتوردوغو ائوی ساتا بیلمز. چونكی اوچ طهاریت مودّتی بللی دئییل.)

بو باره‌ده بعضی سؤزلر، مونقطیع وقفین ساتیلماسیندا قئید اولدو. (واقیف، مونقطیع وقفی ساتا بیلمز چونكی بللی دئییل كی موقوف‌علئیهم هاچان مونقریض اولاجاقلار.)

ولو لم یقدرا  على التحصیل وتعذر علیهما إلا بعد مدة مقدرة عادة وكانت مما لا یتسامح فیه كسنة أو أزید، ففی بطلان البیع، لظاهر الإجماعات المحكیة ، ولثبوت الغرر، أو صحته، لأن ظاهر معقد الإجماع التعذر رأسا، ولذا حكم مدعیه بالصحة هنا، والغرر منفی مع العلم بوجوب الصبر علیه إلى انقضاء مدة، كما إذا اشترط تأخیر التسلیم مدة، وجهان، بل قولان، تردد فیهما فی الشرائع، ثم قوىالصحة ، وتبعه فی محكی التحریر  والمسالك  والكفایة  وغیرها .

نعم، للمشتری الخیار مع جهله بفوات منفعة الملك علیه مدة.

ولو كان مدة التعذر غیر مضبوطة عادة -كالعبد المنفذ إلى [ ال‍ ] - هند لحاجة  لا یعلم زمان قضائها - ففی الصحة إشكال: من حكمهم بعدم جواز بیع مسكن المطلقة المعتدة بالأقراء، لجهالة وقت تسلیم العین.

وقد تقدم بعض الكلام فیه فی بیع الواقف للوقف المنقطع

[فاضل قطیفی‌نین] بو سؤزونون _ایجماعدان اؤیرندیگین و موشتری‌نین علمی ایله دفع اولونامایان غررین لازیم گلمه‌سینه اساساً_ ایشكاللی اولدوغونو گؤردون. چونكی شارع غرردن نهی ائدیب. یوخسا بورداكی غرر خودعه و توولاماق معناسینا توتاق. نتیجه‌ده خودعه اولان یئرده_موشتری‌نین جهلی اولان زامان_ موعامیله باطیل اولار. آما غرر جهالت و ریسك معناسیندادیر.

سونرا، بعضی بؤیوكلرین اعتیرافی كیمیلردن ظاهیر اولان كیمی: تسلیمه گوجون اولماسی اؤز اؤزلوگونده شرط دئییل. بلكه آیری بیر شئیین تابعیدیر. اساس مقصد الده ائده بیلمكدیر. (ایستر ساتیجی تحویل وئره بیلسین و ایستر موشتری الده ائتمك گوجونه مالیك اولسون.) بوردان بللی اولور ساتیجی‌نین عكسینه یالنیز موشتری الده ائتمگه گوجو چاتیرسا بئیعین صحیحلیگینه كیفایت ائدر. «اسكافی»، «علامه»، «كاشف الرموز»، «ایكی شهید»، «محقق ثانی» و سید مرتضی‌نین «الانتصار» كیتابی‌نین ظاهیرینده دئدیكلری كیمی: الده ائتمك گوجونه مالیك اولان شخصه قاچاق قولون بئیعی‌نین صحیحلیگی، یالنیز شیعه اعتیقادیندا وار. (بو مسأله‌یه یالنیز شیعه قاییلدیر.) ائله، صحیح اولان‌دا بودور چونكی شیعه عالیملرین ایجماعلاری‌نین سؤزلری، غرر و ساییر باره‌ده ائتدیكلری ایستیدلاللاریندا دقیق اولاندان سونرا، باطیللیگی اوندان باشقاسینا مخصوص ائدیبلر. (الده ائتمك مومكون اولمایان یئرلرده باطیل بیلیبلر.)

هابئله بو سؤزلردن؛ بئیع زامانی هئچ بیری‌نین الده ائتمگه گوجو چاتمازكن، ایستحقاق زامانی هر بیری‌نین الده ائتمگینی بیلیرلرسه؛ ایكی فاضل، ایكی شهید، محقق ثانی و ساییره مووافیق اولاراق بو بئیعین صحیحلیگی بللی اولدو. قوشون قاییتماغا آلیشدیغی میثالداكی كیمی.

بلی، علامه‌ «نهایة الاحكام» كیتابیندا صحیح اولمادیغینی احتیمال وئریب چونكی ایندی تسلیمه گوج یوخدور و قوشون قاییتماسینا اعتیبار یوخدور. قوشون عاغلی یوخدور كی قاییتماسینا سبب اولسون. [شئیخ انصاری بونا ایشكال چیخاردیر:] اوندا ایشكال وار: آلیشماق‌دا عاغیل كیمی سبب اولا بیلر. اونا رغماً بیزیم سؤزوموز آرخایینلیق اولان تقدیرده‌دیر.

وفیه: ما عرفت من الإجماع، ولزوم الغرر الغیر المندفع بعلمالمشتری، لأن الشارع نهى عن الإقدام علیه، إلا أن یجعل الغرر هنا بمعنى الخدیعة، فیبطل فی موضع تحققه، وهو عند جهل المشتری.

وفیه ما فیه.

ثم إن الظاهر - كما اعترف به بعض الأساطین  -: أن القدرة على التسلیم لیست مقصودة بالاشتراط إلا بالتبع، وإنما المقصد الأصلی هو التسلم، ومن هنا لو كان المشتری قادرا دون البائع كفى فی الصحة، كما عن الإسكافی  والعلامة  وكاشف الرموز  والشهیدین  والمحقق الثانی .

وعن ظاهر الانتصار: أن صحة بیع الآبق على من یقدر على تسلمه مما انفردت به الإمامیة ، وهو المتجه، لأن ظاهر معاقد الإجماع - بضمیمة التتبع فی كلماتهم وفی استدلالهم بالغرر وغیره - مختص بغیر ذلك.

ومنه یعلم أیضا: أنه لو لم یقدر أحدهما على التحصیل، لكن یوثق بحصوله فی ید أحدهما عند استحقاق المشتری للتسلیم، كما لو اعتاد الطائر العود صح، وفاقا للفاضلین والشهیدین والمحقق الثانی وغیرهم .

نعم، عن نهایة الإحكام: احتمال العدم، بسبب انتفاء القدرة فی الحال على التسلیم، وأن عود الطائر غیر موثوق به، إذ لیس له عقل باعث

وفیه: أن العادة باعثة كالعقل، مع أن الكلام على تقدیر الوثوق.

یوخسا [بایاق سایدیقلاریمیز عؤرفاً غررلی بیلینیب]بئله دئییله: نَبَوی حدیث، [شرع یوخ بلكه] عؤرف نظرینده غررلی اولان موعامیله‌لردن نفی ائدیر. نتیجه‌ده _صَرف و سَلَم كیمی_ قبض اوندا شرط اولونان بئیعلر قبضدن اؤنجه اوزرینده جهل اولان عَوَضده و یا غیر مقدور عوَضده واقع اولورسا عؤرفاً غرر ساییلار. چونكی ایكی عوَضده قبضین شرط اولونماسی عؤرفی دئییل بلكه شرعی‌دیر نتیجه‌ده شرعاً ده غرر و جهل صادیق اولماسا عؤرفاً غرر و جهل صیدق ائلر. چونكی ثمنی وئرمه‌میش هله اینتیقال اوز وئرمه‌ییب و اینتیقال وئرندن سونرا دا داها جهل یوخدور. آما [بیز شرع نظرینی نافیذ بیلنمَریك چونكی] نهی و فاسیدلیك عؤرفی غررین آردینجا گلرلر. (بو ایكی بئیع عؤرفاً غرر ساییلار.)

ائله بو جهتدن غیری مالیك، مالیك طرفیندن یوخ بلكه اؤز آدینا _تسلیم ائده بیلمگه‌جگینی_ ساتدیغی زامان بئیعی باطیل بیلمگیمیز مومكوندور. یوخسا، عؤرف موطلیع اولورسا كی موعامیله‌نین اثری شرعاً اوندان جهل و ریسك اولمایان ویجهه‌ده‌دیر، عؤرفی غرر منع اولار. عؤرف، یاخین قوهومون آلینان آنیندا آزاد اولماسیندان خبری اولورسا، جهل و ریسكین اولماسینا اصلاً حؤكم وئرمز. (بیر شخص اؤز آتاسینی قول كیمی آلیرسا ساتیجی‌نین اونون تحویل وئرمگه گوجو چاتماسا دا ایشكالی یوخدور چونكی بو اونو آلماق همن آزاد اولاجاق و تسلیمه احتیاج اولمایاجاق.) هابئله صَرف و سلَم بئیعینده. نتیجه‌ده موعامیله‌نین شرعی تأثیرلرین موشاهیده ائدندن سونرا معیار و میلاك عؤرفی غررین صیدق ائتمه‌سیدیر. دوشون گینن.

سونرا، مسأله‌نین اساسی ایله موخالیفت یالنیز محقق ثانی‌نین موعاصیری اولان فاضل قطیفی‌دن گؤروشوب. اوندان نقل اولونانا اساساً او «ایضاح النافع» كیتابیندا دئییب: «تسلیمه گوجون اولماسی یالنیز موشتری‌نین مصلحتلریندندیر. نه اینكی بئیعین اؤزونون صحیحلیگینده شرط اولسون. نتیجه‌ده ساتیجی مبیعی تسلیم ائتمگه گوجو اولماسا دا موشتری اونو اله كئچیرمگه گوجو چاتیرسا بئیع صحیح اولار. بلكه موشتری‌نین و ساتیجی‌نین گوجلری تسلیمه چاتمایا آما موشتری موعامیله‌یه راضی اولا یئنه بئیع صحیحدیر و مبیع موشتری‌یه مونتقیل اولار. _موشتری بئیع زامانی ساتیجی‌نین تسلیمدن عاجیز اولدوغونو بیلیرسه_ سونرا مبیعی الده ائده بیلمه‌سه‌ده مبیع ساتیجی‌یا قاییتماز. نتیجه‌ده اوغورلانمیش و غصب اولموش كیمی شئیلرین بئیعی صحیحدیر.

اگر مبیع عؤرفاً قبض اولونامایان شئیلردن اولورسا اونون بئیع واسیطه‌سیله موعاویضه‌سی صحیح دئییل. چونكی مالی باطیل قارشیلیغیندا یئمك معناسیندا اولار. آما شاید ائله بیر شئیی موصالیحه ائتمك اولا. (صولح یولو ایله موعاویضه اولونا.)

[فاضل قطیفی داوام ائدیر:] بوردان محققین «النافع» كیتابیندا دئدیگی سؤزونون موطلق اولاراق دوز اولمادیغی بللی اولور. محقق «النافع» كیتابیندا دئییب: «قاچاق قولون بئیعی ضمیمه‌سیز صحیح دئییل». محققین بو فتواسی 1. موشتری‌نین ریضایتی اولمایان زامان و یا 2. قاچاقلیغیندان خبری اولمایان زامان و یا 3. عؤرفاً قبض ایمكانی اولمایان زامان صحیح اولماز. اگر بونلاردان باشقاسینی نظرده توتورسا صحیح اولمادیغی موسلّم دئییل. (یعنی صحیح اولار.) فاضل قطیفی‌نین سؤزو بیتدی.

اللهم إلا أن یقال: إن المنفی فی النبوی  هو كل معاملة تكونبحسب العرف غررا، فالبیع المشروط فیه القبض - كالصرف والسلم - إذا وقع على عوض مجهول قبل القبض أو غیر مقدور، غرر عرفا، لأن اشتراط القبض فی نقل العوضین شرعی لا عرفی، فیصدق الغرر والخطر عرفا وإن لم یتحقق شرعا، إذ قبل التسلیم لا انتقال وبعده لا خطر، لكن النهی والفساد یتبعان بیع الغرر عرفا.

ومن هنا یمكن الحكم بفساد بیع غیر المالك إذا باع لنفسه - لا عن المالك - ما لا یقدر على تسلیمه.

اللهم إلا أن یمنع الغرر العرفی بعد الاطلاع على كون أثر  المعاملة شرعا على وجه لا یلزم منه خطر، فإن العرف إذا اطلعوا على انعتاق القریب بمجرد شرائه لم یحكموا بالخطر أصلا، وهكذا.

فالمناط صدق الغرر عرفا بعد ملاحظة الآثار الشرعیة للمعاملة، فتأمل.

ثم إن الخلاف فی أصل المسألة لم یظهر إلا من الفاضل القطیفی

المعاصر للمحقق الثانی، حیث حكی عنه أنه قال فی إیضاح النافع: إن القدرة على التسلیم من مصالح المشتری فقط، لا أنها شرط فی أصل صحة البیع، فلو قدر على التسلم صح البیع وإن لم یكن البائع قادرا علیه، بل لو رضی بالابتیاع مع علمه بعدم تمكن البائع من (1) التسلیم جاز وینتقل إلیه، ولا یرجع على البائع، لعدم القدرة إذا كان البیع على ذلك مع العلم، فیصح بیع المغصوب ونحوه.

نعم، إذا لم یكن المبیع من شأنه أن یقبض عرفا لم یصح المعاوضة علیه بالبیع، لأنه فی معنى أكل مال بالباطل، وربما احتمل إمكان المصالحة علیه.

ومن هنا یعلم: أن قوله - یعنی المحقق فی النافع -: " لو باع الآبق منفردا لم یصح "، إنما هو مع عدم رضا المشتری، أو مع عدم علمه، أو كونه بحیث لا یتمكن منه عرفا، ولو أراد غیر ذلك فهو غیر مسلم ، انتهى.

گیروو گؤتورنین ایجازه‌سیندن اوّل و یا رهنین فكّیندن اوّل رهینه‌نی ساتماق دا اونون كمیدیر. (ایندی گوجو یوخدور آما ایجازه‌دن و یا فكّدن سونرا گوجو اولاجاق.) بلكه آشاغیداكی دا اونون كیمیدیر: سَلَم بئیعینده (اؤنجه‌دن ساتیش) عقد آنیندا ثمنی وئره ‌بیلمه‌سه‌ده عقددن سونرا عقد مجلیسی داغیلمامیش گئدیب ثمنی گتیره بیلر. چونكی بو بئیعین تأثیرلی اولماسی اوچون، ثمنین او مجلیسده وئریلمه‌سی گركیر. نتیجه‌ده غرر لازیم گلمز. و عقددن سونرا ثمنی تسلیم ائتمك مومكون اولماسا شرطین اولماماسی بئیعی باطیل ائدر.

[هابئله صَرف sərf بئیعینده ساتیجی‌نین مبیعی تحویل وئرمگه گوجو چاتماسا موشكولو یوخدور.]

بللیدیر كی عقد آنیندا، سونراكی شرطه گوجون اولماماسی ضررسیزدیر. بلكه سونرا اونا گوجون چاتمایاجاغینی‌دا بیلسك آما شانس اثری گوج چاتسا یئنه ضرری یوخدور. تأخیرلی شرطلرین عقد آنیندا مؤحرز اولماقلاری واجیب دئییل و حتّا گئرچكلشمه‌لرینی بیلمك‌ده واجیب دئییل.

نتیجه‌ده: تسلیمه گوجسوزلوك او بئیعلرده مانع اولور كی تسلیم اونون حؤكملریندن اولسون. (ائله بئیع كی صحیح بئیع گئرچكلشیب، تأثیرلی اولوب و تسلیم اونون حؤكمودور.) تسلیم، تأثیرینده شرط اولان بئیعلرده مانع اولماز. اونو سیرّی بوردادیر كی بئلنچی بئیعلرده تسلیم ناقیلین دئتاللارینداندیر. (مؤثّیرین جزءلریندندیر. او گلندن سونرا بو گلر.) اونون غیری مقدوردان آسیلی اولماسی غرر گتیرمز. باشقا سؤزله تسلیمه گوجون اولماسی نقلدن سونرا مؤعتبر اولار. بونا گؤره [صَرف بئیعینده]ساتیجی قبولدان سونرا گوجلنمه‌سینی بیلدیگی حالدا قبولدان اوّل عاجیز اولورسا ایشكالی یوخدور. مفروض بودور كی ناقیلین سون جزءیندن (یعنی قبضدن) سونرا مبیع موشتری‌نین الینده‌دیر. فضولی بئیعده، نقله قاییل اولساق قبض ایجازه كیمیدیر. فضولی بئیعده كشفه قاییل اولساق قبض ایجازه‌دن داها بیرینجیلیكلیدیر. (قبض اولی من اجازة)

هابئله رهن عقدینده ده بئله‌دیر. رهنده تسلیمه گوجون اولماسینی شرط ائتمك _اگر رهنین صحیح اولماسیندا قبضی شرط بیلسك_ بونا خاطیردیر كی قبض اولمایینجا رهنین اثری اولماز. رهنین عقدی اوخونان زامان شرطین مؤحرز اولونماسی واجیب دئییل. اونون سونرا گئرچكلشمه‌سینی بیلمك‌ده واجیب دئییل. اگر اینسان تسلیمی ایمكانسیز اولان بیر شئیی گیروو قویسا و سونرا شانس اثرینده رهینه گیروو گؤتورنین الینه كئچه رهنه اوخونان عقد اؤز تأثیرینی ائدر. سؤزون تفصیلاتی رهن بابیندا گله‌جك.

نتیجه‌ده؛ بیر شئیین شرط اولماسیندا و یا قارشیسینداكی‌نین مانع اولماسیندا تردید ائتمك صحیحدیر و فیسق و عدالت كیمی ایكی ضیدّلرده ثمره وئرر. آما بیزیم مسأله‌میزده و اونا تایلاردا (عدم و ملكه‌ده) ثمره‌سی اولماز. مثلاً علم و جهلده.

[صاحب جواهر اؤزونه شاهید گتیردیگی] عالیملرین ضال و ضاله مسأله‌سینده‌كی ایختیلافی، اونلارین صحیحلیك و باطیللیگه گتیردیكلری دلیللردن ظاهیر اولدوغو كیمی مالیكین قودرت و یا عجزینده شكّی‌نین اولماسی اوچون دئییل و بونا اساسلانمیر كی قودرت شرطدیر و یا عجز مانع. بلكه اونلارین ایختیلاف سببی [من] حؤكملرینه ایشاره ائدنده قئید اولاجاق.

[تسلیمه گوج چاتماق شرط اولاندان سونرا] قئید اولان شرط، تسلیمه ایستحقاقی اولان زامان مؤعتبردیر. ایستحقاق زامانی اولمایاجاغی بیلینسه عقد زامانیدا اولماسی‌نین فایداسی یوخدور. ایستحقاقدان اوّل حتّا عقد زامانی گوجون اولماماسی‌نین ضرری‌نین اولمادیغی كیمی. (ایستحقاق زامانی گوجوموزون اولاجاغینی بیلیریك آما اوندان اوّل گوجوموز یوخدور.)

عئین، موشتری‌نین الینده اولدوغو زامان تسلیمه گوجون اولماسی‌‌نین اصلاً مؤعتبر اولمادیغی دا اونا تابعدیر.

بعضی یئرلرده ده تسلیمین اصلاً اعتیباری یوخدور: بیر شئیی آلماقلا آزاد اولدوغو زامانلار كیمی. (مثلاً قولو اؤز اوغلونا ساتاندا آلماق همن آزاد اولماسینا گؤره تسلیمین موضوعیّتی یوخدور.) موعامیله‌دن سونرا هئچ كسین بو مالا سلطنتی یوخدور.

بعضی یئرلرده‌ده موشتری عقد آنیندا تسلیمه ایستحقاقی اولماز. بو مسأله یا تسلیمین تأخیرینی شرط ائتمه‌سینه گؤره و یا عقدین موتزلزیل اولماسینا گؤره‌دیر، فضولی بئیعده اولدوغو كیمی. چونكی فضولیده مالیكین ایجازه‌سیندن اوّل تسلیمه ایستحقاق یوخدور. ایجازه‌دن اوّل تسلیمه گوج چاتماق مؤعتبر دئییل. لاكین بوردا بیر موشكول وار:

فضولی بئیعینده ایجازه‌نی كاشیف بیلدیگیمیزه اساساً بو بئیع اصیل اولان طرفدن لازیمدیر. (موشتری طرفیندن موتزلزیل دئییل بلكه لازیمدیر.) بئله اولاندا اصیل طرفه غرر اولور. چونكی آلدیغی شئیین الده ائتمه‌سینه گوجو چاتمیر. بلی یاخشی اولار بئلنچی موعامیله‌نین هر ایكی طرفی‌ده فضولی اولسون.

گؤردویون كیمی ایجماعلارین ظاهیری گوجو شرط بیلیرلر. بوتون ایلاهی وظیفه‌لرده شرط اولدوغو كیمی. اوّللر «الغنیة» كیتابی‌نین عیبارتینده،‌ تسلیمی ایمكانسیز اولان شئیین بئیعی‌نین جاییز اولمادیغنا حؤكم ائدنده شرط اولماغا تأكید اولونوب. نتیجه‌ده شرط مونتفی اولاندا مشروط دا مونتفی اولار. اونلارین هامیسینا باخمایاراق عالیملرین بعضیسی (صاحب جواهر) الغنیه‌نین عیبارتیندن گوجون شرط اولماسینی یوخ بلكه عاجیزلیگین مانع اولماسینی ظاهیر بیلیبلر. (او عیبارتدن بو نتیجه‌نی آلیبلار كی گوج شرط دئییل بلكه تسلیم ائده بیلمه‌مك مانع اولر.) [صاحب جواهر] دئییر: بو مسأله‌نین (گوجون شرط اولماسی و یا عجزین مانع اولماسی‌نین) ثمره‌سی شكّ اولان زامان ظاهیر اولار. (گوج شرط اولان وضعیّتده شك ائله‌سن كی گوجون وار یا یوخ، واز كئچمه‌لیسن. آما عجزین مانع اولماسینا اینانیرسانسا یالنیز عاجیزلیگه امین اولدوغون یئرلرده واز كئچمه‌لیسن.) سونرا عالیملرین ضال و ضاله (ایتمیش اشیا) مسأله‌سینده‌كی ایختیلافی عجزین مانع اولماسینا شاهید گتیریب كی غررین اونا ایجماع اولونموش یقینلی ضرر میقداری (قدر متیقّن) عجزین گئرچكلشمه وضعیّتی‌دیر. (عجز گئرچكلشن یئرده ایشكال اولور.)

بو سؤزون‌ده ایشكالی وار: ایجماعلارین صراحتی خصوصاً الغنیه‌نین تأكیدله «بالانتفاء عند الانتفاء» (شرط مونتفی اولاندا مشروط دا مونتفی اولار.) عبارتینه تصریح ائتمه‌سیندن اونلارین تسلیم گوجونو شرط بیلمه‌لرینی گؤردون. (چون اگر عجزی مانع بیلسه‌ایدیلر بئله دئمه‌لی ایدیلر: «انتفاء عند الوجود العجز»)

بو بیلدیكلریندن عجزین عدمی اولماسینی نتیجه آلدین. چونكی شخصین شأنینده صینفاً، نوعاً، جینساً و یا شخصاً گوجون یوخلوغودور. (اوندا گوج اولمالی ایدی آما یوخدور.) نه‌جور مانع اولا بیلر؟ بونونلا كی مانع وجودی‌دیر و اونون وارلیغی ایله عدم لازیم گلر. (مانع وجودی اولمالیدیر عدمی یوخ.)

حتّا اگر عجزین مانع اولماسینی قبول ائله‌سك شكّ زامانی اونون ثمره‌سی اولماز. نه موضوعی شكّده و نه حؤكمی شكّده و نه مفهومی شكّده ثمره‌سی اولماز.

[مصداقیّه شوبهه اوچون میثال:] اوّللر گوج واریدی آما ایندی شكّ وار گؤره‌سن گوج وار یا یوخ؟ اصل گوجون باقی قالماسیدیر. و یا اوّللر گوج یوخیدی و ایندی شك اولور گؤره‌سن گوج وار یا یوخ؟ اصل گوجون اولماماسی و عجزدیر. فرق ائله‌مز گوجو شرط بیلك و یا عجزی مانع بیلك.

[حؤكمیّه شوبهه‌ اوچون میثال:] بیلمیریك صحیحلیك عموماتیندان خاریج ائتدیگیمیز ایستیمرارلی عجزدیر (داواملی عجزدیر) یوخسا ایستیمرارسیز (داوامسیز) عجزدیر. (عجزین داواملی اولماسینا امین اولدوغون یئرده حتماً تخصیص یئییب. و عجزین داوام تاپمادیغی یئرده تخصیص یئمه‌ییب.)

[مفهومیّه شوبهه اوچون میثال:] عجزین نقل اولونانا اساساً چتینلیق معناسینا شامیل اولماسینی‌دا و یا ایمكانسیز معناسیندا اولماسینا شكّ ائدك. (بونا شك ائدك: گؤره‌سن اونون معناسی صیرفاً ایمكانسیز اولان یئردی یا چتین اولان یئرلره ده شامیل اولور؟)

بو ایكی صورتده (حؤكمیه و مفهومیّه شوبهه‌لرینده) صحیحلیك عموماتینا ال آتماق لازیم گلر. فرق ائله‌مز گوج شرط اولسون و یا عجز مانع اولسون.

تسلیم گوجو اوچون ایستیدلال اولان دلیللردن بیری‌ده بودور: عقد، هر ایكی موبایعه اولونان عَوَضین قارشی طرفه تسلیم اولونماسی‌نین واجیبلیگی ایله لازیم اولار. نتیجه‌ده تسلیم گوجونون اولماسی واجیبدیر چونكی آللاهین ایمكانسیز بیر شئیه امر ائتمه‌سی محالدیر.

بو ایستدیلالین ضعیفلیگینه بئله دلیل گتیریبلر:

عقدین لازیم اولماسیندا تسلیمین موطلق اولاراق واجیب اولماسی (گوجون چاتیر و یا یوخ) نظرده توتولورسا، بیز مولازیمه‌نی قبول ائتمه‌ییب ردّ ائدیریك. آما اونون واجیبلیگی موطلق اولاراق نظرده توتولورسا نتیجه‌ده گوجون چاتماسینا مشروط اولماسی ایله مونافاتی یوخدور. عقددن سونرا عاجیزلیك عاریض اولدوغو وضعیّتلر كیمی.

بو ضعیفلتمگه‌ده اعتیراض اولوب: سن دئییرسن تسلیم، گوج چاتماغا موقیّددیر بیزیم شكّیمیز واردیر كی موقیّددیر یا یوخ. اصل اونون موقیّد اولمادیغیدیر. یعنی موطلق اولاراق واجیبدیر.

سونرا بو اعتیراض دفع اولور: بئیعین بو شرطه موقیّد اولمادیغی‌نین اصل اولماسی اونونلا تعاروضو وار.

[شئیخ انصاری دئییر:] هم اعتیراضلاری و هم موعاریضه‌لری ایشكاللیدیر. بیل گینن. (اعتیراضین ایشكالی: ایطلاقینا ال آتماغا لفظی دلیل لازیمدیر. واجیبلیگین موقیّد اولمادیغی (موطلق اولدوغو) او یئرلرده‌دیر كی بو واجیبلیك لفظ ایله ثبوت ائدیله. مثلاً دئیه: «عقدده تسلیم واجیبدیر». آما بوردا دئییب: «عقدین لازیم اولماسی اوچون تسلیم واجیبدیر». یعنی تسلیم اولمایینجا عقد صحیح اولدوغو حالدا آما هله لازیم اولماییر. موعاریضه ایشكالی: بونلارین موعاریضه‌سی یوخدور بلكه اصللرین بیری او بیرینه موقدّمدیر. بیری حؤكمدور كی«بیلمیرم بو وجوب موقیّدیر یا یوخ؟» بیری‌ده موضوع یعنی «بئیع»دیر. اوّل بیر بئیع گلر، آرخاسینجا تسلیم واجیبلیگی گلر. نتیجه‌ده ایكی اصلیمیز وار: بیری موضوعدا بیری حؤكمده. هر یئرده بئله اولورسا موضوعداكی اصل حؤكمده‌كی اصله حاكیمدیر. مثلاً بیر نفر بیر ائوین اوچ دانگینا شریكدیر. موشتری‌یه دئییر: «بعتُك نصف الدار» یعنی «ائوین یاریسینی سنه ساتدیم!» بو سؤزده بیر «بعتُ»نون ظهورو وار یعنی اؤز سهمیمی ساتدیم. بیر ده «نصف»ین ظهورو وار یعنی ائوین یاریسینی ساتدی. یاری اؤز سهمیم و یاری شریكیمین سهمی. «نصف» موضوع اولدوغو اوچون اونون ظهورورنو موقدّم ساییریق.)

تسلیم گوجو اوچون ایستیدلال اولان دلیللردن بیری‌ده بودور: بئیعین مقصدی ایكی طرفین الده ائتدیكلریندن فایدالانمالاریدیر. بو دا تسلیمسیز ایمكانی یوخدور.

بو دلیلین‌ده ایشكالی وار: موطلق فایدالانماق تسلیمدن آسیلی دئییل. بلكه منع ائدریك بونو كی: اوندا مقصد یالنیز تسلیمدن سونراكی فایدالانماقدیر. نه خئیر بئیعدن مقصد موطلق اولاراق فایدالانماقدیر. (مثلاً قاچاق قولو آللاه یولوندا آزاد ائتمك مومكوندور.)

تسلیم گوجو اوچون ایستیدلال اولان دلیللردن بیری‌ده بودور: ال چاتمایان بیر شئیه پول وئرمك عاغیلسیزلیق ساییلار و منع اولونموشدور. او ثمنی یئمك‌ده مالی باطیل قارشیلیغیندا یئمكدیر.

اونون‌دا ایشكالی وار: الده ائدیلمك احتیمالی اولان كولّی میقداردا مال اوچون آز پول وئرمك عاغیلسیزلیق ساییلماز بلكه عَوَضین الده ائدیلمه‌مك احتیمالینا دایانیب اوندان واز كئچمك، عاغیلسیزلیق ساییلار. بیل گینن. (یعنی بو وئردیگیم جاواب بو دلیله دایانیر. یوخسا مطلبین اؤزو دوز دئییل. چونكی غرردن نهی اولماق اینسانی عقل اوزو ایله دئییل كی بونلارا دایاناق. بو بیر شرعی حؤكمدور و اونا بویون اگمه‌لی‌ییك.)

هر حالدا فضولی بئیعینی ایكی یول ایله بو حدیثدن خاریج ائتمكده لابودّ اولورق. 1. یا فضولی بئیعینی صحیح ائدن دلیللر واسیطه‌سیله 2. و یا بئیعی باطیل ائدن نهیین طلبینی، ساتیجی اوچون صحیح اولمادیغینا حمل ائتمكله. اؤزو اوچون ساتماغی نظرده توتورسا. (فضولی بئیع بو حدیثه اساساً ساتان اوچون صحیح دئییل.)

هر حالدا ایندی اولدوغوموز موضوع اوچون بو خبرله ایستیدلال ائتمگی ویجهه‌لندیرمك مومكوندور. (یعنی هر كس بیر مالی اونا تام سلطنتی اولمادان ساتیرسا، بئیعی صحیح دئییل.)

 بو حدیثه ایراد ائدیبلر. ایراد ائدنلر بئله ایدعا ائدیرلر: بو حدیثدن نظرده توتولان، او زامانلار راییج اولان بیر رسمه ایشاره ائدیر. جماعت مالیك اولمادیغی شئیی ساتیب سونرا اونو صاحیبیندن اؤزلرینه آلیب موشتری‌یه تحویل وئرردیلر.

بو ایراد بوجور دفع اولار: بو خبرین بو موریده مخصوص اولماسینا شاهید یوخدور. بو حدیثی ایچَرَن روایتلرده‌ده اونون بو موریده مخصوص اولماسینا ایشاره اولونماییب. (بو حدیث بعضی آیری روایتلرده‌ده نقل اولوب)

بلی، اولا بیلر بئله دئییله: بو حدیثین و بلكه بوندان اوّلكی حدیثین‌ده نهایت دلالتلری بئیعین فاسید (ناقیص) اولماسیدیر. بو معنادا كی بو بئیع نظرده توتولانین حیاتا كئچیریلمه‌سینه تام سبب ساییلا بیلمز. نتیجه‌ده بئیعین، غرر خصوصیّتی‌نین قالدیریلماسی شرطیله و اونا سلطنت تاپماغی ایله صحیح اولماسی‌نین مونافاتی یوخدور. (بئیع تماماً باطیل اولمایا و غرر سببلری‌نین قالدیریلماسینا موراعات اولا.)

اگر ایكی نبَوی حدیثین، بئیعین فاسیدلیگینه ظاهیر اولماسیندا ایصرار ائتسن، (اوندان باشقاسیندان ایبا ائده‌سن) و موراعات اولماسینا مونافاتلی اولاراق، عقدین تماماً باطیل اولماسی معناسیندا ظاهیر اولماسینا تأكید ائدرسنسه، ایكی ایشدن بیری اولاجاق: 1. بو ظاهیرین خیلافینا عمل ائدیب دئیَك: تماماً باطیل اولماق نظرده توتولماییب. 2. و یا دئیَك تماماً باطیل اولماق نظرده توتولوب آما نئچه یئرده تخصیص یئییب. تخصیص اولان یئرلر بونلاردیر: 1. رهینه‌نین ساتماسی. 2. ساتماقدان سونرا مالیك اولونان شئیین ساتماسی. 3. عمدی جنایته مورتكیب اولان قولون ساتماسی. 4. قوللوغا گؤره، عاغیلسیزلیغا گؤره و ایفلاسا گؤره محجور اولان شخصین ساتماغی.

بونلاردا ساتیجی‌نین شرعاً تسلیمه گوجو یوخدور و تخصیص اولماقلارینا دا روجحان یوخدور. بو دورومدا تسلیمه گوج اولمایان بئیعلرین هامیسی‌نین _اونا ال چاتما اومیدی اولماق شرطی ایله_ لازیم اولمالارینا مانع یوخدور. اونون فایدا وئریجیلیگی فووتا گئتمه‌میش مودّت داخیلینده. (بو بئیعلر تسلیمه گوج تاپماقلا موراعات اولسونلار.)

شهید «لمعة» كیتابیندا ایتمیش بیر شئیین و قاچاق اولمایان آما قوللوغونو دانان قولون (قول اولدوغونو دانیر)، تسلیم ایمكانینی موراعات ائتمكله بئعیلری‌نین جاییزلیگینه تصریح ائدیب. علامه‌ ده «تذكرة» كیتابیندا همن سؤزو احتیمال وئریب.

(نظره گلیر كی بونلاردان بئله ظاهیر اولدو: تسلیم گوجو اولمایان بئیعلر تسلیمی موراعات ائتمكله جاییز اولورلار. آما شئیخ انصاری دئییر:)

لاكین اینصاف بودور كی فقیهلرین سؤزلری‌نین ظاهیری، اونلارین هامیسی‌نین غررلی بئیعین باطیللیگینه قرار وئرمكلریدیر.( بو مسأله‌ده ایجماعلاری وار.) اونون، بوتونلوكده تأثیرسیز اولدوغو معنادا. «الایضاح» كیتابیندا بونا تصریح اولان كیمی.

 هر حالدا تسلیمه گوجون چاتماسینی مؤعتبر بیلمكده، قئید اولان نَبَوی حدیثه ال آتماغین ایشكالی یوخدور. آما بو نَبَوی حدیث ایدعا اولاندان اخصّدیر. (ایدعا اولان اعمّدیر و بو اوندان اخصدیر. حدیث، صحیح و یا تهلوكه‌ اولماسیندا جهل اولان یئرلره ایشاره ائدیر.) چونكی دریادا و اونا اوخشارلاردا باتمیش و چیخارماسی عادتاً ایمكانسیز اولانلار كیمی، تسلیمی مومكون اولمایانلارین بئیعینده جهل یوخدور. چونكی جهل، ضعیف‌ده اولسا ساغلام قالماق احتیمالی اولان زامان ایطلاق اولور. لاكین بو موریدده باطیللیگینه ایستیدلال ائتمكده، سفیهلیگین لازیم گلمه‌سی كیفایت ائدر. (یعنی بئله موعامیله‌نی ائله‌مك آدامین سفیه اولماسینی لازیم گتیریر.) بئله بیر مالین قارشیلیغیندا ثمنی یئمك «اكل مال بالباطل» یعنی مالی باطیل قارشیلیغیندا یئمك ساییلار. بلكه مولك اولسا دا عؤرفاً مال ساییلماز. نتیجه‌ده [موسلمان قول اولورسا] آزاد ائتمه‌سی صحیحدیر، اونا بیر گون ال چاتیلسا مالیكینكی ساییلار. بئله اولماسی (كی بیر گون تاپیلسا مالیكین اولاجاق) عؤرفاً مال ساییلمادیغی ایله مونافاتی یوخدور. بونا گؤره مشهورا اساساً، غاصیب بوتون قیمتینی مالیكه قایتارمالیدیر و اوسته‌لیك عئین مالیكین مولكیّتینده قالیر. (بیر نفرین اوزوگونو آلیب دنیزه آتارلارسا غاصیب اوزوگون پولونو اوزوك صاحیبینه وئرمه‌لیدیر و اوزك تاپیلیرسا یئنه صاحیبی‌نینكی اولار.)

سونرا، بو شرطه (بئیعین صحیحلیگینه تسلیمه گوج اولمالیدیر.) آیری ویجهه‌لرله‌ده ایستیدلال ائدیبلر. او ویجهه‌لرین بیری پیغمبردن (ص) بو مشهور حدیثدیر. او حضرت بویوروب: «لا تبع ما لیس عندك» یعنی «نزدینده اولمایان شئیی ساتما.» بونا اساسلاناراق كی «نزدینده اولسون»دان نظرده توتدوغو، مبیعین حاضیر اولماسی دئییل. چونكی غاییب و سلفین (سلف اؤندن ساتیش معناسیندادیر.) ساتماسی ایجماع اولاراق جاییزدیر. حضرتین بو سؤزو كینایه‌دیر؛ نه یالنیز مولكیّتدن چونكی بئله اولسایدی سؤزونو بئله دئمه‌لیدی: «لا تبع ما لیس لك». و [كینایه‌دیر] نه یالنیز مالا تسلّوطلی اولماق و تسلیمه گوجون چاتماسیندان، چونكی بئله اولسایدی شیعه و سونّی‌نین آشاغیداكی مسأله‌ده بو حدیثه ال آتماقلاری ایله مونافاتی اولاردی. شیعه‌ و سونّی بو حدیثه ایستیناداً اؤزگه‌نین موشخص مالی‌نین ساتیب سونرا اونو مالیكیندن آلماسینی غیری جاییز بیلیبلر. اؤزللیكه اونون ساتماسیندا وكیل اولدوقلاری زامان، حتّا اگر اؤزونه‌ ساتماغا وكیل اولورسا. (مثلاً فرش صاحیبی فرشینی ساتماغا بیر نفری وكیل ائدیر و دئییر اؤزونه‌ده ساتا بیلرسن. طرفه یاخشی موشتری راست گلیر و فرشی اؤز طرفیندن اونا ساتیر _بیر حالداكی هله اؤزونه آلماییب_ سونرا قاییدیب وكالت طریقی ایله فرشی اؤزونه ساتیب موشتری‌یه تسلیم ائدیر.)

بو وضعیّتده تسلّوط و تسلیم ائتمگه گوج واردیر (هم وكیلدیر و هم فرش اونا تاپیشیریلیب) اوسته‌لیك فقیه‌لرین یانیندا دا روایتین‌ده موریدیدیر آما ایشكاللیدیر. (نتیجه‌ده یالنیز سلطنت نظرده توتولماییب.) نتیجه‌ده بللی اولدو كی پیغمبرین (ص) سؤزو تام و فعلیّت سلطنتدن كینایه‌دیر. ائله بیر سلطنت كی مولكیّت‌ده اونون ایچینده‌دیر و اونا، سلطنت‌ده وار اوراجن كی غاییب‌ده اولورسا ائله بیل اونون یانیندادیر.

سونرا، جناب صدوقون «معانی‌الاخبار» كیتابیندان نقل اولوب كی او جناب جاهیلیّت دؤورونده بعضی موعامیله‌لرین باطیللیك سببینی غرر بیلیب. او موعامیله‌لر بونلاردیر: 1. «منابذه» آتیشماق معناسیندا. (مثلاً ساتیجی/آلیجی هر هانسی پارچانی موشتری‌یه/آلیجی‌یا طرف آتسایدی او، مبیع اولاردی.) 2. «ملامسه» لمس ائتمك معناسینا (آلیجی و یا ساتیجی بیر شئیی لمس ائتسه‌ایدلر او، مبیع اولاردی.) 3. «حصاة» آغاج و یا داشلا وورماق معناسیندا. (موشتری و یا آلیجی مثلاً قویونو داشلا وورسایدیلار او، مبیع اولاردی.)

[شئیخ انصاری دئییر:] بونونلا بئله كی اونلارین بعضیسینده [بلكه هئچ بیرینده] جهل یوخدور. مثلاً «منابذه»‌نی آشاغیداكی كیمی ایضاح ائتسك جهل یوخدور و بئیع واجیب و لازیم اولور: موعامیله‌نین ایكی طرفدن بیری قارشی طرفه دئییر: او پارچانی منه آت و یا بو پارچانی سنه آتدیم.

و یا «حصاة» بئیعینده آشاغیداكی كیمی دئییلسه بئیع لازیم و صحیح اولار: او قویونا داش وورلاندا بیع لازیم اولسون. (شئیخ انصاری بو موعامیله‌لرده حیاتا كئچیریلن عمللری عقدین صیغه‌سی حسابلاییب. مثلاً آتماغی ایجاب و توتماغی قبول یئرینه قویوب. بئله‌لیكله اوّل تعیین اولور سونرا بئیع حیاتا كئچیریلیر.)

شاید جهلی ایچَرن آیری بیر ویجهه اولسون. آللاه بیلیر. (ایشاره ائدیر بونا: تعییندن اوّل صیغه اوخونا و سونرا او اوچ یولون بیری ایله مبیع بللی اولا.)